संस्कृत काव्यों में छन्द

संस्कृत काव्य में प्रयुक्त छन्द
संस्कृत काव्य परम्परा में सर्वप्रथम आदिकाव्य वाल्मीकि-रामायण माना जाता है। यह एक वीररस प्रधान काव्य है। इसमें सर्वाधिक अनुष्टुप् छन्द का प्रयोग हुआ है। किन्तु अनुष्टुप् के अतिरिक्त 15 अन्य छन्दों का भी प्रयोग मिलता है। तदन्तर महर्षि व्यास प्रणीत महाभारत का स्थान है, जो छन्दों का सागर है। जिस प्रकार समुद्र में नाना नदियों की धाराएं प्रवाहित होती है, उसी प्रकार लौकिक काव्यधारा में ये छन्द प्रवाहित हो सरस बनाती हैं। कालिदास आदि के छन्दों नदियों से उक्त धाराएं प्रमुख है, जिनसे आधुनिक नवीन छन्दः प्रवाह भी प्रभावित है।
काव्यों में ऐसे 28 प्रमुख छन्दों का सर्वाधिक प्रयोग हुआ है,  वे निम्न हैं।
1.   अनुष्टुप् 2.उपजातिः (इन्द्र-उपेन्द्र वज्रा) 3. वंशस्थ 4. उपेन्द्रवज्रा 5.इन्द्रज्रा 6. पुष्पिताग्रा 7 वैतालीयम् 8.द्रुतविलम्बितम् 9. रथोद्धता 10. मन्दाक्रान्ता 11. वियोगिनी 12. उपजातिः (अन्य छन्दों का मिश्रण)) 13. वसन्ततिलका 14. प्रमिताक्षरा 15. प्रहर्षिणी 16.स्वागता 17. उद्रता 18. औपच्छन्दसिकम् 19. उपगीत्यार्या 20. मालिनी 21. मञ्जुभाषिणी 22. रूचिरा 23. शालिनी 24. शार्दूलविक्रीडितम् 25. शिखरिणी 26. हरिणी 27. आर्या और 28. स्त्रधरा

(1) छन्दः शास्त्र विषयक ग्रन्थों का सामान्य परिचय
1.   निदानसूत्रम्                                           13. सुवृत्त तिलकम्
2.   ऋग्वेद प्रातिशाख्यम्                               14.वृत्तरत्नाकरः
3.   ऋक्सर्वानुक्रमणी                               15. रत्नमंजूषाछन्दः शास्त्रम्                                                                                                    16.छन्दोनुशासनम् (हेमचन्द्रकृतम्)
4.   छन्दः सूत्रम्                                            17. वृत्तरत्नाकरवृत्तिः (सुकविह्दयनन्दिनी)
5.   उपनिदान सूत्रम्                                      18.कविदर्पणम्
6.   अग्नि पुराणम्                                          19. अजितशान्तिस्तवटीका
7.   जय देवच्छन्दः                                        20. प्राकृतपैंड्लम्
8.   वृत्त मुक्तावली                                        21.छन्दः कोशः
                                                                 22. वाणी भूषणम्

(2) लौकिक छन्दः शास्त्रीय ग्रन्थ
1.   नाट्यशास्त्रम्                              23 छन्दोमज्जरी
2.   छन्दः शास्त्रम्                              24 वृत्तरत्नावलिः
      तथाछन्दः सूत्रम्                          25 वृत्तरत्नाकरटीका (रामचन्द्र विबुध कृत)                                                                                       26. वृत मौक्तिकम्
3.   अग्निपुराणम्                               27. वृतमौक्तिकम् (भाग-2)
4.   श्रुतबोधः                                    28. वृत्तरत्नाकरटीका (समय सुन्दर कृत)
5.   जानाश्रयी छन्दोविचितिः             29. वृत्तरत्नाकरसेतुः
6.   जय देवच्छन्दः                            30. वृत्तरत्नाकरनारायणी
7.   स्वयम्भुच्छदः                             31. वृत्तमुक्तावली
8.   गाथालक्षणम्                              32. वृत्तरत्नाकरभावर्थदीपिका
9.   बृहत्संहितावृत्तिः                         33. छन्दः कौस्तुभः
10. छन्दोऽनुशासनम् (जयकीर्ति कृत)   34. वाग्वल्लभः
11. वृतजाति समुच्चयः                       35. वाग्वल्लभ वरवर्णिनी
                   12. छन्दः शेखरः                            36.छन्दः सन्दोहः
Share:

1 टिप्पणी:

अनुवाद सुविधा

ब्लॉग की सामग्री यहाँ खोजें।

लोकप्रिय पोस्ट

जगदानन्द झा. Blogger द्वारा संचालित.

मास्तु प्रतिलिपिः

इस ब्लॉग के बारे में

संस्कृतभाषी ब्लॉग में मुख्यतः मेरा
वैचारिक लेख, कर्मकाण्ड,ज्योतिष, आयुर्वेद, विधि, विद्वानों की जीवनी, 15 हजार संस्कृत पुस्तकों, 4 हजार पाण्डुलिपियों के नाम, उ.प्र. के संस्कृत विद्यालयों, महाविद्यालयों आदि के नाम व पता, संस्कृत गीत
आदि विषयों पर सामग्री उपलब्ध हैं। आप लेवल में जाकर इच्छित विषय का चयन करें। ब्लॉग की सामग्री खोजने के लिए खोज सुविधा का उपयोग करें

समर्थक एवं मित्र

सर्वाधिकार सुरक्षित

विषय श्रेणियाँ

ब्लॉग आर्काइव

संस्कृतसर्जना वर्ष 1 अंक 1

संस्कृतसर्जना वर्ष 1 अंक 2

संस्कृतसर्जना वर्ष 1 अंक 3

Sanskritsarjana वर्ष 2 अंक-1

Recent Posts

लेखानुक्रमणी

लेख सूचक पर क्लिक कर सामग्री खोजें

अभिनवगुप्त (1) अलंकार (3) आधुनिक संस्कृत गीत (14) आधुनिक संस्कृत साहित्य (5) उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान (1) उत्तराखंड (1) ऋग्वेद (1) ऋषिका (1) कणाद (1) करवा चौथ (1) कर्मकाण्ड (47) कहानी (1) कामशास्त्र (1) कारक (1) काल (2) काव्य (16) काव्यशास्त्र (27) काव्यशास्त्रकार (1) कुमाऊँ (1) कूर्मांचल (1) कृदन्त (3) कोजगरा (1) कोश (12) गंगा (1) गया (1) गाय (1) गीति काव्य (1) गृह कीट (1) गोविन्दराज (1) ग्रह (1) छन्द (6) छात्रवृत्ति (1) जगत् (1) जगदानन्द झा (3) जगन्नाथ (1) जीवनी (6) ज्योतिष (20) तकनीकि शिक्षा (21) तद्धित (10) तिङन्त (11) तिथि (1) तीर्थ (3) दर्शन (19) धन्वन्तरि (1) धर्म (1) धर्मशास्त्र (14) नक्षत्र (2) नाटक (4) नाट्यशास्त्र (2) नायिका (2) नीति (3) पतञ्जलि (3) पत्रकारिता (4) पत्रिका (6) पराङ्कुशाचार्य (2) पर्व (2) पाण्डुलिपि (2) पालि (3) पुरस्कार (13) पुराण (3) पुस्तक (1) पुस्तक संदर्शिका (1) पुस्तक सूची (14) पुस्तकालय (5) पूजा (1) प्रत्यभिज्ञा शास्त्र (1) प्रशस्तपाद (1) प्रहसन (1) प्रौद्योगिकी (1) बिल्हण (1) बौद्ध (6) बौद्ध दर्शन (2) ब्रह्मसूत्र (1) भरत (1) भर्तृहरि (2) भामह (1) भाषा (1) भाष्य (1) भोज प्रबन्ध (1) मगध (3) मनु (1) मनोरोग (1) महाविद्यालय (1) महोत्सव (2) मुहूर्त (1) योग (5) योग दिवस (2) रचनाकार (3) रस (1) रामसेतु (1) रामानुजाचार्य (4) रामायण (3) रोजगार (2) रोमशा (1) लघुसिद्धान्तकौमुदी (45) लिपि (1) वर्गीकरण (1) वल्लभ (1) वाल्मीकि (1) विद्यालय (1) विधि (1) विश्वनाथ (1) विश्वविद्यालय (1) वृष्टि (1) वेद (6) वैचारिक निबन्ध (26) वैशेषिक (1) व्याकरण (46) व्यास (2) व्रत (2) शंकाराचार्य (2) शरद् (1) शैव दर्शन (2) संख्या (1) संचार (1) संस्कार (19) संस्कृत (15) संस्कृत आयोग (1) संस्कृत कथा (11) संस्कृत गीतम्‌ (50) संस्कृत पत्रकारिता (2) संस्कृत प्रचार (1) संस्कृत लेखक (1) संस्कृत वाचन (1) संस्कृत विद्यालय (3) संस्कृत शिक्षा (6) संस्कृत सामान्य ज्ञान (1) संस्कृतसर्जना (5) सन्धि (3) समास (6) सम्मान (1) सामुद्रिक शास्त्र (1) साहित्य (7) साहित्यदर्पण (1) सुबन्त (6) सुभाषित (3) सूक्त (3) सूक्ति (1) सूचना (1) सोलर सिस्टम (1) सोशल मीडिया (2) स्तुति (2) स्तोत्र (11) स्मृति (12) स्वामि रङ्गरामानुजाचार्य (2) हास्य (1) हास्य काव्य (2) हुलासगंज (2) Devnagari script (2) Dharma (1) epic (1) jagdanand jha (1) JRF in Sanskrit (Code- 25) (3) Library (1) magazine (1) Mahabharata (1) Manuscriptology (2) Pustak Sangdarshika (1) Sanskrit (2) Sanskrit language (1) sanskrit saptaha (1) sanskritsarjana (3) sex (1) Student Contest (2) UGC NET/ JRF (4)