व्याख्या- दिशः प्राच्यादिदिक्प्रदेशाः - कालाः: भूतभविष्यद्वर्तमानरूपाः - आदिशब्दसंगृहीतानि वस्तूनि तथा च दिक्काला आदयो येषां तानि दिक्कालादीनि - तद्गुणसंविज्ञानबहुव्रीहिः - अन्यथा तेषामप्राधान्येन विनाभावे शास्त्रविरोध: स्यात् - तैरनवच्छिन्ना अपरिक्ऌप्ता - विभुत्वान्नित्यत्वादेकत्वाच्च देशतः कालतो वस्तुतश्चापरिच्छिन्नेत्यर्थः - अत एवानन्ताऽपरिमिता त्रिविधपरिच्छेदशून्यत्वा दुखण्डदण्डायमानेत्यर्थः - एतेन सजातीयविजातीयस्वगतभेदत्रयराहित्यमर्थात् सूचितमिति विज्ञेयम् - आनन्देति पाठे आनन्दचिच्छन्दयोर्द्वन्दान्ते श्रयमाणो मात्रशब्दः प्रत्येकं संबध्यते - तथा चानन्दमात्रा आनन्दमयी चिन्मात्रा ज्ञानघना च - चिदेकरसेति यावत् - तादृशी मूर्तिस्तस्यै तद्रूपायेत्यर्थः : 'सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ‘एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म 'विज्ञानमानन्दं ब्रह्म आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्' : आनन्दमयोऽभ्यासात्' 'सत्यं ज्ञान मनन्तं यत् सानन्द ब्रह्मकेवल "मित्यादिश्रुतिस्मृतिकदम्बकमत्र प्रमाणमिति भावः; नात्र बहुव्रीहिराश्रयणीयः । अन्यथा “ इकोऽचि विभक्ता" वितिनुमि । मूर्तिन" इति स्यात् ; न च “तृतीयादिषु भाषितपुंस्कं पुंवद्गालवस्ये ”ति पुंवद्भाव इति वाच्यम् । मूर्तिशब्दस्य नियतस्त्रीलिङ्गत्वे नाभाषितपुंस्कत्वात्; तम्माद्याथाश्रुतमेव साधु मन्तव्यम्; भाषित पुंस्कत्वस्यानित्यत्वविवक्षायान्तु बहुव्रीहिविहिते तदा न काऽध्यनुपपत्तिरिति सर्व सुस्थम्; तथा स्वानुभूतिरात्मानुभव - एव एकं मुख्यमद्वितीयं वा - मानं स्वप्रकाशसाधनं यस्य तस्मै; स्वयं प्रकाश संविद्रपत्वादस्य प्रदीपवत् स्वपरप्रकाशकतया स्वसाक्षात्कारे स्वानुभव एव प्रमाणं न घटादेवि चक्षुरादिप्रामाणिकत्वमिति भावः । एतेन वृत्तिविषयत्वमेव न तु फलविषयत्वमित्यवधेयम्; तदुक्तमाचार्यैः नीतिशतके
"स्वबोधेनान्यबोधेच्छा बोधरूपतयात्मनः ।
न दीपस्यान्यदीपेच्छा यथा स्वात्मप्रकाशने ॥
इति; तथा शान्ताय अविद्यातत्कार्यसम्बन्धशून्यत्वात् प्रसन्नाय - " निष्कलं निष्क्रियं शान्त"मित्यादिश्रुतेः । तेजसे ज्योतीरूपाय ब्रह्मणे । नमः प्रह्लीभावः । “नमः स्वस्ती "त्यादिना चतुर्थी । अत्र "मङ्गलादीनि मङ्गलमध्यानि मङ्गलान्तानि शास्त्राणि प्रथन्ते । वीरपुरुषकाण्यायुष्मत्पुरुषकाणि च भवन्ति । अध्येतारश्च प्रवकारो भवन्ती”ति भगवद्भाष्यकारवचनप्रामाण्यात् । “ आशीर्नमस्क्रियावस्तुनिर्देशोवाऽपि तन्मुख "मित्यादि दण्डिवचनाचादौ मन्ते परब्रह्मस्मरणलक्षणं च मध्ये तदुभयात्मकं नमस्काररूप मन्ते परब्रह्मस्मरणलक्षणं च । ; च मङ्गलमाचरितमित्यवगन्तव्यम्: “अथ शब्दानुशासन "मित्यादौ सर्वत्र शाखारम्भे मन अर्थत्वेनाथशब्दप्रयोगदर्शनात् । तस्य तदर्थकत्वं च ; नि - " मङ्गलानन्तरारम्भप्रश्नकात्स्नर्येष्वथो अथेत्यभिधानात् ;
" ओंकारश्चायशब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा ।
कण्ठं भित्वा
बिनिर्यातौ तेन माङ्गलिकावुभौ ॥ "
इति
स्मरणाच्च; तच्च निर्विघ्नं
प्रारिप्सितपरिसमाप्तिकामेनावश्यं कर्तव्यम् । परिसमाप्तिकामो मङ्गलमारभे"दित्यनुमितश्रुतिबोधित
कर्तव्यताकत्वात्; अनुमानं च - मङ्गलं वेदबोधितकर्तव्यताकम
लौकिका विगीतशिष्टाचारविषयत्वात् । दर्शाद्याचारवदित्यन्वयव्यतिरेकाभ्याम् । तस्य
कारणत्वानिश्चयात् कथमवश्य कर्तव्यताकत्वम् ? तथा हि ।
शबरभाध्यादौ कृतेऽपि मङ्गले समाप्तेरजातत्वात् ।
किरणावल्यादावकृतेऽपि जातत्वादिति चेत् । सत्यं । कचिद्विन बाहुळ्येन तत्समसंख्याकमङ्गलाभावात् । कचित् प्राचीनमङ्गलवाहु व्याच व्यत्यय; इत्यलमतिप्रसङ्गेन ।। अत्र घारुत्वेन यथावद्वस्तुवर्णनात् स्वभावोक्तिरलंकारः “स्वभावोक्तिरसौ चारु यथावद्वस्तुवर्णन "मिति लक्षणात् । श्लोकाख्यमेतदानुष्टुभं वृत्तम् ।
“ पञ्चमं लघु सर्वेषु सप्तमं द्विचतुर्थयोः ।
गुरुषट्कं च
सर्वेषामेतच्छ्रोकस्य लक्षणम् ॥ इति वचनात् ।।
बोद्धारो मत्सरग्रस्ताः प्रभवः स्मयदूषिताः ।
अबोधोपहताश्चान्ये जीर्णमङ्गे सुभाषितम् ।। (1)
व्याख्या- - प्रबन्धस्यास्य विविधस्वरूपपरिज्ञानार्थं तत्तत्पद्धति निबन्धनतया
चिकीर्षितत्वात् । तत्र मूर्खविद्वत्पद्धत्योर्व्यावर्तकभावस्या
विशिष्टत्वेनोभयनिरूपणे संप्राप्ते । प्राथम्ये मुख्यप्रसङ्गसङ्गयोरन्यतरस्याभावादशोकवनिकान्यायप्रायत्वाच्चादौ मूर्खपद्धतिं वर्णयितुमारभते । तत्र
प्रथमं सहृदयाभावात् सुभाषितस्य वक्तुमनवकाश इत्याह –
बोद्धार इति. - बोद्धारः परिज्ञातारः * "बुध - अवगमन"
इत्यस्माद्धातोस्तृच् । मत्सरेणासूयया परोत्कर्षासहनेन प्रस्ताः समाक्रान्ताः - ते
न हृदयालवः अतो नानुमोदन्त इति भावः । प्रभवो राजानः । स्मयदूषिताः
गर्वदुर्विनीताः - न तु विनयप्रहाः - अतो न शृण्वन्तीति भावः । अन्ये उक्तोभयव्यतिरिक्तजनाः
। अबोधेनाज्ञानेन- उपहता नष्टात्मानस्ते न त्वधिकारिणः -
अतस्तेषामाकर्णनयोग्यताऽपि नास्तीति भावः । तस्मात् सुभाषितं साधुभाषणं
प्रियवघनमिति यावत् - नपुंसके भावे क्तः । अङ्गे ऽन्तरङ्गे । जीर्णमन्तर्हितं - न
त्वद्यापि बहिः प्रवृत्तम् - तथाऽपि वक्ष्यामीति वाक्यशेषः । वृत्तं पूर्ववत् ॥
अत्र हि लोके त्रिविधा जनाः अज्ञः सुज्ञोऽल्पज्ञश्चेति । तत्राऽद्यः सुखसाध्यः द्वितीयस्तु सुखतरसाध्यः तृतीयस्त्वसाध्य इत्याह।
अथ
द्वाभ्यां मूर्खजनचित्तस्य दुराराध्यतामाह--- प्रसह्येति-मकरः शिंशुमाराख्यो
जलग्राहविशेषः - तस्य वक्रे बदनगह्णरे दंष्ट्राणां निशिताप्रदशनविशेषाणाम् -
अन्तरात् अन्तराळात् - अतिसंकटादित्यर्थः । प्रसह्य बलात्कारेण । मणि रत्नं -
दुद्धरमपीति भावः। उद्धरेदुद्धतुं शक्नुयात्। जन इति शेषः । केनचिवधाने-
नानयेदित्यर्थः । तथा प्रचलन्तो दोलायमानाः - ये ऊर्मयस्तेषां - मालाभिः
परम्पराभिराकुलम् उल्लोलोज्जृम्भितमित्यर्थः । समुद्रमपि - दुस्तरमपीति भावः।
संतरेत् सम्यक्तरितुं शक्नुयात् - केनचितवन- साधनेनेति भावः। लङ्घयेदिति पाठे
हनुमानिव केनचिच्छक्ति- विशेषेण लञ्घितुं शक्नुयादित्यर्थः। तथा कोपितं संजातकोपं
- कोप- वशात् सफूत्कारं जिह्वया मुक्कप्रान्तौलेलिहानमित्यर्थः - " तदस्य
संजातं - तारकादिभ्य इतजि"तीति तच्प्रत्ययः - तारकादिराकृति- गणः । भुजङ्गं
सर्पमपि - दुर्धरमपीति भावः। शिरसि केशपाशे । पुष्पेण तुल्यं पुष्पवत् -
पुष्पस्रजमिवेत्यर्थः - " तेन तुल्यं क्रियाचे- द्वति रितिवतिप्रत्ययः।
धारयेत् धारयितुं शक्नुयात् - मणिमन्त्रादि- साधनेनेति भावः । किं तु
प्रतिनिविष्टमभिनिवेशाक्रान्तं - दुराग्रहा- विष्टमति यावत् - मूर्खजनस्य
दुर्विदग्धस्य - चित्तम् । नाराधयेत् आराधयितुं समाधातुं न शक्नयात् -
उपायालाभादिति भावः। मकर- दंष्ट्रान्तरस्थमण्युद्धरणादिप्रायं
मूर्खजनचित्तसमाराधनमिति श्लोकार्थः ॥
व्याख्या- एवं दुर्लभवस्तुसाधने दुष्करकार्यकरणे व संभाव- नया शक्तिरुता । न मूर्खचित्तप्रसाधने : इदानीमत्यन्तदुर्लभवस्त्वपि प्रसाधयन्न तु तचित्तमित्याह.-- लभतेति.----यत्नतः कुतश्चित्प्रयत्नात् - पञ्चम्यास्तसिल । पीडयन् केनचिद्यन्त्रेण सम्मर्दयन् । सिकतासु वालुकास्वपि - कालवयेऽप्यन्तस्स्नेहानधिकरण-भूतास्वपीति भावः । तैलं स्नेहम्। लभेत लब्धुं शक्नुयात् - 'स्नेहनेतेल 'मित्यनुशासनान्नात्र तिलसंबन्धित्वाशङ्काकलङ्कावतार इति द्रष्टव्यम् । तथा पातुमिच्छा पिपासा - 'पा पान' इत्यस्माद्धातोः सन्नन्तात् स्त्रियामप्रत्यये टाप् - " तया अदितः पीडितः तृष्णातुरः सन्नित्यर्थः। मृगतृष्णिकासु च मरुमरीचिकास्वपि वा - जलभ्रममात्रदायिनीष्वपीति भावः - मृग- तृष्णाशब्दात स्वार्थे कप्रत्यये - 'प्रत्ययस्थात् कात् पूर्वस्यात इदाप्यसुप' इतीकारः। सलिलं जलम्। पिबेत् पातुं शक्नुयात् - 'पाघ्राध्मे 'त्यादिना पिबतेः पिबादेशः । तथा पर्यटन तत्र तत्र चतान्तरे संश्चरन् । कदाचित् कस्मिंश्चित समये । शशस्य मृगविशे- षस्य - विषाणं शृङ्गमपि - वाङ्मात्रगोचरमपीति भावः। आसादये- दधिगन्तुं शक्नुयात्। (न तु प्रतिनिटेत्यादि पूर्ववत् ।) सिकतातैल- लाभादिवदत्यन्तदुर्घटं मूर्खचित्तसमाधानमिति भावः ; मृगवृष्णिका- जलशशविषाणयोर्गगनारविन्दवन्ध्यापुत्रवदत्यन्तासंगतत्वमुक्तं सुरेश्वर- वार्तिक-
"मृगतृष्णाम्भसि
स्नातः खपुष्पकृतशेखरः।
एष वन्ध्यासुतो याति शशशृङ्गधनुर्धरः ॥"
इति
पद्यद्वयेऽप्यस्मिन मणिमुद्धरेदिल्यादी शकि लिञ्चे'ति शक्यार्थे विधिलिङ्; तथा अपि शब्दः समुञ्चये। “संभावनायां पेत्' तदनुवाद इति विवेकः ; उभयथाऽप्यनुशासनसंभवात् । प्रकृतार्थोप- पत्तेश्च ; यथाहामरसिंहः
“गर्हासमुच्चयप्रश्नशङ्कासंभावनास्वपी"ति; अत्र “ समुद्रमपि लङ्घयेदि " त्युदाजहार स्वामी
।
अन मण्युद्धरणाद्यसंबन्धेऽपि तत्संबन्धाभिधाना
दतिशयोक्तिः ।
श्लोकद्वयमेतत् पृथ्वीवृत्तम् : तदुक्तं केदारेण वृत्तरत्नाकरे " जसौ जसयलावसुग्रहयतिश्च पृथ्वी गुरु"रिति। अत एव "सिक- तासुतैल 'मित्यत्र। - 'मृगतृष्णिकासु सलिल'मित्यत्र 'मूर्खजनचित्त' मित्यत्र च। अष्टमवणे विहितस्य विच्छेदस्याभावाद्यतिभ्रष्टंनाम दोषः । इममेव केचिदपस्थयर्ति वदन्ति ; तदुक्तं विद्यानाथेन " यत्र- स्थाने यतिभ्रंशस्तद्यतिभ्रष्टमुच्यत" इति ॥
"कुत्रचित्पदमध्ये
तु यतिमिच्छन्ति सूरयः ।
यत्र पूर्वापरौ भागौ स्यातामेवैकवर्णगौ ।”
इति
दत्तिलवचनमपि समाधातुं न शक्नोति ; पूर्वापरभागयोरेकवर्ण-
गतत्वाभावात् ; निरंकुशाः खलु कवयो भवन्ति सर्वपथीनाः इत्यल-
मतिप्रपञ्चेन ॥
अथ
मूर्खानुनयेच्छायाः अत्यन्ताविवेकितामाह - व्यालमिति । असौ पुमान । व्याळं
दुष्टगजं - न तु साधारणजन्तु- मित्यर्थः॥ नि - "व्याळो दुष्टगजेसर्प"
इति विश्वः । बालमृणाल- तन्तुभिः कोमलविसकिसलयसूत्रैः -
ईषन्निरोधस्याप्यनुपयुक्तैरिति भावः। रोद्धुं नियन्तुम् । समुज्जृम्भते
कृतप्रयत्नो भवतीत्यर्थः । तथा वज्रमणिं हीराख्यमणिविशेषम् । अलोहलेख्यमपीति भावः
- नि - 'हीरोवञ्रश्चकथ्यत' इति हलायुधः। शिरीषकुसुमस्याति-
कोमलपुष्पविशेषस्य - प्रान्तेनाञ्चलेन । भेत्तुं विदारयितुम् । सन्नाह्यति
उद्युङ्क्ते इत्यर्थः । तथा क्षाराम्बुधेः लवणार्णवस्य - न तु स्वल्पजला- शयस्य ।
मधुविन्दुना क्षौद्रविप्रुषा - न त्वविच्छिन्न मधुधारासंपाते- नेत्यर्थः । माधुर्य
मधुरगुणम् । रचयितुं संपादयितु मीहते काङ्क्षति ; कोऽसावित्यत
आह ; यः पुमान् । बलाद्वापाटवात् ।
सुधास्यन्दिभिरमृतस्वादुभिरतिमधुरैरित्यर्थः । सूक्तैः प्रियोक्तिभिः - नपुंसके
भावे क्तः । मूर्खान् प्रतिनेतुं समाधातु मिच्छति सोऽसाविति संबन्धः :
मृणालतन्तुभिव्र्यालनिरोधनादितत्पर इव मूर्खानुनयपरोऽप्यत्यन्ता- विवेकीति भावः ।
अत्यन्तदुष्करं मूर्खप्रसादनमिति फलितार्थः ॥
शार्दूलविक्रीडितम् - " सूर्याश्रैर्मसजस्तताः
सगुरवः शार्दूल- विक्रीडितम्” इति लक्षणात्
।।
व्याख्या- अथ कश्चिदनुभविनः परान्, प्रति स्वानुभवप्रकार- माह. -यदेति.-अकिंचिद्ज्ञः अल्पज्ञस्सन् । यदा यस्मिन् समये। गज इव । मदेन दर्पणान्धः कर्तव्यविवेकशून्यः । समभवं जातोऽस्मि । तदा तस्मिन् समये। सर्वज्ञः अशेषज्ञोऽस्मीति मम मनोऽवलिप्तं गर्वितमभवत् - “अल्पविद्यो महागर्वी "ति न्यायाल्पज्ञत्वस्यैव गर्वहेतुत्वादिति भावः। नि-"अवलेपस्तु गर्वे स्याल्लेपने दूषणेऽपि घे"ति विश्वप्रकाशः। यदा बुधजनसकाशाद्विद्वज्जनमुखादित्यर्थः - 'आख्यातोपयोग' इत्यपादानत्वात् पञ्चमी। किंचित्किंचित् स्वल्पं खल्पं - शास्त्रबोधिताचारादिकमिति शेषः । अवगतं ज्ञातम् । तदा। मुखें मूढोऽस्मीति। मे मम। मदो ज्वर इव। व्यपगतो निर्गतः। अभूदिति शेषः। वरवद्विकारकारित्वादस्यैतत्साम्यमि- त्यवगन्तव्यम् । 'आचार्यवान्पुरुषो वेद' ति श्रवणादाचार्यादवगत- विद्यस्यैव विवेकसंभवादिति भावः ; अल्पज्ञोऽपि सन् यस्सर्वज्ञ- मात्मानं मनुते स एव मूर्खः । यस्तु सर्वज्ञोऽपि मूढमानी भवति स एव विद्वानिति विवेकः। मदो गर्वहेतु गुरुशुश्रूषादिविनयहेतु- रिति फलितार्थः । यद्वा एतावन्तं कालं मदवशान्मूोऽस्मि । इदानीं गुरुशिक्षावशाद्विवेकावगतिरिति वा योजनीयम् ॥
शिखरिणीकृतं - - रसै रुद्वैश्छिन्ना यमनसमला गः
शिखरिणी"ति लक्षणात् ॥
व्याख्या- मूर्खस्यातिनच्यं दृष्टान्तमुखेनाह.--क्रिमिकुलमिति.- श्वा शुनकः। क्रिमिकुलैरमेध्यमध्योत्पत्तिमदपादजन्तुसंततिभिश्चितं च्याप्तम्। लालाक्लिन्नं वसापूरार्द्रं - यद्वा - लाला सृणीका दन्तान्त- जेलमिति यावत् - नि-'सृणीकास्यन्दिनीलाले'त्यमरः - तया क्लिन्नं खादनसमये तस्यास्तत्र स्त्रवणादिति भावः । विगन्धि दुर्गन्धि - अत्र विशब्दस्य पूतिपोयत्वविवक्षायाम् । 'गन्धस्ये' त्यादिना समा- सान्त इकारोऽन्तादेशः - यद्वा - विगन्ध आमगन्धोऽस्यास्तीति विगन्धि । अत एव । जुगुप्सितं हेयम् । तदपि । निरामिषं मांस- लेशशून्यम् । तदपि । खरास्थि रासभकीकसम् । निरुपमः - उप- मानरहितो - यो रसः स्वादः - तत्र या - प्रीतिः प्रेमतया। खाद- न्भक्षयन्पार्श्वस्थमन्तिकस्थं - 'सुपिस्थ' इति के प्रत्ययः। सुरपति- मिन्द्रमपि - किमुतान्यमिति भावः । विलोक्य । न शङ्कते न लज्जते । तथाहि - क्षुद्रो जन्तुः नीचजन्तुः - परिग्रहे स्वीकृतवस्तुनि - फल्गुतां तुच्छत्वम्। न गणयति न मनुत इत्यर्थः । जुगुप्सितकर्माचरण- तत्परो मूर्योऽप्येवं न महद्विगर्हणाद्विभतीति भावः। नि-पत्नी परिजनादानमूलशापाः परिग्रहाः” इत्यमरः । 'फल्गु तुच्छमसारं चे' ति यादवश्च ।।
अत्राप्रस्तुतवृत्तान्तकथनात् प्रस्तुतमूर्खजनवृत्तप्रतीतेरप्रस्तुत- प्रशंसालंकारः॥
“
अप्रस्तुतस्य कथनात् प्रस्तुतं यत्र गम्यते ।
अप्रस्तुतप्रशंसेयं सारूप्यादिनियन्त्रिता ॥"
इति लक्षणात् हरिणीवृत्तं - "भवति हरिणीन्सौ म्त्रौ स्लो गो रसाम्बुधिविष्टपैः" इति लक्षणात् ।।
व्याख्या- अथाविवेकस्यानर्यादिधनद्वारा विवेकस्यावश्यकत्वं प्रदर्शयति - शिर इति.-अत्रोत्तरवाक्ये तच्छब्दस्य विद्यमानत्वा- द्यच्छब्दोऽध्यार्तव्यः- यत्तदोर्नित्यसंबन्धात् - उत्तरवाक्यस्थयच्छब्द- स्यैव पूर्ववाक्यतच्छब्दानपेक्षितत्वनियमात् । तथा च या गङ्गा स्वर्लोकात्। शर्वस्येदं शार्वमैश्वरं - नि-'ईश्वरश्शर्व ईशान' द्यत्यमरः - तस्येदमित्यण्ग्रत्ययः। शिरशीर्षमुपगतेति सर्वत्रानुषज्यते। प्रथमत इति शेषः । तदनु। पशुपतश्शर्वस्य - शिरस्तइशीर्षात् - पञ्चम्यास्तसिल् । धरतीति धरः - पघाद्यच् - क्षित्याः धरः क्षिति- धरः - तं हिमवन्त मुपगता । महीं धरतीति महीध्रः - मूलविभु- जादित्वात्क प्रत्ययः - यथाह-वामनः " महीध्रदयो मूलविमुजादि- दर्शनादि "ति - अत एव - नि---" महीध्र शिखरि क्ष्माभृदि" त्याद्यमरः। उत्तुङ्गादुन्नतान्महीघ्राद्धिमवदाख्यक्षितिधरादत्रनिं भुव- मुपगता। अवनेश्चापि । जलधिं समुद्रमुपगता -'नदीनां सागरो गतिरिति गङ्गा सागरपूरणी' ति वचनादिति भावः । अथो अनन्तरं - नि-"मङ्गळान्तरारम्भप्रश्नकालर्चेष्वथो अथे "त्यमरः - सेयं परिदृश्यमाना गङ्गा मन्दाकिनी । स्तोकमल्पं परिमितमिति यावत् । पदं स्थानम्। उपगता प्राप्ता। यद्वा - अधः उक्तप्रकारेणाधःप्रदेशे - पाताळे वा - पदमिति योजना - अथवा तथाहीत्यर्थः - पक्षान्तरे या - विवेकभ्रष्टानां विवेकशून्यानां - स्थानभ्रष्टानां च। शतमुखो बहुप्रकारः। विनिपातो भङ्गः - अधोऽध: पतनं च । भवति। विवेक- युक्तानां तु नैवम् । अतो विवेकानभ्रंशितव्यमिति भावः । यतस्सकल- लोकमहिताया अपि गङ्गाया भ्रंशवशादीगवस्थापत्तिः। किमुतान्ये- षामिति विवेकस्यात्यन्तावश्यकत्वमित्यवगन्तव्यम् । पुरा किल तत्र भवान् भगीरथोऽश्वमेधीयाश्वन्वेषणतत्परतया पाताळमुपगतानां कपिलविलोचनानलभस्मीकृतानां सगरकुमाराणामूध्र्वलोकप्राप्त्यर्थं स्वर्लोकात् सुरसरितमवतारयामासति पौराणिकी कथाऽत्रानुसंधया ।।
अत्रानेकस्मिन्नाधारे क्रमेणैकस्या आधेयभूतायाः गङ्गायाः स्थितिकथनात् पर्यायाख्योऽलंकारः; तदुक्तं विद्यानाथेन.-
"क्रमेणैकमनेकस्मिन्नाधारे
वर्तते यदि।
एकस्मिन्नथवाऽनेके पर्यायालंकृतिर्मता ॥"
इति शिखरिणीवृत्तं - लक्षणंतूक्तम् ।।
इति
नीतिशतके पूर्वपद्धति सम्पूर्णा ।।
अथ
मुर्खपद्धतित्रैलक्षण्येन विद्वत्पद्धति वर्णयति ; यद्वा । यदुक्तं विवेकस्यात्यन्तावश्यकत्वं । तस्य शास्त्रपरिज्ञानसाध्य
स्वात्। तस्य च विद्वदधीनत्वात् । तत्पद्धतिवर्णनमिदानीमारभते - शास्त्रेति--शासौः
काणादगौतमीयादिभिरुपस्कृताः अलंकृतास्तथा शब्देन व्याकरणेन - सुन्दराः - गिरो वाचो
- येषां ते तथोक्ता: - अत्र यद्यपि शास्त्रपदग्रहणेनैव सर्वेषां शास्त्राणां
संग्रहात पार्थक्येन शब्दशास्त्रग्रहणे पौनरुक्त्यं दूषणं स्यात् - तथाऽपि
गोबलीवर्दन्यायेन समाधेयं - यद्वा सर्वशास्त्रमुखं व्याकरणम्' इति तस्य प्राधान्यात् पार्थक्येन निर्देशः - अथवा इतरेषां शास्त्राणामुपस्काग्हेतुभूतत्वमात्र-
मेव -अस्य तु 'वाणी व्याकरणेन' इति
खेनैवोत्तरत्न वक्ष्यमाण- त्वात् तदेकान्तसौंदविह्त्वेन पृथग्रहणमिति मन्तव्यम्।
तथा शिष्ये- भ्योऽन्तेवासिभ्यः - प्रदेया व्याख्यानरूपेण प्रदातुं योग्या - आगमाः
शास्त्राणि येषां ते तथोक्ताः - सम्यक् शिक्षापावात प्रबुद्धाखिल-
शास्त्रसिद्धान्तत्वेन शिघ्यद्वारा व्याख्यातनिखिलागमा इत्यर्थः - यद्वा शिष्यभ्यः
प्रदेया विनियोगहीः न तु कुहकतया गर्भ एव जीर्णी कृता इत्यर्थः - तथा भूता आगमा
एषां ते तथोक्ताः - नि-- 'आगमः शास्त्र आयतावि' ति विश्वः । अत एव विख्याताः सर्वत्र- प्रसिद्धाः। कवयो विद्वांसः। निधनाः
धनहीनाः सन्तः । यस्य ग्रभो राज्ञो । विषये देशे सन्निधौ वा । सन्ति तिष्ठन्ति ।
तत्रिर र्थत्वे नावस्थानं । तस्य वसुधाधिषस्य प्रभो रेव । जाड्यं मान्द्यं-
हैन्यमिति यावत्, 'गृणवधनत्रामाणादिभ्यः कर्मणि चे' ति ष्यत्र- त्ययः । सुधियो विद्वांसस्तु । अर्थ धनं । विनाऽपि - 'पृथग्विने'- त्यादिना विकल्पाहितीया। ईश्वराः
समर्थाः पूज्या इत्यर्थः - विद्याया एव तेषां महाधनत्वादिति भावः । किं तु । यैः
कुपरीक्षकैः तनशास्त्रपरिज्ञानाभावात् कुत्सितपरिज्ञानिमिः । मणयः अमूल्या- अपीति
भावः। अर्घतः मल्यतः पातिताः यदि बहुमूल्या- मणयोऽल्पमूल्याः कृता इत्यर्थः ।
कुत्स्याः स्युः किं । न स्युरेवेत्यर्थः- अयमर्थः - विद्वद्धिः प्रभुसमाश्रयेणैव
स्थातव्यं "सदाश्रयेण शोभन्ते- पण्डिता वनिता लता" इति न्यायात् ;
तत्र नते यदि विद्वन्मनो- रथं पूरयेयुस्त तेषामेव कुत्सितत्वं ।
विद्वांसस्तु कुपरीक्षकोपहतमणय- इव न कुत्स्या इति ; अतः
श्रेयःकाभैः प्रभुमिः तन्मनोरथपूरकैरेव- अबितव्यमिति तात्पर्यम्।
शार्दूलविक्रीडितं वृत्तं-लक्षणं तूक्तम् ।।
'नभोगहार्या न च बन्धुहार्या न भ्रातृहार्या न घ राजहार्या। खदेशमित्रं परदेशबन्धु र्विद्यासुधां ये पुरुषाः पिबन्ति' इति । तद्विद्याख्यं विद्याभिधानं। यत्तदोर्नित्यसंबन्धात्तच्छब्दस्याध्याहारः । अन्तर्धनमभ्यन्तरस्थवित्तं । येषां पुरुषाणामस्तीति शेषः । अत स्तान्विद्याधनान्प्रति। हेनृपाः राजानो मानं कोपं दुराग्रहमिति यावत्। उज्झत तैर्विद्वद्भिस्सह कः पुमान् - स्पर्धते निगृह्णाति? न कोऽपीत्यर्थः॥ ततस्ते सर्वदा गौरवेण बहुमाननीया इति भावः।।
अत्रोपमानात् प्रसिद्धधनादुपमेयस्य
विद्याधनस्याधिक्यकथ- नाव्द्यतिरेकालंकारः - 'उपमानाद्यदन्यस्य
व्यतिरेकस्स एव स' इति- काव्यप्रकाशकारलक्षणात्। वृत्तं
पूर्ववत् ।।
अथ विद्याधनस्य प्रसिद्धधनवैलण्यवर्णनद्वारा विदुषा- मुत्कर्षमापादयन्नेतेषु गौरवेण विश्वासोत्पादनार्थं नृपान् संबोधयति . हर्तुरिति.---यद्विद्याख्यं धनं। हर्तुश्चोरादेः - 'हर्तुमिति' तुमुन्नन्तपाठे अपहर्तुमित्यर्थः । गोचरं न याति विषयतां न प्राप्नोतीति - भावप्र- धानो निर्देशः - तस्यात्यन्तदुर्गहत्वादिति भावः । तथा सर्वदा काल- त्रयेऽपि। किमप्यनिर्वाच्यं । शं मुखं । पुष्णाति वर्धयत्ति - 'अर्थाना- मार्जने दुःखमि' ति स्मरणात् - प्रसिद्धं तु नैवमिति भावः । अनिशं सर्वदा। अर्थिभ्यो विद्यार्थिभ्यः यायकेभ्यश्च । प्रतिपाद्यमानं व्याख्याय- माणं दीयमानमपि च । परामुत्कृष्टां - वृद्धिमभ्युच्छ्रया प्राप्नोति विद्याया व्याख्यानेनाभिवृद्धिसंभवादिति भावः । तथा कल्पान्तेषु प्रळयेष्वपि । निधनं नाशं - न प्रयाति न नश्यतीत्यर्थः। कल्पान्तेष्वपीति बहु- वचनग्रहणं विद्याधनस्यात्यन्तविनाशाभावप्रकाशनार्थम् । प्रसिद्धं तूक्त- विपरतिमिति भावः । तदुक्तम् ।।
'नभोगहार्या न च बन्धुहार्या न भ्रातृहार्या न घ राजहार्या। खदेशमित्रं परदेशबन्धु र्विद्यासुधां ये पुरुषाः पिबन्ति' इति । तद्विद्याख्यं विद्याभिधानं। यत्तदोर्नित्यसंबन्धात्तच्छब्दस्याध्याहारः । अन्तर्धनमभ्यन्तरस्थवित्तं । येषां पुरुषाणामस्तीति शेषः । अत स्तान्विद्याधनान्प्रति। हेनृपाः राजानो मानं कोपं दुराग्रहमिति यावत्। उज्झत तैर्विद्वद्भिस्सह कः पुमान् - स्पर्धते निगृह्णाति? न कोऽपीत्यर्थः॥ ततस्ते सर्वदा गौरवेण बहुमाननीया इति भावः।।
अत्रोपमानात् प्रसिद्धधनादुपमेयस्य
विद्याधनस्याधिक्यकथ- नाव्द्यतिरेकालंकारः - 'उपमानाद्यदन्यस्य
व्यतिरेकस्स एव स' इति- काव्यप्रकाशकारलक्षणात्। वृत्तं
पूर्ववत् ।।
किं बहुना ब्रह्माऽपि तदीयवैदग्ध्यापहरणे न शक्त इति दृष्टान्तमुखेनाह - अम्भोजिनीति -विधाता ब्रह्मा। कुपितः केनचिद्धेतुना क्रद्धस्सम् । हंसस्य निजयानमराळस्य । अम्भोजिनीवने पद्मिनीषने - यो विहारः क्रीडा - स एव विलासः लीला - तमेव न त्वन्यत् । नितरामतिशयेन। हन्तु नाशयतु । 'विलासमेक' मिति पाटे - एकं केवलं विलासमित्यन्वयः। अम्भोजाकरसंशोषणेन तत्र विहारभङ्गमात्रमेव कतुं शक्नोतीत्यर्थः। किं त्वसौ सौ विधाता। अस्य हंसस्य । दुग्धजलयोः क्षीरनीरयोर्भेदविधौ विभागकरणे विषये। प्रसिद्धां प्रख्याताम् । वैदग्ध्यकीर्ति वैदग्ध्येन " कृत्यवस्तुपु चातुर्य वैदग्ध्यं परिकीर्यंत' इत्युक्तलक्षणनैपुण्येन - प्रयुक्ता या कीर्तिस्ता मपहर्तुं न शक्नोति। हंसो हि क्षीरमिश्रिते नीरे नीरं विहाय क्षीरं गृहाणातीति प्रसिद्धिः। एवं कुपितो राजा स्वविषयवासादिभङ्गमात्र- मेव कर्तुं शक्नोति। न तु तेषामशेषविद्यापरिशीलनजनितचातुर्य- भङ्गमतो निष्कोपेन भवितव्यं विद्वत्सु राज्ञेति तात्पर्यम् ॥
अत्राप्रकृतविधातृवृत्तान्तकथनात्
प्रस्तुतराजविद्वज्जनवृत्तप्रतीते- रप्रस्तुतप्रशंसालंकारः - लक्षणं तूक्तम् ॥
अथ विदुषां तावद्विद्यैव भूषणरूपसंपत्तिरित्याह द्वाभ्यां - केयूराणीति.----केयूराण्यङ्गदानि - यद्यपि केयूरयोर्निज- भुजशिरोभूषणत्वेन द्वित्वमेव वक्तव्यं - तथाऽपि तद्विशेषविवक्षायाम् बहुवचनप्रयोग इति मन्तव्यम् । पुरुषम् जनम् । न भूषयन्ति नालं- कुर्वन्तीति यथायोगं संबध्यते । चन्द्रवदुज्ज्वला धवळतराः हारा मुक्ताहाराश्च । न भूषयन्ति । स्नानमभिषेकोऽपि। न भूषयति । विलेपनं घनसारकस्तूरीगन्धसारचर्चाऽपि । न भूषयति । कुसुमं मल्लिकामालतीचम्पकादिपुष्पमपि - जातावेकवचनम् । न भूषयति । अलंकृता अभ्यङ्ग पुष्पमाल्यादिना सम्यक्प्रसाधिता मूर्धजा: शिरोरुहा अपि न भूषयन्ति पुरुषमिति सर्वत्रानुषङ्गः; किंत्वेका केवला वाणी पुरुषम् समलंकरोति, सम्यग्भूषयति। केयं वाणीत्यत आह - या संस्कृता व्याकरणादिपरिशुद्धा। धार्यते स्वायत्तीक्रियते । सेत्यध्याहृततच्छब्देन संबन्धः : ननु केयूरादीनां विभूषणत्वेन प्रसिद्धत्वात्तनिषेधे प्रत्यक्षापलापः स्यादित्याशङ्कय तेषां क्षयिष्णुत्वान्न तथात्वमित्याह - अखिलभूषणानि केयूराद्युक्ताशेषभूषणानि । क्षीयन्ते कालक्रमेण नश्यन्ति - 'क्षीयन्ते खल्वि'तिपाठे खलुशब्दो वाक्यालंकारे। वाग्भूषणं संस्कृतवाग्रूपभूषणं तु। सततं भूषणं नित्यभूषणं - कदाऽपि न नश्यतीत्यर्थः ॥
व्यतिरेकालंकारः
- लक्षणं तूक्तम् ॥
एतदादिश्लोकचतुष्टयं
शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम् ॥
विद्या
नामेति.-रूपं नाम कुण्डलहारनूपुराङ्गदादिचतुर्विधभूषणाभावेऽपि विभूषितबद्भासमान
आकारविशेषः, तदुक्तं भावप्रकाशे-
"
आवेध्यारोप्यविक्षेप्यबन्धनीयैरभूषितम् ।
यद्भूषितमिवाभाति
तद्रूपमिति कथ्यते ।।" इति.-
विद्या नाम वेदशास्त्राद्यात्मिका विद्यैव । नरस्य पुंसोऽधिकं भूयिष्ठं। रूपमुक्तलक्षणाकारविशेषः - तद्बल्लोकरञ्जकत्वादितिभावः । तथा प्रच्छन्नं निगूढं यथा तथा। गुप्तं रक्षितं । धनं विद्यै- बेति संबन्धः - तद्वकालान्तरेषूपकारकत्वादिति भावः। विद्या भोगान् करोतीति भोगकरी स्रक्चन्दनादिभोग्यवस्तुलाभहेतुः। तथा यशस्समाख्या - सुखमिन्द्रियतर्पणम् - एतत्करी एतद्धेतुश्च - उभय- त्रापि 'कृञो' हेतुताच्छील्यानुलोम्येष्वि' ति टप्रत्यये टित्वात् ङीप्। तथा विद्या । गृणन्त्युपदिशन्तीति गुरवस्तेषां हिताहितोपदेष्टॄ णामा- चार्याणामपि - गुरुरुपदेष्टॄभूता - तथा परमार्थबोधकत्वादिति भावः । विद्या । विदेशगमने प्रवासे । बन्धुजनः सुःऋजनः - तद्विशेषोप- चारसंपादकत्वादिति भावः- तदुक्तं - स्वदेशमित्रं परदेशबन्धुं विद्या- सुधां ये पुरुषाः पिबन्ति । विद्या परा देवता परमात्मभूता - मोक्षदायकत्वादिति भावः - यद्वा परादेवता स्वाभीष्टदेवता - तथा ऐहिकामुष्मिकफलदत्वादिति भावः - विद्या । राजसु राजमध्ये। पूज्यते प्रशस्यते - गौरवसंपन्नत्वाद्राजपूज्या भवतीत्यर्थः - यद्वा विद्याशब्देन विद्यावान् लक्ष्यते राजशब्देन च तत्सभाः लक्ष्यन्ते तथा च विद्यावान राजसभासु पूज्यते पुरस्क्रियते संभाव्यत इति यावत्। धनं द्रव्यं तु। न ह्युक्तप्रकारं न भवतीत्यर्थः । तस्माद्विद्यया- उक्तरूपया - विहीनश्शून्यः जनः। पशुः पशुप्रायः - कर्तक्या- कर्तव्यविवेकराहित्यादिति भावः। ततो बहूपकारकत्वाद्विशिष्ट विद्यैव प्रधानं न त्वन्यदिति तात्पर्यम् ॥
अत्र विद्यायाः रूपधनाद्याकारेण बहुधा
निरूपणान्निरवयव- मालारूपकालंकारः॥
अथ
लोकहितवर्णनप्रसंगात्तस्या एवं प्रकृष्टैश्वर्यभाव- माह - क्षान्तिरिति.--देहिनां
प्राणिनां - क्षान्तिः तितिक्षा - परि- भवादिषूत्पद्यमानेषु क्रोधप्रतिबन्धक इति
यावत्। अस्तिचेतहि । कवचेन वर्मणा । किं फलमिति सर्त्रत्रानुपज्यते न
किंचिदपीत्यर्थः - तस्या एवारुन्तुदानामनवकाशप्रदत्वादितिभावः।
क्रोधचित्तक्षोभोऽस्ति चेत्। अरिभिः शत्रभिः किम् ? तस्यैवान्तश्शत्रुत्वादुपद्रवहेतुत्वाच्चेति भावः। ज्ञातिर्दायादोऽस्ति
चेदनलेनाग्निना किम् ? तस्यैव सर्वार्थ-
निर्मलननिदानत्वादिनि भावः । सुह्र्त् सन्मित्रमस्ति यदि * 'सुहृद्दुर्हृदौ
मित्रामित्रयोरि'ति निपातनात्साधुः। दिव्योषधैः सिद्धौषधैः
किं फलम् ? न किंचिदपि - तस्यैवारोग्यकरत्वादिति भावः ।
दुर्जना: खला स्सन्ति यदि सर्पैराशीविषैः किम् ? तेषामेव
प्राणापहारित्वा- दिति भावः । अनवधा निर्दुष्टा के अवद्यपण्वे 'त्यादिना निपातना- त्साधुः - ततो नञ् समासः - 'तस्मान्नुडची
ति तुडागमः । विधा वेदवेदाङ्गाध्यात्मिका । अस्ति यदि। धनैः किम् ? तस्या एवा- खिलभोगसाधकत्वादिति भावः । ब्रीडा अकार्यप्रवृत्तौ मनस्संकोच-
लक्षणलजाऽस्ति चेद्भूषणैः किमु हारनूपुराद्यालंकरणैः किम् ? - तस्या एव लोकोत्तरभूषणत्वादिति भावः । सुकविता सत्याण्डित्यं - नि- 'संख्यावान्पण्डितः कविरि'त्यमरः - यद्वा कवयति
वर्णयति रसोल्लसितशब्दार्थसंघटनां करोतीति कविस्तस्य भावस्तत्ता - यदि । राज्येन
भूमण्डलाधिपत्येन किम् ? - तस्या एवं सकललोकवशीकरत्वा- दिति
भावः - राज्ञो भावः कर्म वा राज्यं प्रजापरिपालनात्मकं -
पुरोहितादित्वाद्यक्प्रत्ययः ॥
अथ
विदुषां गुणवर्णनपूर्वकं लोकव्यवस्थापकत्वमाह दाक्षिण्यमिति.---स्वजने
बन्धुजनेष्वित्यर्थः । जातावेकवचनम् - एक- मुत्तस्त्रापि - दाक्षिण्यं
छन्दानुवर्तनम् - अन्यथा विनिदेयुरिति भाषः - नि-
दक्षिणस्सरळावामपरच्छन्दानुवर्तिस्वि'ति।
परिजने भृत्य- जनेषु विषये । दया दारिद्यादितद्दुःखप्रहाणेच्छा - अन्यथा विजह्यु-
रिति भावः। दुर्जने खलजनेषु विषये। सदा शाठ्यं विप्रियकारित्वम् - अन्यथा
अधिक्षियेरन्निति भावः । साधुजने सजनेषु विषये। प्रीतिः स्नेहः - आदर इति यावत् -
अन्यथाऽनुतपेयुरिति भावः । द्दपजने राजसु विषये । नयो नीतिः -
अनुवर्तनतात्पर्यमिति यावत् - अन्यथा दण्डयेरनिति भावः । विद्वज्जने पण्डितजनेषु
विषये। आ- जवमवक्रता - अन्यथा निषिध्येयुरिति भावः। शत्रुजने शत्रुजनेषु विषये ।
शौर्य विक्रान्तत्वम् - अन्यथा निपातयेरन्निति भावः । गुरु- जने पित्रादिपु विषये।
क्षमा सहिष्णुत्वम् - अन्यथा शपेरन्निति भावः। कान्ताजने नारीजनेषु विषये। धृष्टता
प्रागल्भ्यं च - अन्यथा वशीकुर्युरिति भावः ; इत्येवमुक्तविधासु
। कलासु शिल्पेपुनि -'कळा शिल्पे कालभेदे चन्द्रांशे कलना
कले'ति वैजयन्ती। ये च पुरुषाः। कुशलाः निपुणाः। तेषु पुरुषेष्वेव।
लोकस्थितिः 'लोकमर्यादा । अस्तौति शेषः। त एव
लोकव्यवस्थासंस्थापकाः न तूक्तगुणरहिता इत्यर्थः । एवं भूतास्तु विद्वांस एव
नत्वन्य इति हृदयम् ॥
इत्थं
विद्वज्जनाननुवर्ण्य संप्रति सत्संगतेश्श्रेयस्करत्वमाह.-जाड्यमिति। धियः
बुद्धेर्जाड्यं मान्यम् । हरति निरस्यति । वाचि वचने। सत्यं सूनृतभावम्।
सिञ्चत्याप्लावयति। मानोन्नतिं बहुमानातिशयम् । दिशति प्रयच्छति। पापं
किल्विषमपाकरोति माशयति - धर्मोपदेशादिनेति भावः । तथा चेतः। प्रसादयति निर्मलयति
- ज्ञानोपदेशादिनेति भावः। दिक्षु दशसु कीर्तिम् । तनोति विस्तारयति।
अतस्सत्संगतिस्सजनसमागमः । पुंसां कि श्रेयो न करोति कथयेति पृथग्जनसंबोधनम् -
सर्वमपि श्रेयः करो- त्येवेत्यर्थः ; अतस्तैरेव
संगतिः कर्तव्या न तु दुर्जनैरिति तात्पर्यम् ॥
अत्र क्रियाणां बहूनां
समुच्चितत्वात्समुच्चयालंकारः - 'गुण-
क्रियायौगपचं समुच्चय उदाहत' इति लक्षणात् ।।
वसंततिलकावृत्तं - लक्षणं तूक्तम् ॥
"
शृङ्गारादौ विषे वीर्ये पारदे ब्रह्मवर्षसे।
वेतस्यास्वादने
हेन्नि निर्यासेऽमृतशब्दयो:--रसः ॥"
इत्यभिधानाच । कवीश्वराः - कवयः क्रान्तदर्शिन - स्तेषा मीश्वराः कालनयाभिज्ञा ब्रह्मविद्याविशारदा इत्यर्थः। जयन्ति । कुत स्तेषां कवीश्वराणाम् । यशः काये कीर्तिशरीरे । जरामरणाभ्यां जातम् - इति तथोक्तम् । भयं नास्ति ; रससिद्धानां भौतिकशरीर एव जरामरणभयं नास्ति। यशश्शरीरे तु किं वक्तव्यम्। तस्य कल्पान्तस्थायित्वा दिति भावः ॥
अत्र रससिद्धपदार्थस्य विशेषणगत्या भयाभावपदार्थं प्रति हेतुत्वात्काव्यलिङ्गभेदः । वृत्त मुक्तम् ॥
इति
नीतिशतके विद्वत्पद्धति सम्पूर्णा !!
गुणाध्यत्वे को लाभ इत्याशङ्कय तेषां श्रेयोहेतुत्व- माह - प्राणेति.-प्राणाघातायाणहिंसायाः। निवृत्तिनिवर्तनं च - “ माहिस्यात्सर्वभूतानि' । 'अहिंसा परमो धर्मस्त्वधर्मः प्राणिनां वध' इत्यादिनाऽग्नीषोमीयपश्वालम्भनवृत्त्यतिरिक्तहिंसाया निषेधश्रवणात् । परधनहरणे संयमो मनोरोधश्च 'परद्रव्याणि लोष्टव दिति न्याया- दिति भावः । काले समये सत्यवाक्यं यथार्थभाषणं च - तथा धर्मोप देशश्रयणादिति भावः - अत्र ' ब्राह्मणार्थे गवामर्थे ' इत्यादिष्वसत्य- वचनस्वापि निषेधाभावश्रवणात्काल इत्युक्तम् । शक्तय प्रदानं वित्ता- नुसारेण त्यागश्च - ‘वितशाठ्यं न कारयेदिति वचनादिति भावः। युवतिजनकथायां परस्त्रीवृत्तान्तकथने - मूकमावस्तूणीभावशीलत्वं च - 'स्वप्नेऽप्यन्यवधूकथा 'मिति वचनात् परेषामन्येषां - याचका- नामित्यर्थः तृष्णा धनलिप्सा - तस्या एव - स्रोतसः प्रवाहस्य - विभङ्गो निरोधः - अभीसितदानेन मनोरथपरिपूरणं चेत्यर्थः-
"याचमानजनमानसवृत्तेः
पूरणाय बत्त जन्म न यस्य ।
तेन भूमिरतिभारवतीयं न द्रमैर्न गिरिभिर्न समुद्रैः ॥"
इति शवमादिति भावः । गुरुषु विषय। नम्रत्वं च . 'गुरौ नम्रते' त्युक्तत्वादिति भावः । सर्वभूतेष्वशेषप्राणिष्वनुकम्पया दयया - सामान्यं समदर्शित्वं च। सर्वशास्त्रेषु वेदवेदान्तादिसकलागमेष्वनु- पहतः अविच्छिन्नः - विधिरध्ययनविधानं च - यद्वा 'सर्वभूतानु- कम्पे' ति पृथक्पदम् । तथा सर्वशास्त्रेषु सामान्यमवैषम्यण तत्त- त्सिद्धान्तानुवर्तित्वम्। अनुपहतविधिरलुप्तकर्मानुष्टानं चेत्येष गुण- समुदायः। श्रेयसां पन्था अखण्डितैश्वर्यादिश्रेयःप्राप्तिमार्गः • न त्वेतव्द्यतिरिक्तोऽन्योऽस्तीत्यर्थः । एतादृशगुणसंपत्तिस्सुजनानामेवेति कृत्वा त एव श्लाघ्या इति भावः । अथवा श्रेयसां प्रशस्यानां सुज- नानां संबन्धी। पन्था तत्प्रवृत्तिमार्ग इत्यर्थः - प्रशस्यशब्दादीय- सुनि* 'प्रशस्यस्य'श्र इति श्रादेशः । अत्र वाञ्छासज्जनसंगता' वित्यादिश्लोकेषूक्तगुणाः प्रायेण॥ दैवसंपत् - अभिजातांनामेव संभ- वति न त्वन्येषां - तदुक्तं भगवद्गीतासु-
"
अभयं सत्त्वसंशुद्धिर्ज्ञानयोगव्यवस्थितिः ।
दानं
दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम् ।।
अहिंसा
सत्यमक्रोधस्त्यागशान्तिरपैशुनम् ।
दया
भूतेष्वलोलत्वं मार्दवं ह्रीरचापलम् ।।
तेजः
क्षमा धृतिइशौचमद्रोहो नातिमानिता।
वदन्ति संपदं दैवी मभिजातस्य भारत ॥” इति ॥
स्रग्धरावृत्तं-"म्रभ्नैर्यानां त्रयेण
त्रिमुनियतियुता स्रग्धरा कीर्तितेयम्” ॥
इति लक्षणात् ।।
उक्तमेवार्थ नीचातिवृत्तिकथनद्वारा द्रढयति - प्रार- भ्यत इति.-नीचैरधमैः विघ्नेभ्योऽन्तरायेभ्यो - यद्भयं तेन हेतुना। न प्रारभ्यते खलु - नोपक्रम्यते कार्यमिति शेषः - नि. 'विघ्नोऽन्तरायः प्रत्यूह' इत्यमरः , मध्याः मध्यमास्तु। कार्य प्रार- भ्योपक्रम्य। विघ्नैर्निहता विह्वलीकृतास्सन्तो विरमन्ति। विरता भवन्तीत्यर्थः । उत्तमाः उत्कृष्टाः - गुणा धैर्यशीलादयो - येषां ते तथोक्ताः पुरुषश्रेष्ठास्तु विघ्नैर्मुहुर्मुहुः पौनःपुन्येन। प्रतिहन्यमाना: बम्भज्यमाना। अपि। प्रारब्धमुपक्रान्तं कर्म । न परित्यजन्ति ; अतः कालकूटबडबानलादिविघ्नाद्युपहतत्वेऽपि उक्तगुणसंपन्नतया देवानां सुधोत्पत्तिपर्यन्तं मथनं युक्तमिति श्लोकद्वयस्यापि तात्पर्यम्. अत्र प्रकरणे कुत्रचिद्धैर्यस्य कुत्रचिच्छीलस्य कुत्रचिदुभयस्यापि प्राधान्यनिर्देश इति द्रष्टव्यम् 'मनसो निर्विकारत्वं धैर्य सत्स्वपि हेतुष्वि'त्युक्तलक्षणं धैर्यं - शीलं तु नियतकुलोधितसत्स्वभाव इति विवेकः - 'शीलं स्वभावे सद्वृत्ता' वित्यभिधानात्। वसन्ततिलकावृत्तम् ।
अथ द्वाभ्यामेव तद्वृत्तस्यासाधारण्यमाह - प्रियेति । न्यायादनपेता न्याय्या नीतिप्रवणा वृत्तिर्जीवनं-नि-वृत्तिर्वर्तन जीवन' इत्यमरः । प्रीणातीति प्रिया इष्टा - न त्वन्या - तस्या एव श्रेयस्करत्वादिति भावः 'इगुफ्धज्ञाप्रीकिरः कः' इतिक प्रत्ययः। असुभङ्गेऽपि प्राणप्रयासेऽपि किमुतान्यदेति भावः। मलिनं दुष्कर्म असुकरमकर्तव्यं - न त्वापत्काले नास्ति मर्यादे 'ति न्यायात्सुकरं - तस्यैवैहिकामुप्मिकफलदत्वादिति भावः * ईषद्दुरि'त्यादिना खल् प्रत्ययः - ततो नञ् समासः । असन्तः कुहकास्तु । नाभ्यर्थ्याः कस्मिंश्चिद्विषयेऽपि न प्रार्थनीयाः - किंतु सन्त एव - तेषामुपेक्ष्यत्वा- दिति भावः । यद्यपि न पादादौ खल्वादय' इत्याह वामनः - तथाऽपि कविप्रौढ्या तु शब्दस्य पादादौ प्रयोगः। सुहदपि प्राण प्रियबन्धुरपि किमुतान्यइति भावः * ' सुहृद्दुर्हृदौ मित्रामिवयो' रिति निपातनात्साधुः। कृशधनः धनहीनश्चेत् । न याच्यः याचितुं न योग्यः - धनादिकमिति शेषः - किंतु धनपरिपूर्ण एव • तथा- विधयाच्ञाया अनुचितत्वादिति भावः। विपद्यनर्थसंकटेऽप्युच्चैः धैर्य महाधैर्य न तु भयविह्वलत्वं 'आपत्स्वप्यविलुप्तधैर्यनिलयाः' विपदि धैर्यमथाभ्युदये क्षमे 'ति चोक्तत्वादिति भावः। महतां पूज्यानामनु- विधेयमनुकूलं। पदं व्यवसितं च - नत्वननुकूलं पदम् । तथाभूतस्यैव श्लाध्यत्वादिति भावः - नि-'पदं व्यवसितत्राणस्थानलक्ष्माङ्घ्रि वस्तुष्वि 'त्यभिधानात्। इतादेमतत्। विषममसाधारणतया दुष्कर- मसिधाराव्रतमस्यभिचरितव्रतं। सतां सत्पुरुषाणां। केनोद्दिष्टमुप- दिष्टं - न केनापीत्यर्थः - स्वतस्सिद्धत्वादिति भावः। अत्रासिधारा- वन्निशितत्वादसिधारासंचारवत्सावधानेनैकाग्रतया विधेयत्वाद्वा असि- धाराव्रतं - यद्वा असिधारया व्यवहरतां व्रतं वीरव्रतमित्यर्थः - अथवा -
"युवा
युवत्या सार्धं यन्मुग्धभर्तृवदाचरेत् ।
अन्तर्निवृत्तसङ्गस्यादसिधाराव्रंतं स्मृतम् ॥"
इत्युक्तमित्यवधेयम्
। शिखरिणीवृत्तम् ।।
अथ विदुषामपि मानशौर्ययो रपेक्षितत्वाद्विद्वत्प- द्धतिनिरूपणानन्तरं मानशौर्यपद्धति निरूपयति--क्षुत्क्षाम इति.-- क्षुधा क्षामः क्षीणोऽपि * 'क्षायो म' इति मत्वं, जरया विस्रसया - कृशो जीर्णोऽपि - नि-विस्रसाजरे'त्यमरः । शिथिलप्रायः विश्लथाङ्गतया बलहीनस्सन्नपी त्यर्थः। कष्टां दशामाहारालाभादति- कृच्छावस्था मापन्नः प्राप्तोऽपि - नि-दशावर्ताववस्थायामिति र्स्था यामिति विश्वः । अत एवं विपन्न दीधिति र्नष्टकान्तिरपि। किं बहुना प्राणेषु पञ्चसु। नश्यत्सूत्क्रममाणेषु सत्स्वपि - प्राणप्रयासे संप्राप्ते सत्यपी त्यर्थः । मत्तेभेन्द्रस्य मत्तगजपुङ्गवस्य - विभिन्नोविदारितो .. यः कुम्भः कुम्भस्थलं - तत्र यत्पिशितं मेदो मांसं - तद्ग्रासे तत्कबळने - एक मुख्यं यथा तथा - बद्धा सन्दानिता - स्पृहा वाञ्छा यस्य स इति शोर्यातिशयोक्तिः। तथा मानमहताभिमानोर न्नताना मग्रेसरोऽग्रगण्यः * 'पुरोऽग्रतोऽग्रेषु सर्तेरि 'ति टप्रत्ययः । केसरी सिंहः। जीर्णं तृणं धासम्। अत्ति किं अभ्यवहरति किम् ? नास्त्येवेत्यर्थः। इति मानातिशयोक्तिः ; नीचजन्तु स्तु नैव मिति भावः ॥
अत्र यद्यपि सर्वत्रापिशब्द स्ताव देकैक विशेषण विशिष्टस्यै- वात्यन्तनीचवृत्तिप्रवृत्तिं द्योतयति । तथाऽप्युक्ताखिलविशेषण विशिष्टोऽपि गजेन्द्र मेदः कबळनविहितप्रतिज्ञः केसरी न नीचवस्तुनि प्रवर्तत इति महती मानशौर्यपरकाष्ठोक्ति रिति मन्तव्यम् ॥
"प्राणानपि
परित्यज्य मानमेवाभिरक्षयेत् ।
प्राणा स्तरङ्गचपला मान माचन्द्रतारकम् ॥”
इति वचनान्मान शौर्यसंपन्नेन भवितव्यं यशस्कामेनेति भावः ।।
अत्र प्रकरणे कुत्रचिन्मानस्य कुत्रचिच्छौर्यस्य कुत्रचिदुभ- यस्य च प्राधान्यकथनमपि द्रष्टव्यम् । कुलक्रमागतोत्तमशीलपरि पालनं मानं सहायमनपेक्ष्य शत्रुसंहरणसामर्थ्यम् शौर्यमिति विवेकः ॥ अत्र प्रायेणाप्रस्तुतप्रशंसालंकारोऽनुसंधेयः ।। शार्दूलविक्रीडितं वृत्तं - लक्षणं तूक्त्तम् ।। "
क्षुद्रजन्तुस्तु
नैव मिति उक्तमेवार्थं भङ्ग्यन्तर्रे - णाह-स्वल्षेति.-श्वा शुनकः । स्वल्पयोः
लेशमात्रयोः - स्नायु चसयोः - स्नायुर्वस्नसाख्यनाडीभेदः - वसा मेदः - तयो रव
सेकेन मेळनेन • मलिनं मलदूषितमपि - नि-,वस्नसा स्रायुः स्त्रियां' - 'हुन्मेदस्तु वपावसे'
त्यमरः। निर्मांसं मांसलेशशून्य मपि । गोः पशोः -नि-
"
स्वर्गेषुपशुवाग्वज्रदिडनेत्रघृणिभूजले ।
लक्ष्यदृष्ट्या
स्त्रियां पुंसि गौः" इत्यमरः ॥
अस्थि
कीकसं । लब्ध्वा । परितोष मेति संतुष्यति। तच्च गवास्थि तु। तस्य शुनः। क्षुधा * 'आपं चैव हलन्ताना मिति वध नाट्टाप - तस्याः शान्तये क्षुन्निवारणाय । न
पर्याप्तं न भवती त्यर्थः - अस्ति र्भवन्तीपरोऽप्रयुज्यमानोऽध्यस्तीति भाष्यकारवच
नात् - भवन्तीति लटः पूर्वाचार्याणां संज्ञा - नीचजन्तुरिति भावः। सिंहस्तु। अङ्कं
समीपमागत मपि - समीपवर्तिनम पीत्यर्थः - नि-अङ्कस्समीप उत्सङ्गे चिह्न
स्थानापवादयो रिति विश्वः। जम्बुकं क्रोष्टारम् । त्यक्त्वा
अनादृत्यालक्ष्यीकृत्येति यावत्। द्विषं गज मेव दूरस्थमपीति भावः। निहन्ति
विदारयति तथा हि - कृच्छ्रगतोऽप्यतिसंकटस्थोऽपि। सर्वोऽशेषो जनः । सत्त्वानुरूपं
स्वशक्त्यनुगुणं। फलं लाभं वाञ्छति ; न तु दुर्बलः
प्रकृष्टफलकाङ्क्षी प्रबलो निकृष्टलाभकाङ्क्षी च भवति । अतः श्वसिंहदृष्टान्तेन
नीचानीचवस्तुपरिहारपरिग्रहतत्परेण भवितव्य मायुष्मतेति भावः ॥ वृत्तं पूर्ववत् ॥
अथ
क्षुद्रजन्तो श्रेष्टाविशेष माह - लाङ्गलेति.-श्वा सारमेयः। लाङ्गूलचालनं
पुच्छविवर्तनम् । अधः भूतले चरणावघातं पादेन विदारणं च। भूमौ निपत्य स्वयमेव
पतित्वा। वद- नोदरदर्शनं वक्रकुक्षि प्रदर्शनं च। पिण्डदस्य पुरस्तादिति शेषः ।
कुरुते निजनीचचेष्टामाविष्कुरुत इत्यर्थः। पुमान गौः पुंगवो वृषभः - विशेषणसमासः '
गो रतद्धितलुको' ति समासान्तष्टच्- स एव
पुंगवः श्रेष्ठ इत्यर्थः - नि.---' श्रेष्ठोक्षाणौ तु पुंगवा
विति वैजयन्ती - गजपुंगवो गजेन्द्र स्तु। धीरं गम्भीरम् । विलोक- यति पश्यति -
पिण्डदसन्निधाविति भावः। अथ चाटुशतैरनेक- प्रियोक्तिभिः - अनूनवाक्यैश्च वा।
भुङ्क्ते अभ्यवहरति - गुडतण्डु लादिकमितिशेषः * “भुजोऽनवन'
इत्यात्मने पदम् । इमावेव नीचानीचजनयोः दृष्टान्ताविति भावः ॥
वसन्ततिलकावृत्तम् - लक्षणं तूक्तम् ॥
अथ मानशौर्यसंपन्नतया वंशवर्धनस्यैव जनस्य सत्ता लाभो न त्वन्यस्येत्याह----परिवर्तिनीति.--परिवर्तिनि धर्माधर्मवशा पौन: पुन्येन वा वर्तमान । संसारे जरामरणरूपे संसारचक्रे । को वा पुमान् । मृतः प्रेतः । न जायते न भवतीत्यु प्त न्नो वा न भवतीति शेषः । यद्वा को वा न मृताः को वा न जाअयते नोत्पद्यते - सर्वोऽप्युत्पन्नो मृतश्च भवत्येवेत्यर्थः - " जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः ध्रुवं जन्म मृतस्य चे"ति भगवद्वचनादिति भावः। ततः किमत आह। स पुमान। जात उत्पन्नो जन्मलाभवानिति यावत् । कोऽसवित्यत आह । येन जातेनोत्पन्नेन पुंसा। वंशोऽन्ववायः समुन्नति महोन्नत्यम्। याति प्राप्नोति ; वंशोद्धारको यः पुमान स एव जन्मलाभवानेवभूतत्वं च मानशौर्यसंपन्नस्यैव न त्वन्यस्य । अतः किमन्यैरजागळस्तनवदुत्पन्नै- र्मशकवद्विनष्टैश्चेति भावः ।।
आनुष्टुभं वृत्तम् ॥
इत्थं
भूतस्य पुरुषस्य व्यापारमाह - कुसुमेति ॥ कुसुमस्तबकस्येव पुष्पगुच्छस्यवेत्येकं
पदम् । मनस्विनो धीरस्य । मानशौर्यशालिनः पुंस इत्यर्थः । द्वयी द्विविधा ।
वृत्तिाव्यापार:- द्वे गती हीति पाठे स्पष्टोऽर्थः - तृतीया तु न संभवतीत्यर्थः ;
किं तद्वृत्तिद्वयमित्यत आह :-सर्वलोकस्य सर्वेषां जनानामि- त्यर्थः
। मूर्ध्नि शिरस्युनतस्थाने च। स्थीयत एवेति शेषः । अथवा वन एवारण्ये । शीर्यते
जीयते वा - भावे लट् । एवमुभयी वृत्तिः - शौर्यादुन्नतस्थानस्थितिस्तदलाभे
मानादरण्ये जीर्णता वा इति विवेकः । इयमेव पुंसां श्रेयस्करी वृत्तिरिति भावः ।
कुसुम- स्तबकस्येवेत्यत्र समानाश्रौती पूर्णोपमाऽलंकारः। इवशब्देन सह समासस्य
संभवात् - तथा च वार्तिकम् * ' इवेन सह नित्य- समासो
विभक्त्यलोपः। पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च 'ति। वृत्तं
पूर्ववत् ॥
पुनरप्युक्तोभयगुणवैशिष्ट
यस्यैवोत्क्रष्टतामाह.- सन्तीति.-अन्ये वक्ष्यमाणसूर्यचन्द्राप्रेक्षया इतरे ।
बृहस्पतिप्रभृ- तयः बृहस्पतिप्रमुखाः - प्रभृतिशब्देन बुधशुक्रादयोऽपि गृह्यन्ते।
पञ्च षड़ा पञ्चषाः प्रहाः * 'संख्ययाव्यये 'त्यादिना बहुव्रीहिः * 'बहुव्रीहौ संख्येये डज
बहुगणादि'ति समासान्तो डच् प्रत्ययः । संभाविताः
ग्राह्यत्वेनोपस्थिताः बहुमता वा । सन्ति वर्तन्ते । तान् प्रति बृहस्पतिप्रभृतीन
लक्ष्यीकृत्येत्यर्थः । विशेषेषु विशिष्टेषु तेजोमह- स्विति यावत् - विक्रमे
पराक्रमणे - रुचिः प्रीतिर्यस्य स तथोक्त:- तेजस्विभिस्सहैव कलहाचरणतत्पर इत्यर्थः
। एषः उपरागकर्तृत्वेन प्रसिद्धो। राहुः सैंहिकेयः । न वैरायते वे न करोति - अल.
क्ष्यत्वात्तत्कबलनतत्परो न भवतीत्यर्थः * 'शब्द वैर
कलहाभ्र- कण्व मेघेभ्यः करण' इति क्यङ् * · अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घ्' इति दीर्घः - विक्रमरुची
राहुरित्यत्र * रो रीति रेफलोपे * "ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽण' इति दीर्घः । किं तु। भास्वरौ तेजस्विनौ 'स्थेश भास'
इत्यादिना वरच्प्रत्ययः। द्वावुभौ। दिवाकरनिशा- प्राणेश्वरौ
सूर्याचन्द्रमसावेव - अन्ययोगव्यवच्छेदार्थकोऽयमेव कारः । शीर्षमेवावशेषो
यस्यास्सा शीर्षावशेषा आकृतिर्यस्य शिरोमात्रावशिष्टगात्र इत्यर्थः -
शीर्षावशेषीकृत' इति पाठेऽव्ययमे- वार्थः परिणमयितव्यः ।
दानवपतिर्दानवेश्वरः पूर्वोक्तो राहुः । पर्वणि दर्शपौर्णमासीप्रतिपत्संधौ। प्रमति
गिलति। हे भ्रातरि- त्यादरेण पृथग्जनसंबोधनम् । पश्येत्यत्र वाक्यार्थः कर्म.---
यत श्शिरोमात्रावशिष्ट एवाय मीद्दक्कर्ताचरणतत्परोऽभूत्संपूर्णाङ्गश्चेत्त्किं-
करिष्यति न जानार्माति भावः; एव मानशौर्यशालिनो हि
निजाङ्गवैकल्यं न परिगणयेयुरिति किं तु महत्कार्यमेव कर्तुं व्यवस्यन्तीति
तात्पर्यम्.----पुरा किल देवानाममृतप्रदानसमये विष्णुचक्रेण
च्छिन्नशीर्षत्वाच्छिरोमात्रावशिष्टगात्रोऽभूत्सैहिकेय इति पौराणिकी
कथाऽत्रानुसंधेया। शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम् ॥
अथ महतो माहात्म्यमाह-वहतीति. शेषः फणाः सहस्रसंख्याकाः स्फटाः फलकानीव तेषु-स्थितां । भुवनश्रेणि पाता- कादिचतुर्दशविष्टपपक्तिं । वहति धारयति - नि-स्फटायां तु फणा द्वयोर्रित्यमरः । स च शेषः कमठपतिना आदिकूर्मेण ' पति स्समास एवे'ति घिसंज्ञाया 'माङोनास्त्रियामि'त्याङो नाभावः। पृष्ठस्य मध्ये मध्येपृष्ठं निजकूर्परोपरिप्रदेश इत्यर्थः * 'पारे मध्ये षष्ठ्या वे'त्यव्ययीभावः . तत्सन्नियोगादेदन्तत्वं च मध्यश- ब्दस्य । सदा निरन्तरम् । धार्यते। उह्यते। तमपि। कमठपतिमपि । पयोधिः प्रळयार्यवः। अनादरात् अनायासात् । क्रोडाधनिं आदि- वराहायत्तं कुरुते - प्रळयकाले पाताळगतभूमण्डलस्यादिवराहाव- तारेण विष्णुना निजदंष्ट्रया समुद्धृवत्वादिति भावः। अतो मद्यत्तां मानशौर्यशालिनां महानुभावानां सम्बन्धिन्य श्चरित्रविभूतयो माहात्म्यसंपदो निस्सीमानो निर्मर्यादाः - अवाङ्मनसगोचरा इति यावत्। अह हेत्याश्चर्ये - नि- अह हेत्यद्भुते खेदे' इत्यमरः ।। अन पूर्वपूर्वस्योत्तरोत्तरगुणोत्कर्षावहत्वान्मालादीपकाख्योलंकारः - त दुक्तं विद्यानाथेन ॥
“यदा तु पूर्वपूर्वस्य संभवेदुत्तरोत्तरम् ।
प्रत्युत्कर्षावहत्वं तन्मालादीपकमुच्यते।' इति ।।
हरिणीवृत्तं
- लक्षणं तूक्तम् ।।
मानशौर्यशालिन एवोक्तविधमहत्त्वं न तु तद्विहीन- स्येति मैनाकं दृष्टान्तीकृत्याह - वरमिति.---तुषाराद्रेस्सूनोर्हिम- वत्पुत्रस्य मैनाकस्य। उद्गच्छन्नुज्जृम्भमाणो - बहुलो भूयिष्ठश्च - यो दहन श्शिलासंघर्षणजनितवह्नि स्तस्योद्गारै निस्सरणैः • गुरुभिः दुस्सहैः। समदेन सदर्पण • मघवता देवेन्द्रेण - मुक्तस्य प्रयुक्तस्य कुलिशस्य वज्रायुधस्य - प्रहारै विदारणैः । प्राणोच्छेदो मरणमित्यर्थः। वरं मनाक्प्रियम् - नि.- देवाद्वृते वरः श्रेष्ठ त्रिषु क्लीबं मनाक्प्रिय' इत्यमरः। कुतः। अह हेति खेदातिशयद्योतनार्थोऽनुकरणशब्दः। पितरि हिमवति। क्लेशेन वज्रप्रहार जनितदुःखेन - विवशे विह्वले सति। असावद्याऽप्युपलभ्यमानः। पयसां पत्यु समुद्रस्य - अ त्रासमासत्वेन घिसंज्ञाभावात् ख्यत्यात्परस्ये'ति कृतयणादेशा त्तिशब्दात्परस्य ङसोऽकारस्य उकारादेशः। पयसि सलिले संपातः प्रवेशः - निजप्रागसंरक्षणार्थं निमज्यावस्थानमित्यर्थः । उचितो न्याय्यो। न च न भवति हि। अस्यैवेति शेषः । यतो मानशौर्य संपन्नस्य पुंसः स्वप्राणमात्रपरित्राणतत्परतया क्वचिन्निलीयाव- स्थान मेवात्यन्तायशस्करम्। किमुत पितरि क्लेशविवश; अतः प्राण- परित्यागेनापि मानशौर्य एव प्रतिष्ठापनीये। अन्यथा महानप- वांदस्स्यादिति भावः। अत्रोद्गारशब्दस्य गौणत्वा न्नग्राम्यतादोषः । प्रत्युत सौन्दर्यातिशयमेवापादयति । तदुक्तं दण्ड्याघार्यैः ।।
“निष्ठ्यतोद्गीर्ण वान्तादि गौणवृत्तिव्यपाश्रयम् ।
अतिसुन्दर मन्यत्र ग्राम्यकक्ष्यां विगाहते" ।।
इति
पुरा किल भूमण्डलोपद्रवकारिणां पर्वताना कोपवशात्पक्ष क्छेदोद्यते शक्रे भयविह्वलो
मैनाकः समुद्रमध्ये निमज्ज्यातिष्ठ दिति पौराणिको कथाऽत्रानुसंधेया ॥
शिखरिणी वृत्तम् ॥
अथ
मानिनां परनिकारासहनं सदृष्टान्तमाह - यदिति.--- यद्यस्मात्कारणादचेतनः चेतनरहितः
निर्जीवोऽपीति यावत् - पाषाणत्वादिति भावः। इनकान्तस्सूर्यकान्तमणिस्सवितु
स्सूर्यस्य । पादैः रश्मिभिरङ्घ्रिभिश्च। स्पृष्टः संवळितस्ताडितश्चेति ध्वन्यते।
प्रज्वलति जाज्वल्यमानो भवति - कोपोद्रिक्तश्चेति गम्यते । तत्तस्मात्कारणात।
तेजस्वी तेजश्शाली मानशौर्यसंपन्नः पुरुषः सचेतन इति शेषः । परैश्शत्रुभिः
कृतनिकृतिं विहितापकारं कथं सहते क्षमते - न कथंचिदित्यर्थः;
मैनाक स्तु नैवमिति भावः - नि.-' पादारश्म्यङ्घ्रितुर्यांशा'
इत्यमरः ॥
आर्यावृत्तभेदः
॥
विक्रान्तत्वे
वयोऽपि न हेतुरिति विनिगमयति - सिंह इति..-शिशुबालोऽपि
विक्रान्तत्वयोग्यतारहितावस्थोऽपीत्य- र्थः। सिंहः। मदमलिनाः दानपयःपङ्किलाः -
कपांलाः भित्तय इव एषां तेषु गजेषु - मातङ्गेषु। निपतति कुम्भस्थलविदारनार्थमिति
भावः । इयं बाल्येऽपि विक्रान्तता। सत्त्ववतां बलाढ्यानां । प्रकृतिः स्वभावः ।
कुतः। वयो बाल्यादि। तेजसां प्रतापशालिनामिति
तजस्तेद्वतोरभेदाद्ध्यवसायोऽत्यन्ततेजस्वित्वप्रकाशनार्थकः । हेतुः कारणं - न भवति
खलु - 'तेजसा हि न वयः समीक्ष्यते' इति न्यायादिति भावः - 'वयः पक्षिणि बाल्यादा वि'त्यमरः । अयम-
प्यायोवृत्तभेदः ॥
इति
नीतिशतक मानशौर्यपद्धतिः सम्पूर्णां !!
।।
अर्थपद्धतिः ॥
मानशौर्ययोरप्यर्थमूलत्वात्
तन्निरूपणानन्तरमर्थपद्धतिं निरूपयति.-तत्र प्रथममर्थैकतत्पराणां मतमभिसंधाय तमाह
- जातिरिति..--जातिः ब्राह्मणत्वादिः। रसातलं नामाधोलोकम्। यातु गच्छतु
भ्रश्यस्वित्यर्थः । गुणगणो धैर्यौदार्यगाम्भीर्यादिगुणसमूहः । तत्रापि
रसातलापेक्षयाऽप्यधःपाताळलोकम्। गच्छतात् प्राप्नुयात्। शीलं सत्स्वभावः। शैलतटात्
। पततु विशीर्णं भवत्वित्यर्थः । अभि- जनो वंश:- नि.-"अभिजनान्वयौ वंश"
इत्यमरः । वह्निना। संद- ह्यता भस्मीक्रियताम्। वैरिणि संक्षोभकारित्वाच्छत्रुभूते
शौर्ये । शूर- त्वमूर्ध्नीत्यर्थः । आशु शीघ्रम्। वज्रमशनिर्निपततु - अशनिनिपातेन
तदपि विध्वस्तं भवत्वित्यर्थः। एवं पूर्वोक्तजातिकुलोचिताभिमान- शौर्यादिनाशेऽप्यास्माकं
न किंचदपि च्छिन्नमिति भावः। तथाऽपि किं युष्मदभिलषितमित्यत आहुः - नोऽस्माकम् ।
अर्थः केवलं वित्तमे वास्तु संभवत्वयमेवास्माकं परमार्थ इति भावः।
ननूत्कर्षावहत्वेन प्रसिद्धानामुक्तगुणानां विध्वंसमङ्गीकृत्य एकेन वित्तेन किं
करिष्य- थेति नाशङ्कनीयं - यतस्तद्विना तेषामप्यत्यन्ताकिंचित्करत्वमेवेत्याहुः ।
एकेन केवलेन - नि- 'एके मुख्यान्यकेवला'
इत्यमरः । येन अर्थन विना - * 'पृथग्विनेत्यादिना
विकल्पात्तृतीया। इमे पूर्वोक्ताः । समस्ता अपि गुणाः
जातिकुलशीलाभिमानादयस्तृणलवप्रायास्तृ- णकल्पास्तद्वन्निस्सारा इत्यर्थः। अतो
गुणमहत्ताया अप्येतन्मूल- कत्वादयमेव संपादनीय इति भावः ॥
"धनमर्जय
काकुत्स्थ धनमूलमिदं जगन् ।
अन्तरं
नाभिजानामि निर्धनस्य मृतस्य च ॥"
इति
लक्ष्मणवाक्यमेव सिद्धान्तीकुर्मः
"
अर्थानामर्जने दुःखमर्जितानां च रक्षणे ।
रक्षितानां
व्यये दुःखं धिगर्थं दुःखभाजनम् ॥"
इति
मनुस्मरणं त्वशक्तविषयं मन्यामह इति तात्पर्यम् ।।
शार्दूलविक्रीडितं
- लक्षणं तूक्तम् ।।
ननु तथाऽपि गुणाभावेऽपि कवलवितस्याकिंचि- त्करत्वमेवेत्याशङ्क्य तस्यैवाशेषगुणावहत्वं तावदाह - यस्येति- यस्य नरस्य । वित्तमस्ति संभवति । स नरः । कुले जातः कुलीनः महाकुलप्रसूतः के कुलात्ख' इति ख प्रत्ययः। स एव पण्डितो विद्वान् । स एव श्रुतवान् शास्त्रज्ञः । यद्वा - श्रुतं श्रवणं नपुंसके भावे क्तः - तदस्यास्तीति श्रुतवान् धर्मशास्त्राधाकर्णनचतुरोऽपीत्यर्थः । स एवं गुणज्ञो गुणग्राही । अत्र * 'आतोऽनुपसर्गे क' इत्यादि- व्याख्यातं प्राक् । स एव वक्ता वाग्मी स प स एव । दर्शनीय- स्सुन्दरश्च - उक्तगुणराहित्यऽपीति भावः । नन्वेवं चेत्पुरुषस्यैकेन वित्तन ईदृग्गुणसाकल्यसंपन्नत्वं कुत इत्याशङ्कयाह - सर्वे। गुणाः पूर्वोक्तकुलीनत्वादयः । काञ्चनं वित्तमाश्रयन्ति। अतोऽनेनैव सकल- गुणसंपतिसंभवे किमन्यैः प्रत्येकप्रयाससाध्यैरिति भावः ।।
अत्र वित्तस्यैतावद्गणसंपादकत्वासंबन्धेऽपि
तत्संबन्धाभि- धानादसंबन्धे संवन्धरूपातिशयोक्तिः ॥
वृत्त
मुपजातिः ॥
अथ
द्वाभ्यामर्थस्य विनाशकारमाह - दौर्मन्त्र्यादिति- नृपतिः राजा। दुटो न सुलक्षण
प्रयुक्तो मन्त्रः पाङ्गुण्य- चिन्तनं यस्य तस्य दुर्भन्त्रस्य भावो दौमन्त्र्यं
तस्माद्धेतोर्नश्यति विनष्टो भवति-मन्त्रवैकल्ये परेपामवकाशसंभवात् राज्याद्यपहरणादिति
भावः- यद्वा - दुष्टा मन्त्रिणः प्रधानानि यस्य तस्य भावस्तस्मान्नश्यति -
अदण्ज्यदण्डनांद्युपदेशेन लम्यादिरहितो भवतीत्यर्थः.-
"सन्मन्त्रिगा
वर्धयते नृपाणां लक्ष्मीर्महीधर्मयशस्समूहः ।
दुर्मन्त्रिणा
नाशयते तथैव लक्ष्मीर्मतीधर्मयशस्समूहः॥"
इति
वचनादिति भावः; यतियोंगी। सगात्समागमानश्यति -
सङ्गस्य
कामक्रोधादिहेतुत्वात् - तदुत्पत्तौ भ्रष्टयोगो भवतीत्यर्थः-
“सङ्गात्संजायते कामः कामाक्रोधोऽभिजायते।
क्रोधाद्भवति संमोहः सम्मोहात् स्मृतिविभ्रमः ॥"
इति गीतावचनादिति भावः; सुतो लालनान्नश्यति गुणहीनो भवति-
“लालनाद्बहवो दोषास्ताडनाद्बवहवो गुणाः ।
तस्मात्पुत्रं व शिष्यं व ताडपेन्न तु लालयेत् ॥
इति न्यायादिति भावः: विप्रो ब्राह्मणोऽनध्ययनात्। नश्यति नीचो भवति ॥
"वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञो
विग्रस्सर्वत्र पूज्यते ।
अनधीतश्रुतिर्विप्रः सभामध्ये न शोभते ॥"
इति ; कुलं वंशः। कुतनयात्कुपुत्रानश्यति--
"कोटरान्तर्भवो
वह्निस्तरुमेव दहिष्यति ।
कुपुत्रस्तु कुले जातः स्वकुलं नाशयेत्परम् ॥"
इति न्यायात् ; शीलं सत्स्वभावः । खलोपासना जनसमागमान्न - श्यति - तेषामत्यन्तानर्थमूलकत्वादिति भावः-
"
छादयित्वाऽऽत्मभावं हि धरन्ति शठबुद्धयः ।
प्रहरन्ति च रन्ध्रेषु साऽतर्थस्सुमहान्भवएत् ।।"
इति वाक्यात् ; ह्रीर्जुगु र्जुगुप्सितकर्माचरणानिवृत्तिः । मद्यात् मद्यपानां पश्यति ॥
"अयुक्तं
बहु भाषन्ते यत्र कुत्रापि शेरते ।
. नग्ना विक्षिप्य गात्राणि ते जाल्मा इव मद्यपाः ॥"
इत्युक्तत्वात्
। कृषिस्सस्यमनवेक्षणान्नश्यति - नित्यमपरामर्शान्नश्यति ।
"कृषिं
व पत्नीमनवेक्ष्य यः पुमानन्यानि कार्याणिसमाचरेच ।
- ते त्वेवमेवं च समाकुले द्वे तथेति बाधानि वयं च यातः"॥
इति स्मरणात् ; स्नेहः पुत्रदारादिपूत्पन्नो मोहः । प्रवासाश्रयादेशा- न्तरसंचारसमाश्रयणान्नश्यति-
"सुताङ्गनाबन्धुषु
सोदरेषु नृपेषु भृत्येषु च जातमोहः ।
प्रवासमात्रेण
हि नश्यतेऽखिलं चिरं प्रवासेन हरत्य-
शेषम् ॥”
इति वचनात् ; मैत्री मित्रभावः । अप्रणयादननुरागानश्यति-
"मृद्धट
इव सुखभेद्यो दुस्संधानश्च दुर्जनो भवति ।
सुजनस्तु कनकधट इव दुर्भेद्यश्चाशु संधयः ।।
इति वचनात्। समृद्धिस्संपत्तिरनयान्नीतिराहित्यान्नश्यति-
"रक्षायां
स्वमतिक्षिपत्यधिकरं शिक्षा गुणैर्लभ्यते
विद्वेष्टि
स्वजनं त्यजत्यवनतिं मृद्गाति मार्गस्थितान ।
भूतिं
नेच्छति योजनात्प्रतिभयं दुर्वत्मना गच्छति
क्रूराग्रं विनयाङ्कुशं न सहते भूपालमत्तद्विषः ॥"
धनं तु त्यागादर्थिसात्करणात् - 'द्यूतादिति पाठे - द्यूतादक्षक्री- "डायाः - प्रमादादनवधानतया वा - नश्यति 'श्रुतिनिष्पीडनाश्चैव चार्थासक्तधियां नृणाम्' इति . प्रमादान्नाशस्त्वनुभवसिद्धएव- दानानाशस्समनन्तरश्लोक एव वक्ष्यते - शिष्टानां गर्हणान्नाशः
सदाचारविवर्जनात्।'
शार्दूलविक्रीडितम् ॥
अथ
वित्तस्योत्तमादिभेदेन त्रैविध्यमाह - दान मिति.---दानं सत्पात्रत्यागः । भोगः
स्रक्चन्दनादिद्वाराऽनुभवः । नाशः दानधर्माद्यभावे श्वोरादिना विलयश्च - तदुक्तम्-
"चत्वारो
धनदायादा धर्माग्निनृपतस्कराः ।
तेषां
ज्येष्ठावमानेन त्रयः कुप्यन्ति सोदराः ॥"
इति एवमुत्तममध्यमाधमभेदन वित्तस्य
। गतयो गमनापायाः भवन्ति; तत्र यः पुमान् । न
ददाति अर्थिभ्यो न प्रयच्छति वित्त - मिति शेषः । अथवा न भुङ्क्ते नानुभवति। तस्य
दानभोगाभ्यां वित्तव्ययमकुर्वतः पुरुषस्य संबन्धिनो वित्तस्यति शेषः। तृतीया
गतिर्नाशावस्था भवति - सा त्वत्यन्तकटेत्यर्थः । अयमत्र निष्कृष्टोऽर्थः- वित्तस्य
दानेन गतिरुत्तमा। आत्मभोगेन मध्यमा। चोरादिना नाशगतिरधमेति ; अतो दानशौण्डनैव भवितव्यं धनाढ्येनति- भावः ॥ आर्याभेदः ।।
अथ
दानशीलस्य वित्तव्ययजनिततनुत्वमपि शोभा- वहमेवेत्याह -
माणिरिति-शाणश्शलोत्तेजनसाधनोपलविशेषः - तेनोल्लीढः संघृष्ठो। मणिश्च । हेतिदलितः
शस्वक्षतः समरविजयी रण. शूरश्च * “जिदृक्षी'
त्यादिना इनिः - नि-’हेतिश्शस्त्रे तु नृस्ति-
यो' रिति केशवः। मदेन दानवर्षेण । परिक्षीणः कृशो। नागश्च -
नि.-"प्रहाम्रा हि गजा नागा" इति वैजयन्ती। शरदि शरत्काले - आश्यानानि
ईषच्छु'काणि • पुलिनानि सैकतानि -
यस्यास्सा। सरित् नदी च संयोगादेरातोधातोर्यण्वतो' निष्ठानत्वं
। कलाशेषः षोडशांशमात्रावशिष्ट श्चन्द्रश्च - नि.-'कळा तु
षोडशो भाग' इत्यमरः - 'प्रथमां पिबते
वह्नि' रित्यादीतिहासक्रमेणेतरकलाना-
मग्न्यादिदेवैर्गिळितत्वादिति भावः। सुरतेन रतिरणेन - मृदिता विवलीकृता । बालवनिता
मुग्धाङ्गना च - 'जारवनिते'ति पाठे
वेश्या- घोच्यते। तथा । अर्थिषु विषये - गळितविभवा व्यपगतार्थसंपदः .
निश्शेषमर्थिसात्कृतधना इत्यर्थः - नि.-." अर्थ रै विभवा अपी". त्यमरः ।
नरा दातृजनाश्च! तनिम्ना तनुत्वेनैव * पृथ्वादित्वादिम निच् । शोभन्ते -
एवंभूततनुत्वस्यैव शोभाहेतुत्वादिति भावः ।।
अत्र प्रस्तुतानां नराणां च सामस्त्येन
शोभारूपतुल्यधर्मेणो- पम्यस्य गम्यमानत्वाद्दीपकालंकारः॥
"प्रस्तुतानां
तथाऽन्येषां सामस्त्ये तुल्यधर्मतः ।
औपम्यं
गम्यते यत्र दीपकं तन्निगद्यते"॥
इति
लक्षणात् ।। शिखरिणीवृत्तम् ॥
अथ पुंसां
धनाभावतत्सद्भावसमयावस्थामाह - परिक्षीण इति.--कश्चिद्धनिकः पुमान्। परिक्षीणो
देवाद्दरिद्रस्सन् यवानां शितशूकाख्यधान्यानां प्रसृतये स्पृहयति
प्रसृतिमात्रयवान् गुरुतया काङ्क्षत इत्यर्थः। ॐ स्पृहेरीप्सित'
इति संप्रदानत्वाचतुर्थी- नि...' शितशूकयवौ
समावित्यमरः। स परिक्षीणः पुमान् । पश्चादनन्तरं - कालान्तर इत्यर्थः। संपूर्णो
दैववशाद्धनसंपन्न- स्सन् । धरत्रीं भुवम्। तृणसमां तृणकल्पां
तद्वल्लध्वीमित्यर्थः। कल- यति मनुते - धनमदेन तथाऽऽलोकयतीत्यर्थः । - अतश्चात एव
हेतो रर्थेषु । यवधरित्य्रादिषु वस्तुषु विषये। गुरुलधुतया महत्त्वाल्प- त्वभावेन
। अनेकान्ताऽप्रतिनियता - सर्वथा गुरुणि गुरुत्वमेव लघुनि लघुत्वमेवेति
नियमाभाववतीत्यर्थः। धनिनां संबंधी। व्यवस्था व्यापारः । वस्तूनि
यवधरित्य्राद्यल्पमहत्तरवस्तूनि । प्रथ- यति व धनाभावदशायां नीचमपि वस्तु
गुरूकरोतीत्यर्थः । तथा संकोचयति च तत्सद्भावदशायां महदपि वस्तु निराकरोतीत्यर्थः
। निर्धनधनिकयोरित्थंभूताऽवस्था प्रत्यक्षसिद्धा ।। अतो विवेफिना नैवं-
विपर्यस्तबुद्धिना भवितव्यमिति भावः ।।
शिखरिणीवृत्तं - लक्षणं तूक्तम् ।।
अथ राजानं :
संबोधयंस्तस्यार्थसाधनोपायमतिदि- शति - राजन्निति. हे राजन् त्वमिति शेषः - अन्यथा
के शेषे प्रथम' इति प्रथमपुरुषः स्यात् ।
एनामेतां त्वद्धस्तगतामित्यर्थः । अत्रान्वादेशाभावादेनादेशश्चिन्त्यः :
क्षितिर्धेनुरिवेत्युपमितसमासः - न तु क्षितिरेव धेनुरिति रूपक - वत्समिवेति
स्पष्टोपमालिङ्गात्। तां क्षितिधेनुं । दुधुक्षसि यदि दोग्धुमिच्छसि चेत् -
अर्थमिति शेष: । दुहेस्सन्नन्तात् सिच् । दुह्यादेर्द्विकर्मकत्वनियमात्। तर्हि
तेन दुधुक्षाहेतुना । अद्येदानीमुपलभ्यमानं। लोकं जनम्। वत्सं तर्णकमिव - नि.-
वत्सो नाकुलजे वर्षे तर्णके तनयादिके' इति वैजयन्ती - पुषाण
पोषय - नि । 'लोकस्तु भुवने जन' इत्यमरः
- वत्सनाशे क्षीरस्येव लोकनाशेऽर्थस्यासंभवादिति भावः । पोषणफल- माह - तस्मिन्
लोके चानिशं सर्वदा। सम्यगसंबाधं । परिपुष्य- माणे परिपाल्याने सति। भूमिः
क्षितिः। कल्पलतेव कल्पवृक्षशा- स्त्रेव - नि.-'समे शाखालते'
इत्यमरः - यद्वा कल्पयत्यभीप्सिता- नीति कल्पा - सा च सा लता च *
स्त्रियाः पुंव' दित्यादिनापुंव्द्भावः- -सैव कल्पवल्लीव ।
नानाविधफलं धनधान्यादिबहुरूपफलं। फलति निष्पादयति - ‘फलनिष्पत्ताविति
धातोलेट । यतो लोक परिपालनव्यतिरेकेण न तेऽर्थः संभविष्यति-तद्वारैव
भूमेरप्याखिलफल. दोग्धृत्वात् - तस्मादशेषलाभार्थं तत्परिपोषणमावश्यकमिति भावः ।
अब पूर्ववाक्यस्थोपमया निव्यूढोत्तरवाक्यस्थोपमेत्यनयोर- ङ्गाङ्गिभावेन संकरः ।।
वसंततिलकावृत्तम् ।।
यतो राजानं संबोधितवानपि तन्नीतिः
कीदृशीत्या- शङ्कायां तस्या बहुविधत्वमित्याह · सत्येति
- सत्या यथार्थभाषिणी। अनृता असत्यवादिनी च । तथा परुषा कठोरभाषिणी। प्रियभाषिणी
मधुरालापिनी च । तथा हिंस्रा धातुका - नि-शरारुर्धातुको हिंस्र' इत्यमरः । के 'नमि कम्पीत्यादिना रप्रत्ययः।
दयाळुरपि कारुणिका च-नि- स्याद्दयालुः कारुणिक' इत्यमरः ॐ
स्पृहि गृही'त्यादिना आलुच्यत्ययः । तथा अर्थपरा धनलुब्धा।
वदान्या दानशॉण्डा च । कुत्रचिद्विषय इति सर्वत्राप्यध्याहार्यं-नि-'स्युंर्वदान्यस्थूललक्षदान- शौण्डाबहुप्रद' इत्यमरः।
तथा नित्यं प्रतिदिनं - व्ययो धनत्यागो यस्यास्सा तथोक्ता। प्रचुरनित्यधनागमा -
प्रचुरं प्रभूतं यथा तथा - नित्यं - धनस्य - आगमः प्राप्तिर्यस्यास्सा तथोक्ता च ।
अतो वारा- ङ्गना वेश्येव - नि-वारस्त्री गणिका वेश्ये 'त्यमरः
। नृपनीतिः राजवृत्तिः । अनेकरूपा बहुप्रकारा - न त्वैकान्तिकीत्यर्थः ; वाराङ्ग- नायामपि विशेषणानि समानि ॥ अत्र सत्यानृतेत्यादिपदश्रवणमात्रेण
झडिति विरोधः स्फुरति । तस्य खाभाव्येनाभासीकरणादलंकारस्सन । वाराङ्गनेवेत्युपमयाs-
ङ्गाङ्गिभावेन संकीर्यते ॥
सोऽपि
गुणाढ्य एव समाश्रयणीयो न तु निर्गुण इति राजानमेव संबोधयति - आज्ञेति.---आज्ञा
मर्यादापरिपालना- स्मकशासनम् : कीर्तिदानक्षात्रोद्भवा सत्समाख्या। ब्राह्मणानां
पालनं निरुपद्रवं ब्राह्मणसंतर्पणम्। दानं सत्पात्रे त्यागः। भोगः स्रक्चन्द-
नादिजनितसुखानुभवः । मित्रसंरक्षणं सुहृत्समुद्धरणम्। चेत्येते षड् गुणाः। येषां
राज्ञाम्। न प्रवृत्ताः न प्रवर्तन्ते - कर्तरि क्तः। पृथिव्या ईश्वरः पार्थिवः
तस्य संबुद्धिः - हे पार्थिव राजन् - । तस्येश्वरः।' 'सर्वभूमिपृथिवीभ्यामणित्यण्प्रत्ययः - तेषामुपाश्रयेण समाश्रयेण । कोऽर्थः
को लाभः न कोऽपीत्यर्थः ; तस्मादुक्तगुणसंपन्न एव राजा
समाश्रयणीयः। न तु कुझिम्भरिरिति भावः ॥
शालिनीवृत्तं - 'शालिन्युक्ता म्तौ तगौ गोऽब्धिलोकै 'रिति लक्षणात्।।
अथातिकार्पण्यं मा कुरु । लाभालाभयोर्दैवायत्तमूलकत्वमित्याह - यदिति-धात्रा ब्रह्मणा। स्तोकमल्पम् । महद्बहुळं वा। यद्धनम्। निजफालं निजनिटिलतटमेव पटुं तत्र - लिखितं लेख- नेन निर्दिष्टम् । तद् तद्भह्मलिखितं धनम्। मरुस्थले ऊषरदेशेऽपि - किमु- तान्यत्रेति भावः। नितरामतिशयेन। प्राप्नोति लभते - अन्यूनमिति शेषः - नि-समानौ 'मरुधन्वाना' वित्यमरः। मेरौ कनकाचलेऽप्यतो- प्यतो ब्रह्मलिखितादधिकम्। न प्राप्नोति। तत्तस्मात्कारणाद्वीररिस्थर- चित्तो। भव। वित्तवत्सु धनादृयेषु विषये। कृपणां दीनाम् । वृत्तिं व्यापारम्। वृथा व्यर्थम्। माकृथाः माकार्षीस्तेन कार्पण्यजनित- निन्दामात्राश्रयत्वमेव न त्वधिकधनप्राप्तिरिति भावः। कृव्यो लुङि थास - तनादित्वेऽपि सिचो नित्यलोपविधानानसिच् - 'न माङयोग' इत्यट्प्रतिषेधः। तत्र दृष्टान्तमाह - कूपेऽल्प जलाधारे गर्तेऽपि। पयो- निधौ समुद्रेऽपि। घटः कलशस्तुल्यमात्मपरिमितम्। जलं गृह्णाति स्वीकुरुते - पश्येति कृपणसंबोधनं - न तु कूपेऽल्पं पयोनिधावधिक- मत एतद्दष्टान्तेन समाहितचित्तेन भवितव्यम्। न तु कार्पण्यपर्याकुले- नेति तात्पर्यम् ॥
इति नीतिशतके
अर्थपद्धतिर्सम्पूर्णा ॥
अथार्थादिसंपन्नोऽपि दुर्जनो नोपादेय एवेत्साशयेनार्थपद्धतिनिरूपणानन्तरं दुर्जनपद्धति निरूपयति - तत्र तेषामव- गुणं गणयति - अकरुणत्वमिति.--परदुःखप्रहाणेच्छा करुणा - तद्राहित्यमकरुणत्वं - दयाहीनत्वं च । अकारणविग्रहो निष्कारण- कलइश्च - नि.-"अस्त्रियां समरानीकरणाः कलहविग्रहा"वित्य- मरः । परधने परद्रव्ये। परयोषिति परदारेषु । स्पृहा घ - एकत्रा- पहरणेच्छा - अन्यत्र संभोगाभिलाषश्च। सुजनेषु बन्धुजनेषु च। असहिष्णुता असहनशीलत्वं चेतीदं सर्व * 'नपुंसकमनपुंसकेने' स्यादिना नपुंसकैकशेषः । दुरात्मनां दुर्जनानां । प्रकृतिसिद्धं स्वभा- विसंद्ध हि। अतस्तेनोपादेया इति भावः - नि.---'प्रकृतिः प्रपञ्च- भूते प्रधाने मूलकारणे स्वभाव' इति विश्वः ॥ द्रुतविमम्बितवृत्तं - 'द्रुतविलम्बितमाह नभौभरा' विति लक्ष- गात् ।।
दुर्जन: परिहर्त्तव्यो विद्ययाऽलङ्कृतोऽपि सन्।
आस्तां तावत् दुर्जनमात्रस्य परित्याज्यत्वकथनम् - अशेषावगुणावमार्जकसंपन्नोऽपि दुर्जनः परित्याज्य एवेति सदृष्टान्त- माह - दुर्जनइति.---दुर्जनो। विद्यया वेदवेदाङ्गाद्यात्मिकयाऽलंकृतो भूषितस्सन्नपि - सकलविद्यापारीणस्सन्नपीत्यर्थः। परिहर्तव्यस्त्याज्यः कुत इत्यतआह - सर्पः आशीविषः । मणिना फलकस्थमाणिक्येन । भूषितोऽलंकृतस्सन्नपि । असौ सर्पो । नभयंकरः किम् ? भयंकर ऐवेत्यर्थः । अतो मणिभूषितसर्पप्रायो विद्यावानपि दुर्जन दूरतस्त्याज्य एव - "दुर्जनं दूरतस्त्यजे"दिति न्यायादिति भावः*'मेघर्तिभयेषु कृष' इति खश - खशि 'अरुर्द्विष दि' त्यादिना मुमागमः ॥ अत्र बिम्बप्रतिबिम्बन्यायेन धर्मधर्मिणोर्वाक्यद्वये पृथङ्नि- र्देशादृष्टान्तालंकारः -
"बिम्बानुबिम्बन्यायेन
निर्देशो धर्मर्मिणोः ।
दृष्टान्तालंकृतिर्ज्ञेया
भिन्नवाक्यार्थसंश्रया ॥"
अथास्य सर्वदूषकत्वमाह - जाड्यमिति.-हीमति लज्जावति पुंसि। जाड्यं मान्द्यं * 'गुणवचनगाह्मणादिभ्यः कर्मणि चे 'ति व्यञ् प्रत्ययः । गण्यते संख्यायते - दुर्जनैरिति शेषः - न तु जुगुप्सितकर्माचरणपराङुखत्वम् । व्रतॅस्तपश्चान्द्रायणादिनियमैः - शुचौ शुद्धे । दम्भो धर्मध्वजत्वम् गण्यते - न त्वनुष्ठातृत्वम्। शुचौ स्वभावादेव बाह्यान्तरशुद्धे। कैतवं कपटं। गण्यते - न तु पारमार्थि- कत्वं । शूरे। निर्घृणता दयाराहित्यं । गण्यते - न तु विक्रान्तत्वं मुनौ मननशीले विमतिता बुद्धिहैन्यं गण्यते न त्वात्मैक्यानुसंधान तत्परत्वं प्रियालापिनि मधुरवादिनि - दैन्यं गण्यते - न तु श्रव- णानन्दकरत्वं । तेजः प्रागल्भ्यं - प्रभाविशेषो वा तद्वत्यवलिप्तता गर्वग्रस्तत्वं । गण्यते - न तु स्वभावः - नि-'अवलेपस्तु गर्वे स्याल्ले- पने दूषणेऽपि चे'ति विश्वः । वक्तव्येष्वर्थेषु - शक्तिः प्रतिभापर- । पर्यायस्सामर्थ्यविशेषः - तया स्थिरे। मुखमस्यास्तीति मुखरो दुर्मु- खः - नि-दुर्मुखे मुखराबद्धमुखा वि'त्यमरः * ख मुख कुञ्जे- भ्यश्चे'ति रप्रत्ययः - तस्य भावस्तत्ता असंबद्धालापित्वमित्यर्थः । गण्यते - न तु वाग्मित्वं । तस्मात्कारणात्। गुणिनां गुणसंपन्नानां - स को नाम गुणो भवेत् । यो गुणः । दुर्जनैर्नाङ्कितः न दूषितः - दुर्जनादूषितो गुणस्सुगुणिनां न कोऽप्यस्तीत्यर्थः। 'यो दुर्जनानां मत' इति पाठे यो गुणः दुर्जनानां मतः इष्टः स्यात् स को नाम भवेदिति संबन्धः । दुर्जनाभिमतो गुणस्तु गुणिनां न कोऽप्यस्ती- । त्यर्थः ।।
शार्दूलविक्रीडितं
वृत्तं - लक्षणं तूक्तम् ॥
अथ
गुणावगणप्रणालिकामाह - लोभ इति.-- लोभोधनादिवाञ्छाऽस्ति चेदगुणेन दुर्गुणेन किं ?
न किंचिदपीत्यर्थः- तस्यैवात्यन्तनिन्दावहत्वादिति भावः। पिशुनता
परोक्षे परदोषसूच- कता। अस्ति यदि। पातकैब्रह्माहत्यादिभिः किं १ तस्या एव निरय-
पातनदक्षत्वादिति भावः। सत्यं यथार्थभाषणं समदर्शित्वं वाऽस्ति चेत्तपसा
चान्द्रायणादिना किं ? तस्यैवपरिशोधकत्वादिति भावः। शुचि
द्रोहचिन्तादिराहित्येम शुद्धम्। मनोऽस्ति यदि। तीर्थेनः प्रयागादिना कि ? तस्यैवापवर्गमूलकत्वादिति भावः-- "यस्वास्मतीर्थ भुजते
विनिष्क्रियस्स सर्ववित्सर्वगतोऽमृतो भवेत् ॥" इति स्मरणमत्रमूलम्। सौजन्यं
सुजनभावोऽस्ति यदि। बलेन परि- जनैन कि ? तस्यैवाशेषकार्यनिर्वाहकत्वादिति
भावः। महिमा माहा- स्यमस्ति यदि । मण्डनैः कुण्डलहाराद्यलंकरणैः किं ? तस्यैवोपस्कार- हेतुभूतत्वादिति भावः। अपयशः अपकीर्तिरस्ति यदि मृत्युना
मर- णेन किं ? तद्वत् मृतप्रायत्वादिति भावः; एवं विचार्य सद्गुणार्जन- तत्परेण भवितव्यं निपुणेन। अन्यथा
दॉर्जन्यमनायाससाध्यामिति वाक्यशेषत्वेनोन्नेयम् ॥
कस्यचिदनुभविनो
निजकष्टाभिवेदनमभिनीयाह - शशीति.--दिवसेऽह्नि। धूसरो निस्तेजस्कः । शशी चन्द्रश्च
। गलित- यौवना भ्रष्टनूतनवयस्का। कामिनी कान्ता च । विगतवारिजं पुण्ड-
रीकषण्डहीनम्। सरः कासारश्च । शोभना आकृतिर्यस्य सुन्दरपुरु- षस्य। अनक्षरं
शास्त्रविभ्रष्टं मुखं च। धनपरायणो। धनलुब्धः । प्रभुः राजा च। सततदुर्गतिः
निरन्तरदारिद्रयवान् । सजनश्च - नृपाङ्गणगतो राजगृहान्तर्वर्ती । खलो दुर्जनश्च -
तस्य विधातुकस्वादिति भावः; इत्येवं सप्त
शल्यानि शूलानि - तथा दुस्सह- दुःखजनकत्वादिति भावः; इदमेवात्यन्तकष्टनिवेदनबचनमिति
तात्पर्यम् ॥ अत्राप्रकृतानां प्रकृतस्य खलस्य च दुःखहेतुत्वसाम्येनौप- भ्यस्य
गमामानत्वाद्दीपकालंकारः - लक्षणं तूक्तम् ।। गतमिदं पृथ्वीवृत्तम् ॥
अथ
दुष्पराजलक्षणं सदृष्टान्तमाह.--चण्डको- पानाम् उग्रक्रोधानां । भूभुजां राज्ञां ।
कश्चिदपि पुमान् । आत्मीयो नाम आत्मीयत्वेन प्रसिद्धः। न भवति - किं तु
सर्वोऽप्यनात्मीय एवेत्यर्थः । ननु यथा कथंचिद्धितमाचरन्भविष्यत्येव आत्मीय इत्या-
सङ्क्य दृष्टान्तमुखेन निराकुर्वनाह.-जुह्वानमाज्यपुरोडाशादि- दानेनोपचरन्तमपि * 'हु दानादनयो रि'ति धातोः कर्तरि शानच् । होतारं यजमानं।
पावकोऽग्निः । स्पृष्ठस्सन् दहति संतापयतीत्यर्थः ; अतोऽमिदृष्टान्तेनेदृशो
राजा न समाश्रयणीय इति भावः ॥
कथं
न समाश्रयणीय इत्याशङ्क्य तत्सेवाया दुष्करत्वादित्याह-मोनादिति। मौनातूष्णीभावान्भूको
निर्वचो भवति सेवक इति शेषः। प्रवचनपटुः प्रगल्भश्चातिवक्ता। वाचको बहुभाषी।।
जल्पतीति जल्पकोऽसंबद्धप्रलापी - भवति । उभयत्रापि * " ण्वुल् तृचावि'ति कर्तरि ण्वुल्प्रत्ययः - णित्वाद्वृध्दिः - ' जल्पक'
इति पाठे जल्पतीति जल्पक: - पचाद्यच् स्वार्थे कप्रत्ययः - अन्यथा *
'जल्पभिक्षे' त्यादिना षाकन्प्रत्यये
जल्पाक इति स्यात् - यदाहामरसिंहः - नि! 'स्याजल्पाकस्तु
वाचाल' इति । पार्श्व समीपे च। वसन् धृष्टो निर्भीको - भवति
। दूरतो विप्रकृष्टदेशे। वसन्। अप्रगल्भः अप्रौढो - भवति । क्षान्त्या
परिभवादिपूत्पद्यमानेषु क्रोधप्रतिबन्धलक्षणयोपलक्षितश्चेद्धीरुभयशीलो - भवति * 'मियः ऋकलुकनाविति ऋप्रत्ययः ।। न सहते परिभवादिकं न क्षमते। यदि तर्हि !
प्रायशो बाहुल्ये न। अभिजातस्सत्कुलीनो न नमवति। अतः। परमगहनोऽत्यन्तदुरवगाहः।
सेवाधर्मः परिचर्यात्मकं कर्म योगिनामपि
कालखयज्ञानामप्यत्तीन्द्रियवस्तुपरिज्ञानवतामित्यर्थः - किमुतान्येषामिति भावः।
अगम्यो ज्ञातुमशक्यः - सर्वे गत्यर्थाः ज्ञानार्था - यतः परब्रह्माऽपि ध्यानादिना
साक्षास्क्रियते न त्वय- मिति भावः; मौनादिव्यतिरिक्तधर्मस्य
गगनारविन्दप्रायत्वात्तस्य ब्रह्मणोऽपि दुर्विज्ञेयतयाऽत्यन्तदुष्करत्वमिति
तात्पर्यम् ॥ अत सेवाधर्मस्य
योगिगम्यत्वेऽप्यगम्यत्वोक्तस्संबन्धे असंबन्धरूपातिशयोक्तिः।
मन्दाक्रान्तावृत्तम्-'मन्दाक्रान्ता जलधिषडगैर्मे।
भनौ
तौ गुरुचे'तिलक्षणात् ॥
किं
बहुनाऽस्य पुरस्तान्न केनचित् स्थातुमपि शक्यत - इत्याह - उद्धासितेति.-उद्भासिता
! प्रकाशिता: - आखिलाः खलाः येन तस्य अधिकारप्रदानेन पुरस्कृताशेषदुर्जनस्ये-
त्यर्थः - तस्य सुजनविद्वेषित्वादिति भावः। तथा। विश्वङ्खलस्य विधिनिषेधातीततया
स्वच्छन्दगतेरित्यर्थः। तथा। प्रोद्गाढमतितरां - विस्मृता स्मरणाविषयीकृता-निजा
स्वकीया - अधमकर्मवृत्तिः प्राक्त- ननीचकृत्यव्यापारी - येनतस्य 'प्रागेव विस्मृते'ति पाठे प्राक् प्रथमम् आचरणसमय
एवेत्यर्थः। एतेन लज्जाहैन्यमुक्तं । तथा। दैवाददृष्ट- वशादिदानीमवाप्तः प्राप्तो
- विभवः ऐश्वर्य संपत्तिर्यस्य गुणद्विष- स्सुगुणनिन्दकस्यास्य पूवोक्तस्य नाचस्य
राक्षः । गोचरगतैः विषय- वासिभिः। कैर्जनैम्सुखमक्लेशेन। आस्यते स्थीयते। न
कैरपीत्यर्थः - अतोननाघाश्रयः कर्तव्य इति भावः * 'आस
उपवेशने' । भावेलट् ॥
अत्रोद्भासितेत्यादिपदार्थस्य विशेषणगत्या सुखस्थित्यभावपदार्थहेतुत्वात्पदार्थहेतुकं काव्यलिङ्गमलंकारः ।। वसन्ततिलकावृत्तम् ॥
अथ
दुर्जनसुजनमैत्त्रीप्रकारमाह - आरम्भेति- पूर्वार्धपरार्धाभ्यां
पूर्वाह्णापराह्णभेदेन - भिन्ना पृथग्विधा । छाया अनातप इव - नि.---"छाया
त्वनातपे कान्तौ प्रतिबिम्बार्कजाययो" रिति वैजयन्ती। आरन्मे प्रारम्भसमये -
गुर्वी गुरुः वर्धिष्णुरि- त्यर्थः * 'वोतो
गुणवधना 'दिति विकल्पात् ङीष् । क्रमेण काल- क्रमेण। क्षयिणी
क्षयिष्णुश्च - 'जिद्दक्षी'त्यादिना
इनिः। तथा । पुरा प्रारम्भे। लम्वी लघुः ह्रस्वेत्यर्थः - पूर्ववत् ङीष् ।
पश्चादन- न्तरम्। वृद्धिमुपैति प्राप्नोतीति भावः-अयमर्थ:-दुर्जनमैत्री
पूर्वाह्णच्छायेव प्रारम्भगुर्वी क्रमेण क्षयिणी च भवति। सुजनमैत्री
तावदपराह्णच्छायेवादौ लध्वी ततो वर्धिष्णुश्च भवतीति । अतोऽत्र यद्युक्तं
तत्कर्तव्यं कुशलेनेति भावः ।।
यदुक्तमकरुणत्वमकारणविग्रह
इति तदेव प्रकटयन्नु- पसंहरति - मृगेति.--संतोषो दैववशाल्लब्धेन मनस्संतुष्टिः -
तृण- जलसंतोषैर्विहिता कल्पिता - वृत्तिर्जीवनं - येषां तेषां - न तु परो-
पतापोपजीविनामित्यर्थः - नि-'वृत्तिर्वर्तनजीवन'
इत्यमरः । मृगाणां हरिणादीनां - मीनानां मत्स्यानां - सज्जनानां
साधूनां च । लुब्धको व्याधः - धीवरो दाशः - जालिक इत्यर्थः - पिशुनस्सूचकश्व - नि-
'व्याधो मृगवधाजीवो मृगयुर्लुब्धकश्च सः।' 'कैवर्ते दाश धीव- राचि'ति चामरः। एते। जगति भुवि।
निष्कारणं निर्हेतुकमेव । वैरिणो विद्वेषिणः घातुका इत्यर्थः ॥ तृणेन
विहितवृत्तीनां भृगाणां लुब्धका निष्कारणवैरिण . इत्यादि
यथाक्रममन्वयात्क्रमापरनामा यथासंख्यालंकारः - तदुक्तं विद्यानाथेन ॥
"उद्दिष्टानां पदार्थानां पूर्व पश्चाद्यथाक्रमम् । अनूद्देशो भवेधव
तद्यथासंख्यमुच्यते ॥” इति आर्यावृत्तम् ।।
इति
नीतिशतके दुर्जनपद्धति सम्पूर्णा ।
॥ सुजनपद्धतिः॥
अथैतद्वैलक्षण्येन
सुजनपद्धति निरूपयति - तत्वादा- वादरातिशयात्तान्नमस्करोति - वाञ्छेति-सज्जनसंगतौ
साधुसमा- गमे। वाञ्छा अभिलाषः - न तु जिहासा - तस्य मोक्षसाधकत्वा- दिति भावः -
तदुक्तं ज्ञानवासिष्ठे- - "मोक्षद्वारे द्वारपालाश्चत्वारः परिकीर्तिताः ।
शमो विचारस्संतोषश्चतुर्थस्साधुसंगमः ॥” इति
- तथा चोक्तं श्रीमद्भागवते - ' महत्सेवां
द्वारमाहुर्विमुक्त'रिति-केनाप्युक्तम्
"चेतः
प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्तिम् ।
सत्संगतिः
कथय किं न करोति पुंसाम् ॥"
इति।
परेषां गुणे - प्रीतिस्संतोषः - न तु दोषापादनम्-
"परगुणपरमाणून्पर्वतीकृत्य
नित्यं
निजहृदि
विकसन्तस्सन्ति सन्तः कियन्तः ॥"
इति
वक्ष्यमाणत्वादपीति भावः । गुरौ विद्योपदेष्टरि । नम्रता भक्ति- श्रद्धाभरेण
प्रह्वीभावः - न तु गर्वोद्रिक्तता-
"
यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ।।
तस्यैते
निखिला ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः ॥"
"गुरुब्रह्मा
गुरुर्विष्णुर्गरुर्देवो जनार्दनः ।
गुरुस्साक्षात्परं
ब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नमः ॥”
"
इति श्रुतिस्मृती। विद्यायां वेदान्तादिविद्याभ्यासे । व्यसनमासक्ति:- न तु
द्यूतकेळ्यादौ - तस्य मोक्षसाधनब्रह्मज्ञानजनकत्वादिति भावः । स्वयोषिति
निजदारेषु। रतिस्संभोगः - न तु परदारेषु - " रम्यं कुल- स्रीरत"मिति
भावः। लोकापवादात् लोकनिन्दायाः * 'भीत्रार्थानां
भयहेतु 'रित्यपादानत्वात्पश्चमी - भयं न तु निर्लज्जत्वं *
लोकाप- वादो बलवानिति सत्यवती क्षृति'रित्यादिवचनात्तस्य
बलिष्ठत्वादिति भावः। शूलिनि परदेवतायां भगवति । भक्तिरनुरागः । न तु क्षुद्रदेव-
तायां * 'शिवे भक्तिश्शिवे भक्तिरित्यादिवचनेष्वावृत्त्या
तस्याः प्राशस्त्यश्रवणादिति भावः । आत्मदमने स्वपरिभवे सति। शक्तिस्सामर्ध्ये
पराक्रम इति यावत् - न तूपशमेनौदासीन्यम्.
"अन्यदा
भूषणं पुंसां शमो लज्जेव योषिताम् ।
पराक्रमः
परिभवे वैयात्यं सुरतेष्विव ।”
इति वचनादिति भावः। खलैर्दुर्जनस्सह
संसर्गमुक्तिस्सङ्ग- त्यागः - न तु तत्सहवासाभिलाष: * 'दुर्जनं दूरतस्त्यजे 'दिति - 'दुर्जनः
परिहर्तव्य' इत्यादिवचनादिति भावः। इत्येते - निर्मलाः
निष्कालङ्काः - गुणास्सज्जनसंगतिवाञ्छादयो। येषु पुरुषेषु वसन्ति ।- तेभ्यो
महद्भ्यो नमः - इत्थं भूतगुणविशिष्टानामेव नमस्कारार्हत्वा- दिति भावः * 'नमस्स्वस्ती'त्यादिना चतुर्थी ; तैरेव भूर्भूषिते 'ति पाठे तैर्निर्मलगुणसंपन्नैरेव
भूरलंकृता न त्वन्यैस्तेषामेव चारुत्वा- द्यतिशयहेतुत्वादिति भावः ॥ शार्दूलविक्रीडितम् ।।
प्रदानमिति
- प्रच्छन्नं प्रदानं गुप्तदानं - न तु प्रकाशं - तथाभूतस्य दानस्य
महाफलश्रवणादिति भावः। गृहं निजम- न्दिरं प्रत्युपगते सति अर्थिनीतिशेषः।
संभ्रमविधिः प्रत्युत्था नाभिवादनादिसत्वरव्यापारविधानं ध न तु वैमुख्यं - तस्यैव
शास्त्रोदिताचारत्वादिति भावः - प्रियं तदभीष्टं - कृत्वा । मौनं तूष्णी- भाव
श्चापरिकीर्तनमिति यावत् - न तु प्रकटनं - कृतस्यपरिकीर्तनं । 'नदत्वा परिकीर्तये'दिति मनुस्मरणादिति भावः । सदसि
राजविद्वत्सभायामुपकृतेः। कथनं परोपकारप्रख्यापनं च - न तु तत्र तूष्णी शीलत्वम् -
अन्यथा कृतब्नत्वप्रसङ्गादिति भावः । लक्ष्म्यां संपत्त्यामनुत्सेको गर्वराहित्यं
- न तु मदान्धत्वं - 'संपत्स्वनुत्से किन' इत्युक्तत्वादिति भावः। निरभिभवसाराः । अनिन्दापराः परकथाः
पुरुषान्तरप्रसङ्गाश्च - न तु गर्हणपराः - 'आत्मप्रशंसां
परगर्हामपि च वर्जये"दित्यादिस्मरणात् । सतामित्यादि। वृत्तं च पूर्ववत् ॥
अथैषां
प्रसिद्धविलक्षणमण्डनसंपत्तिमाह - कर इति-करे हस्ते।
श्लाघ्यस्सकललोकप्रशस्तस्त्यागो दानम् । मण्डनं । न तु कङ्कणं - 'दानेन पाणिर्न तु कङ्कणेने 'ति स्वेनैवाने
वक्ष्यमाण- त्वात् । शिरसि गुरुपादयोः। प्रणयिता अभिवादनतात्पर्यम् । मण्डनं - न
तु मणिहिरण्मयकोटीरादिः। मुखे वके। सत्या वाणी सूनृतभा- षणम् । मण्डनं - न तु
ताम्बूलचवणादि। भुजयो-रतुलं निरुपमानम् - विजयि जयशीलं च । जिदृक्षी 'त्यादिना इनिः। वीर्य बलम्। मण्डन - न तु केयूरादि । हृद्यन्तर्ङ्गे ।
स्वच्छा वृत्तिः निष्कलङ्कष्या- पारो मण्डनं - न तु हाररुचकादि - हृच्छब्दस्य
वक्षस्थलवाचकत्व- मपि संभवतीति कृत्वा अभेदेन निर्देशः। श्रवणयोः। कर्णयोरधि- गतं
श्रुतं शास्त्रमेव - नि.-'श्रुतं शात्रावधृतयो रिति विश्वः ।
मण्डनं - न तु कुण्डले - ' श्रोत्रं श्रतेनैव न कुण्डलेने ति
वक्ष्यति। इदं पूर्वोक्तदानादिकं सर्वमैश्वर्येण धनरत्नसंपत्त्या। विनापि * 'पृथग्विने' त्यादिना विकल्पात्ततीया। प्रकृत्या
स्वभावेन। महतां महात्मनां - सौजन्यसंपन्नानामित्यर्थः * 'प्रकृत्यादिभ्यस्तृतीये
'ति तृतीयासमासः। मण्डनं भूषणं तस्यैव लोकोत्तररामणीयकादिहे-
तुवादिति भावः ॥ शिखरिणीवृत्तम् ।।
अथापत्संपदोस्सुजनमनोवृत्तिमाह
- संपत्स्विती- संपत्सु धनधान्यवस्तुवाहनादिसमृद्धिषु। महतां महात्मनां सजनानां ।
वित्तमुत्पलवत्कोमलं मृदुलं भवेत्। न तु कठिनमित्यर्थः । आपत्सु
दारिद्य्राद्यनर्थसंकटेपु। महाशैलशिलासंघातः पाषाणकूटः - तद्वत्कर्कश कठोरं च
भवेत् •
न त्वधैर्यविश्लथमित्यर्थः - न कदाऽप्युक्तवैपरीत्य- मन्यथा
माहात्म्यभङ्गप्रसङ्गादिति भावः । विवेकिनामविवेकिनां चाय- मेव पन्थाः आदरणीय इति
तात्पर्यम् : अत्र शैलस्य महत्त्वविशेषणं
तच्छिलासंघातस्यात्यन्तदुर्भेद्यत्वद्योतनार्थम् - उक्तं चैतदन्यत्रापि -
"
सौजन्यामृतसिन्धवः परहितप्रारब्धवीरव्रता
वाचालाः
परवर्णने निजगुणालापे तु मौनव्रताः ।
आपत्स्वप्यविलुप्तधैर्यनिलयास्संपत्स्वनुत्सेकिनो।
माभूवन
खलवक्रनिर्गतविषम्लानाननास्सज्जनाः ॥"
इति
उपमालंकारः॥
अथाधममध्यमोत्तमवृत्तिमाह
– संतप्तायसीति - संतप्तायसि सम्यगग्नितप्तायःपिण्डे संस्थितस्य ।
निक्षिप्तस्येत्यर्थः । पयसो जलस्य नामाऽपि नामधेयमात्रमपि। न श्रूयते मूलतो
ध्वस्त- मेव भवतीत्यर्थः - स्वरूपदर्शनं तु किमुवतव्यमिति भावः । तदेव पयः।
नलिनीपत्त्रस्थितं पद्मिनीपत्त्रगतं सत्। मुक्ताकारतया मौक्ति- करूपेण। दृश्यते न
तु मौक्तिकत्वेनेत्यर्थः। तदेव पयः। अन्तस्सा- गरे सागरान्तराळे - अन्तरित्यव्ययं
- या शुक्तिः मुक्तास्फोट: - तस्याः - मध्ये उदरे - पतितं सत्। मौक्तिकं जायते
मौक्तिकत्वेन परिणमतीत्यर्थः ‘ज्ञाजनोर्जे 'ति आदेशः - मुक्तैत्र मौक्तिकमिति विग्रहः * विनयादित्वात्स्वार्थे ठक् ;
अतः प्रायेण भूम्न । अधममध्य मोत्तमजुषां
निकृष्टसाधारणोत्कृष्टाश्रयाणांश्रितवतामेवंविधाः नामा- श्रवणादिरूपा वृत्तयो
व्यापारा भवन्तीति यथाक्रममन्वयाद्यथा- संख्यालंकारः। अतः महदाश्रय एवं कर्तव्यः -
'नीचाश्रयो न कर्तव्यः कर्तव्यो महदाश्रय' इति वचनात्। अत्रोत्तममध्यमाधमा इति लोकप्रसिद्धोद्देशक्रमः कविना न
विवक्षित इति ज्ञेयम् ॥
शार्दूलविक्रीडितम् ॥
अथ
सत्पुत्रकलस्त्रवमित्रसंपत्तिः पुण्यकृदधीनेत्याह - य इति.--यः पुत्रस्सुपरितः
वाक्यकरणादिसदाचारैः। पितरं । श्रीणयेत् संतोषयेत् के 'प्रीञ् तर्पण' इत्यस्माद्धातोश्चौरादिकाण्णिचि लिङ्।
* 'धूञ् प्रीञोर्नुग्वक्तव्य' इति
नुगागमः । स पुत्रः 'पुन्नाम्नो नरकात्त्रायत' इति व्युत्पन्न इति पुत्रशब्दवाच्यः न तूत्पन्नमात्रः ॥
"जीवतोर्वाक्यकरणात्
प्रत्यब्दं भूरिभोजनात् ।
गयायां
पिण्डदानेन त्रिभिः पुत्रस्य पुत्रता ॥"
इति
स्मरणात् ॥ यद्भर्तुः पत्युः। हितमिच्छति भयभक्तिभ्यां हिताचरणतत्परं भवति - तदेव।
कलत्रं भार्या - न तु यादृच्छिकं - पतिभक्तिपरा साध्वी शान्ता सासत्यभाषिणीति
पतिव्रताधर्मत्वात् - नि- कलत्रं श्रोणि- भार्ययोर' त्यमरः । यदापदि अनर्थसंकटे। सुखे संपदि च। सम- क्रियमविषमाचारमित्यर्थः -
तुल्यवृत्ति । तदेव मित्रं सुहन - नत्वाप- त्संपदोः त्यागानुवर्तनतत्परम् - ___
'आपद्गतं च न जहाति ददाति काले सन्मित्रलक्षणमिदं प्रवदन्ति सन्तः ।
इति वक्ष्यमाणत्वादेतत्त्रयमुक्तसत्पुत्रादित्रितयं । जगति भुवि। पुण्यकृतो धन्याः
लभन्ते प्रामुवंति - न त्वकृतसु कृता इत्यर्थः । एवंविधत्रितयलाभस्य महापुण्यफलत्वादिति
भावः - बसन्ततिलकावृत्तम् ॥
अथ सतां तावदसाधारणगरिमास्पदत्वेनाशेषोपादेयत्वमाह - नम्रत्वेनेति--नम्रत्वेन प्रह्वत्वेनैवोन्नमन्त औन्नत्यं प्राप्नुवन्तस्तथा भावस्यैवोन्नत्यहेतुत्वादिति भावः । परेषां - गुणकथ- नैस्सद्णवर्णनैः । स्वान स्वकीयान् । गुणान् सौजन्यादीन् । ख्याप- यन्तः प्रकटयन्तः - नत्वात्मप्रशंसया - तादृग्भावस्यैव निजगुणप्रकट- नहेतुत्वादिति भावः । परार्थे परप्रयोजननिर्वहणे - विततो विस्तृतौ- पृधुत्तरौ-महत्तरौ चारम्भयत्नौ प्रारम्भोत्साहौ च येषां ते तथोक्तास्सन्त एव - स्वार्थान स्वप्रयोजनानि । संपादयन्तो निष्पादयन्तः । परकार्य- साधनपुरस्कारेणैवात्मीयकार्यसाधनतत्पराः न त्वेकान्तत इत्यर्थः - तथाभूतत्त्वस्यैवात्मार्थकत्वादिति भावः। क्षान्त्या सहनशीलत्वे वाक्षेपेण निन्दया • रूक्षाक्षराणि परुषवाक्यानि तैः मुखराणि वाचालानि - मुखानि एषां तान परुषभाषिण इत्यर्थः । दुर्जनान् खलान्। दुःखयन्तः सन्तापयन्तः-नत्तूच्चण्डतया - तथाविधत्वस्यैव तेषां हृच्छल्यप्रायत्वादिति भावः । अत एव साश्चर्यचर्या अत्यन्ताश्चर्य- करचरित्रास्सन्तस्सत्पुरुषाः। जगति लोके । बहुमताः बहुमानिता स्सन्तः। कस्यया पुंसो। नाभ्यर्चनीयाः न पूजनीया इति काकुः ; सर्वेषामप्यभ्यर्चनीया एवेत्यर्थः । स्त्रग्धरावृत्तम् - 'म्रभ्रैर्यानां त्रयेणा त्रिमुनियतियुता स्त्रग्धरा कार्तितेयमि'ति लक्षणात् ॥
इति
नीतिशतके सुजनपद्धतिस्सम्पूर्णा ॥
अथ सौजन्यस्य परोपकारफलकत्वात्तनिरूपणान- न्तरं परोपकारपद्धति वर्गयति भवन्तीति-तरवः पनसरसालादिवृक्षाः । फलोद्गमैः फलभारैः। नत्राः अवनता भवन्ति । धना मेघाः । नवाम्बुभिर्नूतनोदकैरुपलक्षितासन्तः। दूरविलम्बिनस्सर्वत्र प्रवर्ष- णार्थमन्तरिक्षसंचारिणो भवन्ति। सत्पुरुषास्समृद्धिभिरुपलक्षिता अपि । अनुद्धता अनुचण्डा भवन्ति - तीक्ष्णम्वभावा न भवन्ती- त्यर्थः - 'अनर्थिता' इति पाठे - अयाचिता भवन्ति - याच्ञां विनैव परहितमाचरन्तीत्यर्थः तथा एव उक्तनिजनम्रत्वादिव्यव हारः - परोपकारिणां परहिताचरणतत्पराणां। स्वभावो निसर्ग- सिद्ध एव न त्वाहार्यक इत्यर्थः : महान्तो हि परोपकारार्थक्लेशं क्लेशत्वेन न गणयन्ति - तेषां तस्य स्वाभाव्यादिति भावः । तदुक्तं-
"परोपकाराय
फलन्ति वृक्षाः परोपकाराय वदन्ति नद्यः ।
परोपकाराय चरन्ति गावः परोपकारार्थमिदं शरीरम्" ।।
इति
। अर्थान्तरन्यासोऽलंकारः । वंशस्थवृत्तम् - 'जतौ
तु वंशस्थ- मुदीरितं जरौ' ।
अथैषां
मुख्यमण्डनसंपत्तिमाह – श्रोत्रमिति -करुणापराणां दयालूनां - परोपकारिणामित्यर्थः
। श्रोत्रं कर्णः - नि । 'कर्णशब्दग्रहौ
श्रोत्र'मित्यमरः । श्रुतेन धर्मशास्वश्रवणेनैव - विभाति
प्रकाशते। कुण्डलेन सुवर्णमणिमयकर्णभूषणेन। न तु विभाति ; पाणिर्हस्तः
। दानेन सत्पात्रत्यागेन । विभाति । कङ्कगेन कनकवल- येन न तु विभाति ; कायो देहः । परोपकारेण परेषां हिताचरणेन । विभाति ; चन्दनेन
कस्तूरीघनसारविमिश्रितपटीरपङ्कलेपेन तु न विभाति ; महात्मनां
श्रवणादिकमेव स्वाभाविक मण्डनं न त्वन्यत् । तस्य नश्वरत्वादिति भावः ॥ वृत्तमुपजातिः ॥
अथ
सन्मित्रलक्षणमाह - पापात्पापाचरणान्निवार- यति निवर्तयति - धर्मोपदेशेन
दुष्कर्मप्रवृत्तः विरमयतीत्यर्थः.
'जगुप्साविरामे’त्यादिना पञ्चमी। हिताय योजयते
सत्कर्माचर-
यदुक्त'मनर्थितास्सत्पुरुषा' इत्यादि तदेव प्रपञ्च- यति -
पद्माकरमिति-~-दिन दिवसं करोतीति दिनकरस्सूर्यः कृञो.
हेत्वित्यादिना टप्रत्ययः। अभ्यर्थितो न भवतीति नाभ्यर्थितः -
अयाचितम्सन्नित्यर्थः नशब्दस्य सुप्सुपेति समासः। पद्माकरं पद्मवनं । विकघं
विकसितं । करोति - नि। 'प्रफुल्लोत्फुल्लसंफुल्लव्या-
कोचविकवस्फुटाः- फुल्लश्चैते विकसित्ते' इत्यमरः । तथा
चन्द्रोऽपि- कैरवचक्रवाळं कुमुदषण्डं - नि। सिते कुमुदकैरव' इत्यमरः।
विकासयति व्याकोषयति । तथा जलबरो वारिवाहोऽपि * पचा द्यच्। नाभ्यर्थित स्सन्नेव ।
जलं ददाति प्रवर्षति । तथाहि सन्तस्स- त्पुरुषाः स्वयमयाचिता एवेत्यर्थः । परेषां
हिते हिताचरणे विहिताभि- योगाः कृताभिनिवेशाः - न त्ववबोधिता इत्यर्थः । अतो
युक्तमेवं हेताचरण मेतेषामिति भावः.
सामान्येन विशेषसमर्थनरूपोऽर्थान्तरन्यासः - सामान्य-
विशेषकार्यकारणभावाभ्यां सदृष्टप्रकृतकार्यसमर्थनमर्थान्तरन्यास' इति सर्वस्वसूत्रम्. वसन्ततिलकावृत्तम् ।
अथ
व्यापारतारतम्येन पुरुषाणामुत्तमादिभेदमाह - एते इति..--ये पुमांसः । स्वार्थान
स्वप्रयोजनानि - नि’अर्थोऽभि-
धेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिष्वत्यभिधानात् । परित्यज्य त्यक्त्वा । परा- थै घटकाः
परप्रयोजनसंघटनशीलाः। एते। सत्पुरुषाः पुरुषोत्तमाः । सत्त्वस्य
तेनैवाभिव्यक्तत्वादिति भावः। ये तु स्वार्थस्यावि- रोधेनावैषम्येण -
स्वार्थनिर्वाहतत्परत्वेनैवेत्यर्थः । परार्थं परप्रयोजन- निर्वाहार्थम् -
उद्यमभृत उद्योगभाजः । ते सामान्यास्साधारणा: मध्यमपुरुषा इत्यर्थः । ये तु ।
स्वार्थाय स्वार्थनिष्पत्त्यर्थ । परहित । निघ्नन्ति नाशयन्ति । तेऽमी।
मानुषराक्षसाः मानुषशब्दवाच्या: राक्षसाः · तथा
कूराचारतत्परत्वात्पुरुषाधमा इत्यर्थः । ये तु निरर्थक निष्फलं
प्रयोजननिष्पत्तिराहित्येनापीति यावत् । परहितं घ्नन्ति। ते पुमांसः। के वा कथं
भूता वा । न जानीमहे । उक्तत्रिविधपुरुषविलक्षणत्वात्तान् ज्ञातुं न शक्नुम
इत्यर्थः । अत एव परमनीचा इत्यर्थः । उक्तपक्षेषु यः श्रेयान् तत्पक्षाश्रयणं
कर्तव्य- मायुष्मतेति भावः. शार्दूलविक्रीडितम् -
पुनस्तदेव क्षीरनीरदृष्टान्तेन वर्णयति.---क्षीरे- णेति.-क्षीरेण कर्त्रा आत्मान मुपगतं प्राप्तं - यदुदकं जलं - तस्मै स्वात्ममिश्रितजलायेत्यर्थः। पुरा पूर्व। ते प्रसिद्धाः । अखिलास्समस्ताश्च । गुणा निजमाधुर्यधावळ्यादिगुणाः दत्ता हि वितीर्णाः खलु - स्वगुणप्रदानद्वारा मैत्री संपादितेत्यर्थः। अतः क्षीरोत्तापं - क्षीरस्य श्रपणार्थमग्नौ निक्षिप्तस्य दुग्धस्य - उत्तापं संतापमवेक्ष्य। तेन क्षीरमिश्रितेन। पयसा उदकेन । नि 'पयः । श्रीरं पयोऽम्बु चे" त्यमरः । स्वात्मा स्वशरीरं। कृशानौ बह्रौ हुत: मित्रसंतापासहनात्संशोषित इत्यर्थः। ततस्तत् क्षीरं कर्तृ मित्रस्य जलस्यापदं संशोषरूपां विपत्तिं । दृष्ट्वा । पावकं वह्निं। गन्तुमुन्मनः उद्युक्तमभवत् ’ उत्क उन्मना' इति निपातनात्साधुः - जलसंशो- पणे क्षीराणां वहिर्निर्गमनसंभवादिति भावः। तदनन्तरं तेन जलेन। युक्तं मिश्रितं सत्। शाम्यति प्रशान्तं भवति * 'शभा- मष्टाना' मिति दीघः । तथाहि । सतां मैत्री सौहार्दम। व्याख्याता मैत्री। ईदृशी पुनः परस्परव्यसनासहनशीला खलु । अत एतद्युक्त- मिति भावः. अत्र स्वभावसिद्धस्य क्षीरनीरव्यवहारस्य परस्परसंतापदर्शन- हेतुकत्वेनोत्प्रेक्षणात्क्रियानिमित्तक्रियास्वरूपोत्प्रेक्षा। सा चोक्तार्थान्तरन्यासनिर्व्यूंढेत्यनयोर्विजातीयसंकरः. वृत्तमुक्तम् .
अथैतन्माहात्म्यमाह - इत इति - इतोऽस्मिन्प्रदेशे। केशवो विष्णुः कुक्षिस्थाखिलभुवन इति भावः । स्वपिति योगानु- संधानेन निद्राति रुदादिभ्यस्सार्वधातुक' इतीडागमः । इतो-5 स्मिन्प्रदेशे। तस्य केशवस्य इमे तदीयाः के त्यदादित्वात् वृद्धाच्छः - ये द्विषो हिरण्याक्षरावणादयस्तेषां । कुलं समूहस्तिष्ठतीति शेषः । इत- स्ततोऽन्यस्मिन् प्रदेशेऽपि। शरणार्थिनो रक्षणाभिलाषिणः - नि. 'शरणं गृहरक्षित्रो’रित्यभिधानात् । तेषां शिखरिणां मैनाकादिपर्व- तानां गणाश्च । शेरते स्वपन्ति ।”शीङो रुडि’ति रुडागमः। इत- स्तस्मादप्यन्यस्मिन् प्रदेशे। समस्ता ये संवर्तकाः प्रलयकालप्रवर्षि- मेघविशेषाः - अत एव पुष्कलावर्तकसंज्ञया च व्यवह्रियन्ते - तै स्सह । बडबानलोऽपि वसति - तस्मात् । सिन्धोस्समुद्रस्य । वपु- शरीरं । विततं केशवाधारत्वेन विस्तृतं। अर्जितं बडबानलाश्रय- वेऽप्यतिवर्धिष्णु। भरसहं पर्वतभरणेन भारोद्वहनक्षमं च । अहो अप्रमेयानुभावत्वेनात्यन्ताश्चयमित्यर्थः. अत्र लक्षयोजनपरिच्छिन्नस्य समुद्रस्यापरिच्छिन्न केशवाद्य- चतारत्वकथनादधिकप्रभेदोऽलङ्कारः . " आधाराधेययोरानुरूप्याभावोऽधिको मत" इति लक्षणात् ।। पृथ्वीवृत्तम् ।।
जातः
कूर्मः स एकः पृथुभुवनभरायापितं येन पृष्ठं
श्लाघ्यं
जन्म ध्रुवस्थ भ्रमति नियमितं यत्र तेजस्विचक्रम् ।
संजातव्यर्थपक्षाः
परहितकरणे नोपरिष्टान्न चाधो
ब्रह्माण्डोदुम्बरान्तर्मशकवदपरे
जन्तवो जातनष्टाः ॥ 2 ॥
व्या.----अथ परहिताचरणपराकाप्रया द्वयोरेव जन्म
सफलं न त्वन्येषामित्याह - जात इति..---किं बहुना। अवतारेष्वपीत्य-
ध्याहार्यम्.----एकः केवलस्स कूर्मः अदिकूर्मावतार एव जातः जन्मलाभवानित्यर्थः ।
कुतः येन कूर्मेण । पृथुर्महान् - यो भुवनभर- चतुर्दश विष्टपमारस्तस्मै
तद्वहनार्थमित्यर्थः - पृथु विपुलमिति पृथ- क्पदं वा । पृष्ठं निजकूर्परतलमर्पितं
दत्तं - निरन्तरमधःप्रदेशे स्थित्या दुर्भरभुवनभारेण जनितः क्लेशस्सोढ इत्यर्थः।
तथा ध्रुव- स्यौत्तानपादेर्जन्म । श्लाघ्यं सकललोकप्रशस्तम्। कुतः?
यत्र यस्मिन् ध्रुवे: तेजस्विनां ग्रहनक्षत्रादीनां - चक्रं
शिंजुमाराख्यं ग्रहनक्षत्र- मण्डलं वा। नियमितं नियुक्तं सद्भ्रामति पर्यावर्तते -
तत्रभवान्भगव. दनुग्रहवशात्सकलोकोन्नतमेरुशिखरशिखामणिधुवः स्वायत्तत्वेन
तेजस्विचक्रं प्रवर्तयतीति श्रीविष्णुपुराणभागवतादिकथाऽनुसंधेया ; ततः किमत आह-परहितकरणे परोपकाराचरण विषये । व्यर्थों निरर्थः अप्रयोजक इति
यावत् - यः पक्षः - संजातो येषां ते सिंजातव्यर्थपक्षाः - न तु
संजातपरहितकरणसमर्थपक्षा इत्यर्थः
सापेक्षत्वेऽपि
गमकवात्समासः। अपरे उक्ताभ्यामन्ये । जन्तवः प्राणिनः - नैच्योद्भावनार्थकोऽयं
जन्तुशब्दप्रयोगः। उपरिष्टान्न। ध्रुवव- दुपरिभागेऽपि वर्तमाना न भवन्तीत्यर्थः ।
अधश्च न । कूर्मवदधस्ताद्वा वर्तमाना अपि न भवन्तीत्यर्थः । किं तु उदुम्बरः
जन्तुफलाख्यवृक्ष- विशेषः - तस्य फलमुदुम्बरं - नि. 'उदुम्बरो जन्तुफलो यज्ञाङ्गो हेमदुग्धक' इत्यमरः । ‘फले लुगि'ति लुक - ब्रह्माण्डमुदुम्बरं तस्यान्तः
अन्तराळे - अव्ययमेतत् । ये मशकास्तैस्तुल्यं तद्वत् तेन तुल्यं क्रियाचेद्वति'रिति वतिप्रत्ययः। जाता उत्पन्नाश्च ते नष्टाश्च जातनधाश्च भवन्तीति शेषः
ॐ स्नातानुलिप्तवत्पूर्वकालसमासः - यतो न तैः किमपि साधितमतो मशकवन्निष्फल जन्मभिः
किमन्यै- रिति भावः, रूपकोपमयोस्संकरः स्रग्धरावृत्तम्
.
अथ विधेयलोकं संबोधयंत्सदाचारं शिक्षयति - तृष्णामिति- हेजनेत्यध्याहार्यं सर्वत्रापि - मध्यमपुरुषप्रयोगसंभ- वात् । अलभ्येषु परधनेषु लाभाभिलाषस्तृष्णा - तां छिन्धि वैराग्य- शस्त्रेण विदारय-अन्यथा अनेकाशापाशनिबद्धत्वेन क्लेशभागित्वं स्यादिति भावः । परिभवादिषूत्पद्यमानेस्षु क्रोधप्रतिबन्धः क्षमा - तां - भज सेवस्व अन्यथा उप्रभावन कार्यहानिस्स्यादिति भावः। मदं विद्याजनितदर्पम्। जहि विज्ञानेन विनाशय - अन्यथा विवेक- शून्यतया अकार्यकरणप्रवृत्तौ अनर्थप्राप्तिस्यादिति भावः। पापे पाप- कर्माचरणे रतिं प्रीतिम् । माकृथाः अज्ञानेन माकार्षीः - किं तु धर्मं घरे'त्याद्युपदेशवचनेन सत्कर्माचरणे। एव रतिं कुर्वित्यर्थः . अन्यथा निरयपातस्स्यादिति भावः । करोतेर्लुङिथासि ’न माङ्योग'इत्यतट् प्रतिषेधः। सत्यं सूनृतम्। ब्रूहि ’सत्यं वदे’ति वचनेन यथार्थमेव वचनं वदेत्यर्थः - अन्यथा ’नानृतात्पातकं पर' मिति न्यायादविवेकित्वप्रसक्तिरस्यादिति भावः । साधुपदवीं सन्मार्ग- मनुयाहि धर्मशास्त्रानुरोधेनानुसर - अन्यथोत्पथप्रतिपन्नत्वे वचनीय- तादिदोषापत्तिस्स्यादिति भावः। विद्वज्जनं उपदेशेन कृतार्थीकरण- शीलं पण्डितमण्डलम् । सेवस्व
“यस्तु पर्यटते देशान् यस्तु सेवेत पण्डितान् ।
तस्य विस्तारिता बुद्धिस्तैलबिन्दुरिवाम्भसि ॥"
इति वचनाद्बुद्धिवैशद्यार्थं शुश्रूषस्व - अन्यथा बुद्ध्यवैशद्याशिक्षित- स्वाद्यभियोगस्स्यादिति भावः । मान्यान् पूज्यान्मानय यथार्हं पूजय - अन्यथा “ समासमाभ्यां विषमसमे पूज्ये” इति गौतमसूत्रात् ।
"
अपूज्यायत्र पूज्यन्ते पूज्याश्चैवावमानिताः ।
अयशो महदाप्नोति धनाद्धर्माच हीयते ।।"
इत्यादिस्मरणाञ्च
अन्यथा अकीर्तिस्सुकृतधनहींयमानत्वरूपाऽश्रेयः प्राप्तिस्स्यादिति भावः । किं
बहुना। विद्विषशत्रूनपि किमुतान्यान् । अनुनय- समश्शत्रौ च मित्रे च'इति भगवद्वचनात्प्रसादय - अन्यथा रन्ध्रेषु पातयिष्यन्तीति भावः ।
प्रश्रयं गुर्वाचार्यादिषु नम्रत्वं । विनय- मिति यावत् । प्रख्यापय 'गुरौ नम्रतेत्युक्तत्वात्प्रकटय - अन्यथा दुर्वि-
नीतत्वापवादप्रसङ्स्स्यादिति भावः; कीर्ति पालय।
जन्मसाफल्यार्थं कीर्तिनिर्वहणे प्रयत्नं कुर्वित्यर्थः - अन्यथा 'क्षितितले किं जन्म कीर्तिं विने'ति
वचनान्जीवन्मृतत्त्वापत्तिस्यादिति भावः । दुःखिते संजातदुःस्वेयुः
भूतेष्वित्यर्थः । तारकादित्वादितच् - जातावेकवचनम्। , दयां
दुःखप्रहाणेच्छालक्षणाम् । कुरु 'दुःखिषु करुणे’ति शास्त्रानु- । रोधाद्विधेहि - अन्यथा चित्तशुद्ध्यसंभवादिति भावः ।
एतत्सर्व तृष्णाच्छेदादिकम् । सतां सज्जनानां चेष्टितं व्यापारः। यदि
सौजन्ययशःकामी तदैवं प्रवर्तस्व अन्यथा पुरुषार्थलाभासंभवादिति भावः ॥
ईदृशा विरला एवेति निगमयति - मनसीति-- मनसि वचसि काये मनोवाक्कायेषु । पुण्यमेव – पीयूपममृतं, तेन पूर्णाः - करणत्रितयेनापि सत्कर्माचरणतत्पराइत्यर्थः । नि.-'पीयूष- ममृतं सुधे'त्यमरः, त्रयाणां भुवनानां समाहारत्रिभुवनं - लक्षणया त्रिभुवनस्थजनानित्यर्थः * 'तद्धितार्थे त्यादिना समासः * पात्रा- दिवाम्न स्त्रीत्वम् । उपकारश्रेणिभिर्हिताचरणपरम्परामिः। प्रीण- यन्तस्संतोषयन्तः । ’प्रीञ्प्रीण’ इति धातोश्चोरादिकाण्णिचि शतृप्रत्ययः। ’धूञ्त्रीञार्नुग्वक्तत्र्य ' इतिनुगागमः। परेषां गुणपरमाणू- नत्यल्पगुणानपीत्यर्थः - यतोऽणुर्नास्ति स परमाणुरित्याहुः । पर्वतीकृत्य महत्तरान कृत्वा । अभूततद्भावे च्विः। 'ऊर्यादिच्विडाचश्चेति गतिसंज्ञायां * 'कुगतिप्रादय' इति समासः । नित्यं ख्यापयन्तः निरन्तरं प्रशंसन्तः । तथा निजहृदि स्वान्तःकरण एव विकसन्तः । संतुष्यन्तस्सन्तः सत्पुरुषाः। कियन्तः कतिपये विरला वेत्यर्थः। सन्ति - न तु सान्द्राः एतादृशगुणसंपत्तेरसाधारण्यादिति भावः । 'निजहृदि विकसन्तस्सन्ति सन्तः कियन्त' इत्येव पाठः - तथा- चोक्तं - 'सौजन्यामृतसिन्धव' इत्यादि. मालिनीवृत्तम्।
इति
नीतिशतक परोपकारपद्धतिस्सम्पूर्णा ॥
॥
धैर्यपद्धतिः ।।
रत्नैरिति - देवा अमराः। महाब्धेः क्षीरार्णवस्य संबन्धिभिः। रत्नैः कौस्तुभादिमणिभिः - नि.-' रत्नं श्रेष्टेमणावपीति विश्वः - यद्वा - रत्नैः - नि.-' जातौ जातौ च यच्छ्रेष्टं तद्रत्न- मभिधीयत' इति वचनात् - ऐरावतोच्चैश्श्र्वः कल्पवृक्षादिश्रेष्ठजातीय- वस्तुभिः हेतुभिः। न तुतुषुस्तुष्टिं न प्रापुः - मथनसमय इति शेषः । तथा। बिभ्यत्यस्मादिति भीमं । भीमादयोऽपादान' इत्यपादा- नार्थे भियः मप्रत्यय औणादिकः - तथाभूतं यद्विषं कालकूटाख्यं - केन हेतुना तस्मादित्यर्थः । न भीतिं। भेजिरे न प्रापुरिति धैर्याति- शयोक्तिः ॐ विषेणेत्यत्र भीत्नार्थानां भयहेतु'रित्यपादाने पञ्चम्या भाव्यं । तथापि हेतुत्वमात्रविवक्षयाऽयं निर्देश इति मन्तव्यम्। किं तु सुधाममृतं - विना * 'पृथग्विनेत्यादिना द्वितीया। विराममवसानं। न प्रययुः मथनादिति शेषः - सुधोत्पत्तिं विना न विरता इत्यथः - अनने शीलसंपत्तिरुक्ता । तथाहि - धीरा मन- स्विनी निश्चितार्थात् प्रतिज्ञातार्थान्न विरमन्ति विरामं न प्राप्नुवन्ति - ' किं त्वा फलोदयं प्रयतन्त एवेत्यर्थः। अतो धैर्यशीलसंपन्नानां देवाना- मपीदं युक्त मेवेति भावः * 'जुगुप्सा विरामे'त्यादिना पञ्चमी व्या्ङ्परिभ्यो रम' इति परस्मैपदम्, अर्थान्तरन्यासोऽलंकार:, वृत्तमुपजातिः।
अयोक्तगुणसंपन्नस्य
कृच्छ्राकृच्छ्रयोर्दुःखसुखापरि- गणनया कार्यसाधनत्वमाह -
क्वचिदिति-क्वचित्कुत्रचिद्देशे काले वा। पृथ्वी शय्यां यस्य स तथोक्तः -
कठिनतरस्थण्डिलशयनोऽपी- त्यर्थः । क्वचिच्च्। पर्यङ्के हंसतूलिकातल्पे - शयनं
स्वापो - यस्य स तथोक्तः - मृदुलतरशय्योऽपीत्यर्थः - नि.- शयनं
मञ्चपर्यङ्कपल्यङ्काः खट्वयासमाः'- स्यान्निद्रा
शयनं स्वाप' इत्युभयत्नाऽप्यमरः । क्वचिच्छाक एवाहारो यस्य
नीरसाहारोऽपीत्यर्थः । क्वचिञ्च । शाल्यो- दने शाल्यग्ने - रुचिः स्वादो यस्य स
तथोक्तः - षडूसोपेतमृष्टान्न- भोजनसंतुष्टोऽपीत्यर्थः । क्वचित्कन्थां
जीर्णवत्वशकलनिर्मिताच्छादनं क्षरयतीति कन्थाधार्यपि। क्वचिश्च दिव्याम्बरधरः
कनत्कनकपी- ताम्बरधरोऽपि। कार्यार्थी कार्यनिष्पत्यभिलाषी - अर्थः अभिलाष:-
तद्वानर्थीति विग्रहः * 'कृद्धृत्तेस्तद्धितवृत्तिर्बलीयसी'ति महाभाष्ये । मनस्वी महामनाः धीरः * प्रशंसायामिनिः। पृथ्वीशय्यादिना
दुःखं च न गणयति। पर्यङ्कशयनादिना सुखं च न गणयति ।। किंतु
सुखदुःखयोस्समानावस्थयैव कार्यसाधनतत्परो भवतीत्यर्थः ।।
शीलमेवाशेषभूषणमित्याह
- ऐश्वर्यस्येति.-ऐश्वर्यस्य स्वाम्यस्य । सुजनता विभूषणं - न तु दौर्जन्यम्।
शौर्यस्य विक्रान्त- त्वस्य वाक्संयमो वानियमो विभूषणं न स्वसंबद्धप्रलापित्वम्।
ज्ञानस्य कर्तव्याकर्तव्यविवेकस्यात्मविषयकस्य वा। उपशमो विषयो- परतिः। विभूषणं न
तु लोलुपत्रम्। श्रुतस्य शास्त्रस्य । विनयो विभूषणं - न तु गर्वोद्रिक्तता।
वित्तस्य पात्रे व्ययः सत्पात्र प्रति- पत्तिः। विभूषणं - न तु विटनटादिषु।
तपसश्चान्द्रायणादेरक्रोधः क्रोधराहित्यं * कचित्प्रसज्यप्रतिषेधेऽपि नञ् समास
इश्यते विभू- पणं - न तु कोपशीलत्वम्। प्रभवितुः समर्थस्य। क्षमा सहिष्णुत्वम्।
विभूषणं - न तूच्चंडता। धर्मस्य सत्पात्रदानस्य । नियाजता व्याज- राहित्यं ।
विभूषणं - न तु द्रव्यनाशदुःखं। तथा सर्वकारणं ऐश्व- यादिसमस्तनिदानमिदं
पूर्वोपवर्णितमेव शीलं। सर्वेषामपि सर्व- पुंसां। परं सौजन्याद्यपेक्षयाऽप्युत्कृष्टं
भूषणमलंकारः, अतस्सर्व- श्राऽपि
शीलमेवाश्रयणीयमिति तात्पर्यम्.
अथ
बन्धमोक्षयोहोनिवृद्ध्योश्चापि दैवमेव कारण. मित्याह - भन्नेति--आखुर्मूषकः कर्ता
। नक्तं रात्रौ । विवरं बिलं । करण्डस्यैवेति भायः। कृत्वा। भग्नाशस्य
भुमत्वाद्धममनोरथस्य । करण्डे पिण्डिकायां - पिण्डता पुञ्जीकृता - तनुर्यस्य
तथोक्तस्य । विहारप्रसारशून्यतयाऽतिकृच्छ्रदशामापनस्येत्यर्थः। क्षुधा बुभुक्षा-
व्यसनेन । म्लानेन्द्रियस्य विनष्टेन्द्रियपाटवस्य। भोगिनः सर्पस्य । मुखे .
स्वयमेव दैववशानिपतितः। ततोऽसौ भोगी। सपिशितेन मूषकमांसेन। नृतस्सन्। तेनैव पथा
विवरेण। सत्वरं शीघ्रं । यातः बहिनिर्गत्य पलायितः हे जना इति शेषः । स्वस्थाः
स्थिर- चिनास्सन्तः । तिष्टत । कुतः वृद्धौ क्षये च देवमेव। परमुत्कृष्टं । 'भारणं हि नत्वन्यदतो मूषकभोगिदृष्टान्तेन स्वस्थैर्भाव्यं । न तु वृथा।
पौरुषैरिति भावः।
यथा
कन्दुकपातनोत्पतत्यायः पतन्नपि।
तथा त्वनार्यः पतति मृत्पिण्डिपतनं यथा ॥ 4 ॥
व्या.-अथ देवायतिकतदन्ययोरवस्थामाह . यथेति.-
आर्यो दैवायतिकः। पतन्नपि कुतश्चित्कारणानीचैर्भवन्नपि कन्दुक- पातेन
दृष्टान्तेनयथोत्पतत्युच्छ्रयं प्राप्नोति। तथा तद्वदेव अनार्यः मृपिण्डपतनं यथा
सान्द्रमृत्कबलमिव 'इववद्वायथाशब्दा'
विति दण्ड्याचार्यानुशासनात् । पतति निलीनो भवतीत्यर्थः ।।
अथैषां
कदाऽपि संतापो न प्रवर्तत इत्याह - छिन्न इति.-तरुः छिन्नस्सन्नपि । पुना।
रोहत्युद्गच्छति । चन्द्रः। क्षीणः कृष्णपक्षे दिनक्रमेण कृशस्सन्नपि। पुनरुपचीयते
प्रवर्धते इत्येवं। 'विमृशन्तो
मनस्यनुसंदधानास्सन्तः शीलसंयन्ना लोकेषु बन्धु- जनेषु। विश्लथेषु विह्वलेषु
सत्स्वपि। न संतप्यन्ते। किं तु तरुचन्द्र-
दृष्टान्तेनाभिवृद्धिमाशंसन्त
एव सन्तीत्यर्थः. आर्याभेदः.
अथ
धैर्यशीलयोरपि दैवायत्तत्वात्तन्निरूपणानन्तरं दैवपद्धति निरूपयति - नेतेति.-~यस्य बलिभिदः । नेता शिक्षकः हिताहितोपदेशकर्ता। बृहतां वाचां
पतिर्बृहस्पतिः - न तु यः कश्चित् * तद्बृहतोः करपत्योश्चोरदेवतयोस्सुड्तलोपश्चेति
सुडागम- तलोपौ। प्रहरणम् आयुधं प्रहारसाधनं तु। वज्रं वज्रायुधं - पर्वत-
पक्षच्छेदनेऽप्यकुपिठतमिति भावः • न तु यत्किंचिदयोमयं।
सैनि- कास्सुराः - न तु दुर्बललौकिकाः। दुर्गं गुप्तिस्थानं । स्वर्गः स्वर्ग-
लोकः - न तु मृत्पाषाणादिनिर्मितम् । अनुग्रहः परिपालनतात्पर्यं । हरेः खलु
सकललोकाधीश्वरस्य विष्णोः - तस्यावरजभावनावती- र्णत्वादिति भावः। न तु
क्षुद्रदेवतायाः। वारणो गजः ऐरावतः न तु यः कश्चित्कलभः । इत्यनेन प्रकारेण स
बलभिदिन्द्रः। आश्च- र्यबलान्वितोऽसाधारणत्वादद्भुतकरशक्तिसद्दितोऽपि। संगरे रणे।
परैर्दानवैर्भग्नो विदारितः । तत्तस्मात्कारणाद्व्यक्तं स्फुटं यथा सथा। दैवमेव ।
शरणं रक्षकं । न तु । पुरुषस्य कर्म पौरुषं हाय- नान्तयुवादिभ्योऽणि’ति युवादित्वादण् - नि. 'पौरुषं पुरुषस्योक्ते भावे
कर्मणि तेजसी’ति विश्वः - पौरुषं पुरुषकारं। धिग्धिक्
पौनःपुन्येन निन्द्यमित्यर्थः। वृथा व्यर्थमप्रयोजकत्वादिति भावः । धिग्धिगिति *'नित्यवीप्सयो' रित्याभीक्ष्ण्ये द्विशक्तिः।
तद्योगात्पौरुष- मिति द्वितीया ; अतः
पौरुषस्याकिंचित्करत्वमेवाश्रयणीयमिति भावः,
उद्योगिनं पुरुषसिंहमुपैति लक्ष्मी
दैवं
प्रधानमिति कापुरुषा वदन्ति ।
दैवं
निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या
यत्ने कृते यदि न सिद्धति कोऽत्र दोषः ?
इत्यादिवधनस्य अयमेव दत्तजलाञ्जलिरिति वेदितव्यम् ।।
अब साभिप्रायविशेषणत्वात्परिकरालंकारः - “सामिप्राय- विशेषणं परिकर" इति ॥
अतो
दैवमेव बलीय इति मम मतिः प्रवर्तत इत्याह - गजेति.--अयं स्पष्टार्थः,
यतोऽत्यन्तदुर्ग्रहाणां गजा- दीनां बन्धनं ।
जगत्प्रकाशकयोस्सूर्याचन्द्रमसोः राहुग्रहपीडनं । मतिमतां प्राज्ञानां।
दरिद्रतामकिंचनत्वं च। विलोक्य दृष्ट्वाऽपि । अहो आश्चर्यम्; अतस्सर्वस्यापि देववलीयस्त्वं मन्ये। दैवमेव मूलमिति तात्पर्यम्.
द्रुतविलम्बितम् .
एवं
चेद्विधेरप्यज्ञता स्यादित्याशयेनाह - सृज- तीति.---विधिरशेषगुणाकरं
सकलसद्गुणाश्रयं भुवोऽलंकरणं मण्डनं । पुरुषरनं पुरुषश्रेष्ठं। मुजति तावनिर्माति
खलु । ततः किमत आह - तदपि तथाऽपि सृजनपीत्यर्थः। तत्पुरुषरनं मणमणि क्षणमात्रेण
भङ्गरं नश्वरमित्यर्थः । करोति चेत्। विधे रपण्डितता मौढ्यमहह कष्टमतिकृच्छमिति
विषादातिशयाभियोतकमहहेति : करोति चेत्तत्पाण्डित्यमेवेत्यर्थः । तथा
ताद्दक्पुरूषरत्नस्य क्षणभङ्गित्वे- नैव निर्माणात्तु अपण्डित एवं विधिरिति
परमरहस्यम् . द्रुतविलम्बितम् .
अयममृतनिधानं
नायकोऽप्योषधीनां
शतभिषगनुयातः
शम्भुमूर्भोऽवतंसः ।
विरहयति
न चैनं राजयक्ष्मा शशाङ्क
हतविधिपरिपाका केन वा लङ्घनीयः ॥ 5 ॥
व्या.---कथंचिदपि दैवयोगो न लङ्घय इत्याह - अयमिति- । अयं परिदृश्यमानश्चन्द्रः। अमृतस्य । निधानं स्थानमपि ओषधीनां । संजीविन्यादीनाम् । नायको नेताऽपि । शतभिषजा नक्षत्रेण - शतेन भिषभिर्धेचैश्वानुयातोऽनुमृतोऽपि । किं बहुना शम्भोस्सकललोकक्षे- मङ्करस्य शंकरस्य । मूोऽवतंसशिरोभूषणमप्येनमुक्तविशेषणविशिष्टं शशाङ्कं राजयक्ष्मा क्षयरोगो। न विरहयति न त्यजति खलु। अतो हतविधेर्नष्टदेवस्य - परिपाको नियोगः केन वा पुंसा । लङ्घनीयो न केनाऽपीत्यर्थः; हतेति निर्वेदानुसंधानार्थकः । राजयक्ष्मेत्यत्र राज्ञ- श्चन्द्रस्य यक्ष्मा - राजा चासौ यक्ष्मेति वा विग्रहः यथाह बाहट:-
"अनेकरोगानुगतो
बहुरोगपुरोगमः ।
राजयक्ष्मा
क्षयोऽशेषरोगराडिति च स्मृतः ॥"
प्रियसख
विपदण्डाघातप्रपातपरम्परा-
परिचयरले
चिन्ताचक्रे निधाय विधिः खलः ।
मृदमिव
बलात्पिण्डीकृत्य प्रगल्भकुलालव-
शमयति
मनो नो जानीमः किमत्र विधास्यति ॥ 6 ॥
व्या.---मनोनियन्ताऽप्ययमेवेति सखायं संवोधयति - प्रिय : इति - प्रियश्चासौ सखा च प्रियसखः - तस्य संबुद्धिः - हे प्रिय- सखः 'राजाहस्सखिभ्यष्ट खलइशठोऽयं विधिः । प्रगल्भकुला- लेन तुल्यं प्रगल्फकुलालयत् प्रौढकुम्भकारइवेत्यर्थः * 'तेनतुल्यं- क्रियापद्वतिरितिवतिः। मनोमदीयचित्तम्। मृदं मृत्तिकामिव । बला- सामर्थ्यापिण्डीकृत्य कपालीकृत्य। विपदः आपदः - दण्डाधाताः मुद्रघट्टनानीव - तेषां - प्रवातानां च - या परम्परा पौनःपुन्येना- वृत्तिः - तस्याः यः परिचयस्संस्तरो निबिडावयवपरस्परसन्निवेशश्च स एव - बलं दाव्य यस्य तस्मिन् । चिन्ताचक्रे चिन्ताचक्रमिव तस्मि- निधाय भ्रमयति । अत्र भ्रमणे। कि विधास्यति किं करिष्यति वा। नो जानीमः । कुलालस्तु घटं करिष्यत्ययं तु किं विधास्यति न जानीम इत्यर्थः॥
चिरम
विश्मायासादस्माहरण्यवसायतो
विपदि
महतां धैर्यध्वंसं यदीक्षितुमीहसे ।
अयि
जड विधेकल्पापायेऽप्यपेतनिजक्रमाः
कुलशिखरिणः
क्षुद्रा नैते न वा जलराशयः ॥ 7 ॥
व्या.-एवमापत्परम्पराचरणे महद्वैर्यध्वंसो
भविष्य तीति न मन्तव्यमिति विधिमलक्षीकृयोपालभते - विरमेति.-- अयाति प्रश्ने - नि.
'अयिप्रश्नानुनयो रिति विश्वः । जडेसि मान्थे - विधे हे दैवेति
संबोधनत्रयम्। अस्माहु रध्यवसायतो दुराप्रहाय आयासस्तस्मादि रम विरम आभीक्ष्ण्येन
विरतो भव नित्यवीप्सयो- रि त्याभीक्ष्ण्ये द्विरुक्तिः कोऽसावायास इत्याशङ्कायामाह
- विपदि त्वत्कृतापदि। महतां महात्मनां धैर्यध्वंसं धीरत्वहासमीक्षितु- मीहसे
काङ्क्षसे। यत् त्वमस्मादायासादिति संबन्धः तस्यासन्तासं-
भावितत्वात्वदायासस्यैवावशिष्टत्वादिति भावः। कुतो वाऽसंभावि- तत्वमित्याशक्य
दृष्टान्तमुखेन द्रढयति - कल्पापाये कल्पान्तेऽपि अतिसंकटेऽपि किमुतान्यदेति भावः.
अपेताः विनष्टाः - विजक्रमा: खमर्यादाः - येषां ते तथोक्तास्सन्तः। एते कुलशिखरिणो
महे- न्द्रादिसप्तकुलाचला वा। जलराशयस्सप्तसमुद्रा वा क्षुद्रा नीचा: न खलु - किं
त्वत्यक्तमर्यादा एव वर्तन्ते। अतः दृष्टान्तेन धीर-
धैर्यध्वंसनस्यातिदुष्करत्वावदायास एवावशिष्टो न तु फललाम इति भावः,
“
महेन्द्रो मलयस्सह्यस्सानुमानृक्षपर्वतः ।
विन्ध्यश्च
पारियात्रश्च सप्तते कुलपर्वताः ॥"
'लवणेनुसुरासपिर्दधिक्षीरजलार्णवाः ॥' इति.
धैर्यगुणन्यक्कारः कथंचिदपि न युज्यत इति सदृष्टान्तमाह - कदर्थितस्येति.---कुत्सितोऽर्थः कदर्थः * 'को: कत्तत्पुरुषेऽधी'ति कुशब्दस्य कदादेशः - कदर्थीकृतः कर्थितः तस्य नीचैः । कृतस्यापि सतः धैर्येण वृत्तिर्वर्तनं यस्य तस्य संबन्धि धैर्यमेव गुणः। प्रमार्ष्टुमधः-कर्तु। न शक्यते । तत्र दृष्टान्तः - अधोमुखस्य कृतस्यावा्ङ्मुखीकृतस्यापि सतो। वह्नेश्शिखा ज्वाला। कदाचिदेव कदाचिदप्यधो न यान्ति - किं तूर्ध्वमेव प्रसरतीर्थः । तद्वद्धारस्यापि धैर्यगुण इति विवेकः. उपजातिवृत्तम् ।
वरं
शृङ्गोत्सङ्गाद्गुशिखरिणः क्वापि विषमे
पतित्वाऽयं
कायः कठिनदृयदन्ते विदलितः।
वरं
न्यस्तो हस्तः फणिपतिमुखे तीक्ष्णदशने
वरं
वहौ पातस्तदपि न कृतः शीलविलयः ॥ 3 ॥
व्या -मरणोद्योगो वा वरं न तु शीलविलय इत्याह-
वर- मिति -अयं कायो देहः गुरुशिखरिणोऽत्युन्नतपर्वतस्य शृङ्गो-
त्सङ्गाच्छृङ्गोपरिभागात्क्वापि कस्मिंश्चिद्विषमे विकटे। कठिनदृषदन्ते
कर्कशपाषाणान्तराळे। पतित्वा विगलितः शकलितश्चेद्वरं मनाक्प्रियं। तथा
हस्तस्तीक्ष्णदशने विषानलोग्रदंष्ट्रे। फणिपतेः - मुखे वक्त्रे । न्यस्तश्चेद्वरं
। तथा वह्नौ पातोऽग्निप्रवेशोऽपि। वरं। किं तु शील- विलयस्स्वभावत्यागः ।
कृतश्चेन्न वरम्। मनाक्प्रियमपि । न भवती- त्यर्थः। प्राणप्रयासेऽपि शीलं न
त्याज्यमिति तात्पर्यम् - 'दैवाद्वृते वरः
श्रेष्टे त्रिषु क्लीबं मनाक्प्रिय' इत्यमरः.
ननु
को धीरस्स वा किं साधयतीत्याशक्याह-
कान्तेति-यस्य
चित्तं । कान्ताकटाक्षाः
"
यद्गतार विश्रान्ति वैचित्र्येण विवर्तनम् ।।
तारकायाः
कलाभिज्ञास्तं कटाक्षं प्रचक्षते ॥"
इति
भावप्रकाशोक्तलक्षणलक्षितकामिन्यपाङ्गालोकनानि - त एव विशिखा बाणा नलुन्ति न
भिन्दन्ति न सम्मोहयन्तीति यावत् स्था कोपकृशानुतापः क्रोधाग्निसंतापश्च । न
निर्दहति न व्याकुल- यति। तथा भूरयो बलवत्तरा - विषयाः शब्दादीन्द्रियार्थाश्च ।
लोभः परस्वापरहरणे प्रयत्नः - एतेन कामादयोऽप्युपलक्ष्यन्ते - तथाच - लोभा एव पाशा
रज्जवश्व बन्धनहेतुत्वात्तेषां पाशत्वारोपण। न तर्षन्ति तृष्णायुक्तं न कुर्वन्ति
- कर्षन्तीति पाठे न स्वायत्तीकुर्वन्ती- त्यर्थः । स धीरः। कृत्स्नपशेषं।
लोकत्रयं स्वर्गादिलोकत्रितयमपि जयत्यामाधीनं करोतीत्यर्थः। तस्य न
किंचिदप्यसाध्यमिति भाव: वृत्तं पूर्ववत् ॥
नन्वेवं शीलस्यात्यन्तावश्यकत्वमुक्तं। तद्भावे को लाभ इत्याशङ्कायामाह - वहिरिति..---तस्य पुंसः। वह्निर्दाहकोऽपीति भावः । जलायते जलमिवाचरति - तवच्छीतलो भवतीत्यर्थः * 'कतुः क्यड्सलोपश्चे'ति क्यङ् * 'अकृत्सार्वधातुकयो'रिति दीर्घः - एवं सर्वत्र प्रयोज्यम् जलनिधिर्दुस्तरोऽपीति भावः। कुल्यायते अल्पनदीवाचरति। तस्येति सर्वत्रान्वयोऽवगन्तव्यः । तत्क्षणात्तस्मिन्नेव क्षणे - न तु विलम्बनेत्यर्थः । मेरुः स्वल्पशिलायत अल्पदृषदिवा- चरति। मृगपतिस्सिहः - हिंस्रोऽपीति भावः। सद्यः कुरङ्गायते हरिण इवाचरति। व्यालसर्पः - विषरोगभीषणोऽपीति भावः । माल्यगुणायते पुष्पस्रगिवाचरति । विषमेव - रसो द्रवः प्राणप्रया- सहेतुरिति भावः। पीयूषवर्षायते अमृतवृष्टिरिवाचरति । कस्येत्याका- ङ्क्षायामाह - यस्य पुंसोऽङ्गेऽखिललोकानामशेषजनानां - वल्लभतर- मत्यन्तमनोहरं। शीलं सत्स्वभावः । समुन्मीलति समुल्लसति । तस्येतिसंबन्धः। शीलसंपन्नस्य दुःखहेतवोऽपि सुखहेतव एव भवन्ति । अयमेव परमलाभ इति भावः ।
अत्र कृव्यर्थादौपम्यप्रतीते रुपमाभेद:.-
"इवादिलोपे
विविध णमुलि क्यचि घ क्यङि ।
तथा वाक्ये समासे च सप्तधैषः प्रकीर्तिता ।।"
इति (एषा उपमेत्यर्थः.)
