तव्यत्, तव्य तथा अनीयर् प्रत्यय

लेख पढ़ने के बाद  अभ्यास करें तथा लेख के अंत में दिये टिप्पणी में अपना सुझाव लिखें।

 अधोलिखित नियमों को हिन्दी में जानने के लिए संस्कृत शिक्षण पाठशाला 4 पर क्लिक करें। 

तव्यत् प्रत्ययः

  Ø  विधिलिङ् लकारस्य स्थाने कर्मणि प्रयोगे तव्यत् प्रत्ययस्य प्रयोगः भवति ।

  Ø  तव्यत् प्रत्ययस्य प्रयोगः आवश्यकतायाः अर्थे भवति ।

  Ø   ‘तव्यत्’ प्रत्ययस्य ‘त्’ कारस्य लोपः भवति तथाच ‘तव्य’ इति अवशिष्यते । धातुना सह ‘तव्य’ योजयित्वा यत् पदं निर्मीयते तत् कर्मपदस्य विशेषणं भवति । अतः तस्य रूपाणि त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु च विभक्तिषु भवन्ति ।

    यथा – कृ + तव्यत् = कर्तव्यः ; कर्तव्या ; कर्तव्यम्

  Ø  अत्र कर्तृपदस्य तृतीयाविभक्तिः तथा च कर्मपदस्य प्रथमाविभक्तिः भवति । क्रिया कर्मानुसारीणि भवति । 

  Ø  अस्य रूपाणि पुंलिङ्गे ‘रामशब्दवत्’  स्त्रीलिङ्गे ‘लताशब्दवत्’ नपुंसकलिङ्गे ‘फलशब्दवत्’ भवन्ति ।

  Ø  अकर्मकधातुभ्यः तव्यत् प्रत्यययुक्तक्रिया प्रथमान्तनपुंसकलिङ्गे एकवचने एव भवति ।

  Ø  ‘म्’ कारान्त धातवः म् = न्  यथा – गम् + तव्यत् = गन्तव्य ; नम्  + तव्यत् = नन्तव्य

  Ø  ‘आ’ कारान्तधातुभ्यः साक्षात् प्रत्ययः युज्यते । यथा – पा + तव्यत् = पातव्य ; दा + तव्यत् = दातव्य ;

      स्था + तव्यत् = स्थातव्य ; घ्रा + तव्यत् = घ्रातव्य

Ø  इकारान्त/ ईकारान्त धातूनां गुणः भूत्वा ‘ए’ भवति ।  यथा- जि + तव्यत् = जेतव्य ;                      

     नी + तव्यत् = नेतव्य ; चि + तव्यत् = चेतव्य

Ø ‘उकारान्त’ धातूनां गुणः भूत्वा ‘ओ’ भवति ।   यथा- श्रु + तव्यत् = श्रोतव्य

Ø ‘ऋकारान्त’ धातूनां गुणः भूत्वा ‘अर्’ भवति ।   यथा- कृ + तव्यत् = क् + अर् +तव्य = कर्तव्य ;

      मृ + तव्यत् = म् + अर् +तव्य = मर्तव्य; स्मृ + तव्यत् = स् + म् + अर् +तव्य = स्मर्तव्य;

       हृ + तव्यत् = ह्+ अर् +तव्य = हर्तव्य

धातु    विधिलिङ्     तव्यत् (पु.)      तव्यत् (स्त्री.)       तव्यत् (नपुं.)       अनीयर्

गम्       गच्छेत्           गन्तव्यः              गन्तव्या             गन्तव्यम्              गमनीयम्

पठ्       पठेत्              पठितव्यः           पठितव्या          पठितव्यम्            पठनीयम्

लिख्     लिखेत्            लेखितव्यः         लेखितव्या        लेखितव्यम्

खादृ      खादेत्            खादितव्यः        खादितव्या        खादितव्यम्

पा         पिबेत्             पातव्यः             पातव्या            पातव्यम्

नी         नयेत्               नेतव्यः             नेतव्या              नेतव्यम्

गा         गायेत्              गातव्यः           गातव्या             गातव्यम्

दृश्       पश्येत्              द्रष्टव्यः          द्रष्टव्या               द्रष्टव्यम्

दा        दद्यात्              दातव्यः           दातव्या             दातव्यम्

कृ         कुर्यात्              कर्तव्यः         कर्तव्या             कर्तव्यम्

पृच्छ्     पृच्छेत्               प्रष्टव्यः          प्रष्टव्या              प्रष्टव्यम्  

विश्      उपविशेत्          ----------      ----------         उपवेष्टव्यम्

धातुः	पुंलिङ्गम्	स्त्रीलिङ्गम्	नपुं.लिङ्गम्	धातुः	पुंलिङ्गम्	स्त्रीलिङ्गम्	नपुं.लिङ्गम्
ज्ञा पा दा नी जि छिद् क्री हृ स्मृ नम् गम् हन् क्षम् सेव् भाष् पठ् खाद्	ज्ञातव्यः पातव्यः दातव्यः नेतव्यः जेतव्यः छेत्तव्यः क्रेतव्यः हर्तव्यः स्मर्तव्यः नन्तव्यः गन्तव्यः हन्तव्यः क्षन्तव्यः सेवितव्यः भाषितव्यः पठितव्यः खादितव्यः	ज्ञातव्या पातव्या दातव्या नेतव्या जेतव्या छेत्तव्या क्रेतव्या हर्तव्या स्मर्तव्या नन्तव्या गन्तव्या हन्तव्या क्षन्तव्या सेवितव्या भाषितव्या पठितव्या खादितव्या	ज्ञातव्यम् पातव्यम् दातव्यम् नेतव्यम् जेतव्यम् छेत्तव्यम् क्रेतव्यम् हर्तव्यम् स्मर्तव्यम् नन्तव्यम् गन्तव्यम् हन्तव्यम् क्षन्तव्यम् सेवितव्यम् भाषितव्यम् पठितव्यम् खादितव्यम्	जन् रक्ष् वद् ग्रह् दृश् पच् प्रच्छ् गै ब्रू लभ् चुर् गण् चिन्त् दण्ड् कथ् पूज् भक्ष्	जनितव्यः रक्षितव्यः वदितव्यः ग्रहीतव्यः द्रष्ट्व्यः पक्तव्यः प्रष्टव्यः गातव्यः वक्तव्यः लब्धव्यः चोरयितव्यः गणयितव्यः चिन्तयितव्यः दण्डयितव्यः कथयितव्यः पूजयितव्यः भक्षयितव्यः	जनितव्या रक्षितव्या वदितव्यम् ग्रहीतव्या द्रष्ट्व्या पक्तव्या प्रष्टव्या गातव्या वक्तव्या लब्धव्या चोरयितव्या गणयितव्या चिन्तयितव्या दण्डयितव्या कथयितव्या पूजयितव्या  भक्षयितव्या	जनितव्यम् रक्षितव्यम् वदितव्यम् ग्रहीतव्यम् द्रष्टव्यम् पक्तव्यम् प्रष्टव्यम् गातव्यम् वक्तव्यम् लब्धव्यम् चोरयितव्यम् गणयितव्यम् चिन्तयितव्यम् दण्डयितव्यम् कथयितव्यम् पूजयितव्यम् भक्षयितव्यम्

अकर्मकधातुभ्यः भाववाच्यम्

धातुः	पुं.	स्त्री.	नपुंसकलिङ्गम्	धातुः	पुं.	स्त्री.	नपुंसकलिङ्गम्
भी वस् मुद् रुद् पत् मिल् रोच् स्था भू	----- ----- ----- ----- ----- ----- ----- ----- -----	---- ----- ----- ----- ----- ----- ----- -----   -----	भेतव्यम् उषितव्यम् मोदितव्यम् रोदितव्यम् पतितव्यम् मेलितव्यम् रोचितव्यम् स्थातव्यम् भवितव्यम्	मृ शी हस् नृत् खेल् चल् क्रीड् धाव् भ्रम्	------ ------ ------ ------ ------ ------ ------ ------ ------	------- ------- ------- ------- ------- ------- ------- ------- -------	मर्तव्यम् शयितव्यम् हसितव्यम् नर्तितव्यम् खेलितव्यम् चलितव्यम् क्रीडितव्यम् धावितव्यम् भ्रमितव्यम्

                                                          अनीयर्

 Ø        अनीयर् प्रत्ययस्य योजनसन्दर्भे कतिचन अवधातव्याः अंशाः ।

 Ø        अनीयर् इत्यस्य ‘र्’ कारस्य लोपः भवति केवलम् अनीय इति धातुभ्यः युज्यते ।

 Ø        यदि धातुः एकस्वरवर्णयुक्तः स्यात् तर्हि  इ/ई = अय् ; उ/ऊ = अव् ; ऋ = र् इति परिवर्तनं भवति ।

 Ø      इ / ई = अय् = जि + अनीयर् = जयनीय   चि + अनीयर् = चयनीय     नी + अनीयर् = नयनीय

 Ø      उ = अव् = श्रु + अनीयर् = श्रवणीय  भू + अनीयर् = भवनीय

 Ø      ऋ = र् = कृ + अनीयर् = करणीय  हृ + अनीयर् = हरणीय  मृ + अनीयर् = मरणीय

 Ø    वर्णद्वयस्य धातौ प्रथमवर्णः ‘उ’ स्वरयुक्तः स्यात् तदा ‘उ’ स्थाने ‘ओ’ ; ‘ऋ’ स्थाने ‘र्’  तथाच ‘इ’ स्थाने ‘ए’ इति परिवर्तनं भवति ।

 Ø      यथा – इष् + अनीयर् = एषणीय  ; ईक्ष् + अनीयर् = एक्षणीय

 Ø      वर्णद्वययुक्त धातवः – शुभ् + अनीयर् = शोभनीय ; मुच् + अनीयर् = मोचनीय; मुद् + अनीयर् = मोदनीय ;  भुज् + अनीयर् = भोजनीय ; तुद् + अनीयर् = तोदनीय ;  चुर् + अनीयर् = चोरणीय

 Ø       ऋकारयुक्ताः वर्णद्वययुक्ताः केचनधातवः ।

 Ø       वृत् + अनीयर्  = वर्तनीय  ;   दृश् + अनीयर् = दर्शनीय  ; वृध् + अनीयर् = वर्धनीय  ;

  स्पृश् + अनीयर् = स्पर्शनीय

धातुः	पुलिङ्गम्	स्त्रीलिङ्गम्	नपुंसकलि.	धातुः	पुलिङ्गम्	स्त्रीलिङ्गम्	नपुं.लिङ्गम्
पठ् नम् सेव् लभ् गम् ग्रह् चिन्त् खाद् वद् पा दा नी जि इष्	पठनीयः नमनीयः सेवनीयः लभनीयः गमनीयः ग्रहणीयः चिन्तनीयः खादनीयः वदनीयः पानीयः दानीयः नयनीयः जयनीयः एषणीयः	पठनीया नमनीया सेवनीया लभनीया गमनीया ग्रहणीया चिन्तनीया खादनीया वदनीया पानीया दानीया नयनीया जयनीया एषणीया	पठनीयम् नमनीयम् सेवनीयम् लभनीयम् गमनीयम् ग्रहणीयम् चिन्तनीयम् खादनीयम् वदनीयम् पानीयम् दानीयम् नयनीयम् जयनीयम् एषणीयम्	कृष् हृ स्मृ स्पृश् प्रच्छ् तुद् शुभ् मुच् मुद् लिख् दृश् कृष् हस्    मृ	कर्षणीयः हरणीयः स्मरणीयः स्पर्शनीयः पृच्छनीयः तोदनीयः शोभनीयः मोचनीयः मोदनीयः लेखनीयः दर्शनीयः कर्षणीयः - -	कर्षणीया हरणीया स्मरणीया स्पर्शनीया पृच्छनीया तोदनीया शोभनीया मोचनीया मोदनीया लेखनीया दर्शनीया कर्षणीया - -	कर्षणीयम् हरणीयम् स्मरणीयम् स्पर्शनीयम् पृच्छनीयम् तोदनीयम् शोभनीयम् मोचनीयम् मोदनीयम् लेखनीयम् दर्शनीयम् कर्षणीयम् हसनीयम्     मरणीयम्

अस्माभिः प्रतिदिनं विद्यालयः गम् + तव्यत् ।-------------  गन्तव्यः / गमनीयः / गन्तव्यम्

सर्वैः देशसेवा कृ + तव्यत् ।                              -------------------  कर्तव्या / कर्तव्यम् / कर्तव्यः

छात्रैः विद्यालयस्य अनुशासनं पाल् + अनीयर् ।-----------  पालनीयः / पालनीयम् / पालनीयाः

अस्माभिः परस्परं स्नेहेन वस् + तव्यत् ।    -------------  वसितव्यम् / वसितव्यः / वसितव्या

छात्रेण प्रश्नः प्रच्छ् + तव्यत् ।               -------------------  प्रष्टव्यम् / प्रष्टव्यः / प्रष्टव्या

सदा सन्मार्गेण एव गम् + अनीयर् ।       ------------  गमनीया / गमनीयम् / गमनीयः

पुस्तकेषु किमपि न लिख् + तव्यत् । ----------------  लेखितव्या / लेखितव्यः / लेखितव्यम्  

सदा सद्वचनानि एव श्रु + अनीयर् ।    -------------------  श्रवणीया / श्रवणीयम् / श्रवणीयानि

विद्यालये छात्रैः गुरवः नम् + तव्यत् ।   -------------------  नन्तव्या / नन्तव्यः / नन्तव्याः

अस्माभिः सद्-ग्रन्थाः अपि पठ् + अनीयर् । -----------------  पठनीयाः / पठनीयः / पठनीयम्  

क्रियाकलापाः अपि प्रतिदिनं कृ + अनीयर् । ------------------ करणीयाः / करणीयम् / करणीयः

सदैव पापकर्म त्यज् + तव्यत् ।      -------------------  त्यक्तव्यः / त्यक्तव्यम् / त्यक्तव्या

कोष्ठकात् शुद्धम् उत्तरं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत –

अस्माभिः जन्तुशालां गत्वा पशवः ----------- ---।      (द्रष्टव्यः / द्रष्टव्याः)

जनैः परेषां भारः ----------- --।                            (नयनीयम् / नयनीयः)

सदैव मातापित्रोः गुरोः च आज्ञा ----------- ----।       (पालयितव्या / पालयितव्यः)

मातापितरौ सदैव ----------- ----।                         (पूजनीयौ / पूजनीयम्)

परद्रव्याणि  कदापि न ----------- ।                        (हर्तव्यम् / हर्तव्यानि)

बन्धनात् बन्दीजनाः अवश्यमेव ----------- -।           (मोचनीया / मोचनीयाः)

मालाकारेण सुगन्धितपुष्पाणि एव ----------------।  (चयनीयाः / चयनीयानि)

इदं कदापि न ----------- ।                                   (चिन्तनीयम् / चिन्तनीया)

व्याधेन वने निर्दोषाः मृगाः न----------- ।                (हन्तव्याः / हन्तव्यम्)

अभ्यासः

ज्येष्ठेन  न्यायः ----------- -----------------। ( कृ + तव्यत् )
      (क)  कर्तव्यः         (ख)  कर्तव्यौ         (ग) कर्तव्या          (घ) कर्तव्यम्

उष्णकाले अधिकं जलं ----------- ---------।  ( पा + तव्यत्)

     (क)   पातव्यम्     (ख)  पातव्यानि  (ग) पातव्याः        (घ) पातव्यः

ऋषिभिः तपः ----------- ------------------। ( कृ + तव्यत्)

     (क)   कर्तव्यः        (ख)  कर्तव्या         (ग) कर्तव्यम्        (घ) कर्तव्याः

महिलाभिः गीतं ----------- -----------------।  ( गै + तव्यत्)

     (क)   गातव्या       (ख)  गातव्यः                  (ग) गातव्यम्           (घ) गीतव्यम्

गणप्रमुखेण पुस्तकानि ----------- ----------। ( वि + तृ + तव्यत्)

    (क)   वितर्तव्यम्       (ख)  वितर्तव्यः              (ग) वितर्तव्यानि       (घ) वितर्तव्या

शिष्येण ग्रन्थः ----------- ------------------। ( पठ् + तव्यत्)

     (क)   पठितव्यम्       (ख)  पठितव्या              (ग) पठितव्यः         (घ) पठितव्यानि 

पुत्रेण आसन्दः ----------- ------------------। ( नी + तव्यत्)
     (क)   नीतव्यः          (ख)  नेतव्यः                 (ग) नेतव्यम्            (घ) नेतव्या

मया कविता  ----------- -----------------। ( लिख् + तव्यत्)                

 (क)   लेखितव्या      (ख)  लेखितव्याः          (ग) लेखितव्यम्            (घ) लेखितव्यः

शिक्षकेण विद्यालयः  ----------- --------। ( गम् + तव्यत्)

       (क)   गन्तव्यम्         (ख)  गन्तव्या              (ग) गन्तव्यः             (घ) गन्तव्याः

मम मित्रेण चलच्चित्रं ----------- -------। ( दृश् + तव्यत्)

     (क)   द्रष्टव्यम्         (ख)  द्रष्टव्या                (ग) द्रष्टव्याः               (घ)द्रष्टव्यानि                                            

                                              अभ्यासः

अस्माभिः जन्तुशालां गत्वा पशवः ----------- --------।      (द्रष्टव्यः / द्रष्टव्याः)

जनैः परेषां भारः ----------- --------।                            (नेतव्या/नेतव्यः)

सदैव मातापित्रोः गुरोः च आज्ञा ----------- ----------।       (पालयितव्या / पालयितव्यः)

मातापितरौ सदैव ----------- ----------।                         (पूजितव्यौ / पूजितव्यः)

परद्रव्याणि  कदापि न ----------- -------।                        (हर्तव्यम् / हर्तव्यानि)

बन्धनात् बन्दीजनाः अवश्यमेव ----------- --------।           (मोचितव्याः/ मोचितव्यम्)

मालाकारेण सुगन्धितपुष्पाणि एव ----------- ------।           (चेतव्यम् / चेतव्यानि)

इदं कदापि न ----------- --------।                                   (चिन्तितव्यम् / चिन्तितव्या)

व्याधेन वने निर्दोषाः मृगाः न----------- -------।                 (हन्तव्याः / हन्तव्यम्)

मे घोटकाः कथं ------------------?                                (रक्षितव्या / रक्षितव्याः)  

पुस्तकालये किं कर्तव्यम् किं न कर्तव्यम् इति जानन्तु ।                

किं कर्तव्यम्	किं न कर्तव्यम्
१.  स्यूतादिकं बहिः स्थापितव्यम् । २.  पुस्तकानि पठित्वा उत्पीठिकायाम् एव         त्यक्तव्यानि । ३.  पुस्तकालयाध्यक्षायाः अनुमत्या एव पुस्तकानि      बहिः नेतव्यानि । ४.  समाचारपत्रं पत्रमञ्चके एव पठनीयम् ।	१.  कोलाहलः न कर्तव्यः । २.  पुस्तकेषु किमपि न लेखनीयम् । ३.  चित्राणि न दूषयितव्यानि । ४. पुस्तकानि बहिः न नेतव्यानि ।

१. निर्देशान् पठित्वा अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत ।

स्यूतादिकं कुत्र स्थापयितव्यम् ? ----------- ----------- -------।

पुस्तकानि कुत्र त्यक्तव्यानि ?  ----------- ----------- ----------- -।

कस्याः अनुमत्या पुस्तकानि बहिः नेतव्यानि ? ----------- ----------- ------।

समाचारपत्रं कुत्र पठनीयम् ?  ----------- ----------- ----------- -।

किं पुस्तकालये कोलाहलः कर्तव्यः ? ----------- ----------- ----।

कुत्र किमपि न लेखनीयम् ? ----------- ----------- ----------- ----।

पुस्तकानि कुत्र न नेतव्यानि ?  ----------- ----------- ----------- -।

२. अधोलिखितवाक्येषु तृतीयान्तकर्तृपदं प्रथमान्तकर्मपदं च चित्वा दत्तस्थाने लिखत-

                   वाक्यम्                                 तृतीयान्तकर्तृपदम् प्रथमान्तकर्मपदम्

यथा – बालकैः प्रातः दुग्धं पातव्यम् ।                     बालकैः                   दुग्धम्

त्वया असत्यं न वदितव्यम् ।                           -----------           ----------- ----

तेन लेखः लेखितव्यः ।                                   -----------           ----------- ----

अस्माभिः पुस्तकानि पठितव्यानि ।                 -----------           ----------- ----

युवाभ्यां यथाशक्ति प्रयत्नः कर्तव्यः ।                -----------           ----------- ----

छात्रैः देशस्य रक्षा कर्तव्या ।                           -----------           ----------- ----

जनैः सौन्दर्यमयी सृष्टिः दूषिता न कर्तव्या ।      -----------          ----------- ----

मया परहिताय सर्वस्वं त्यक्तव्यम् ।                 -----------          ----------- ----

युष्माभिः प्रशस्तः मार्गः एव अनुसरणीयः ।      -----------          ----------- ----

३. विधिलिङ् – क्रियापदस्य स्थाने ‘तव्यत्’ प्रत्ययस्य प्रयोगं कृत्वा वाक्यानि पुनः लिखत ।

यथा      पीयूषः पाठं पठेत् ।          पीयूषेण                         पाठः                 पठितव्यः ।

वीणा  भोजनं कुर्यात् ।                 ------------------   ---------------------   ------------------- ।

सः गुरुं नमेत् ।                            ------------------   ---------------------   ------------------- ।

बालिकाः उद्याने  क्रीडेयुः ।           ------------------   ---------------------   ------------------- ।

जनाः धनं यच्छेयुः ।                     ------------------   ---------------------   ------------------- ।

वयं पुस्तकानि पठेम ।                  ------------------   ---------------------   ------------------- ।

यूयं समाचारपत्राणि पश्येत ।        ------------------   ---------------------   ------------------- ।

४.      अधस्तन-वाक्येषु तव्यत्/अनीयर् प्रत्ययस्य प्रयोगं कृत्वा पुनः तानि वाक्यानि लिखत ।

उदा.     सः अत्र प्रवेशं न कुर्यात् । तव्यत् – तेन अत्र प्रवेशः न कर्तव्यः । अनीयर् – तेन अत्र प्रवेशः न करणीयः ।

१.         दर्शकाः पशून् न पीडयेयुः ।

१.         तव्यत् – ----------- ----------- -------।

२.         अनीयर् – ----------- ----------- ------।

२.         पथिकः लोकयानात् हस्तं बहिः न कुर्यात् ।

१.         तव्यत् – ----------- ----------- -------।

२.         अनीयर् – ----------- ----------- ------।

३.         गोविन्दः ग्रन्थालये उच्चैः ग्रन्थं न पठेत् ।

१.         तव्यत् – ----------- ----------- -------।

२.         अनीयर् – ----------- ----------- ------।

५. अधोलिखितवाक्येषु तव्यत् प्रत्ययस्य स्थाने अनीयर् प्रत्ययस्य प्रयोगः करणीयः -

    यथा – छात्रैः पाठः पठितव्यः ।                 छात्रैः                  पाठः                        पठनीयः ।

    मालाकारेण पुष्पाणि चेतव्यानि ।   ------------------   ---------------------   ------------------- ।

    कथाकारेण कथा कथयितव्या ।    ------------------   ---------------------   ------------------ ।

    अस्माभिः गुरवः पूजयितव्याः।      ------------------   ---------------------   ------------------- ।

    त्वया कुमार्गः त्यक्तव्यः ।             ------------------   ---------------------   ------------------- ।

   सर्वैः महापुरुषाणां चरितानि स्मर्तव्यानि । --------------   -----------------   ------------------- ।

६. अनीयर् प्रत्ययस्य स्थाने तव्यत् प्रत्ययस्य प्रयोगः करणीयः ।

यथा – प्रातः उद्याने भ्रमणीयम् ।                प्रातः                     उद्याने                    भ्रमितव्यम् ।

नृपेण प्रजाः पालनीयाः ।                          ---------------   ------------------   ---------------- ।

त्वया धर्मग्रन्थाः श्रवणीयाः ।                      ---------------  -------------------  ---------------- ।

कृषकैः पशवः स्नेहेन रक्षणीयाः ।                --------------   -----------------   ---------------- ।

छात्रैः प्रातः उत्थाय ईशः स्मरणीयः।          --------------   -----------------   ------------------ ।

अस्माभिः अपरेषां गुणाः एव अनुकरणीयाः।   -----------   ----------------   ------------------ ।

७.  अधोलिखितेषु वाक्येषु कोष्ठकनिर्दिष्टैः उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूर्यन्ताम् ।

बालिकाभिः राष्ट्रगीतं -------------- । (गै + तव्यत्)       छात्रैः -------------- (उपदेश) पालनीयाः ।

-------------- (युष्मद्) शुद्धं जलं पातव्यम् ।                मुनिभिः -------------- (तपस्) करणीयम् ।

न्यायाधीशेन न्यायः--------------। (कृ+अनीयर्)           ---------------- (भवती) पाठः लेखनीयः ।

विद्वद्भिः कविता --------------। (रच् + अनीयर्)          अस्माभिः ----------- (लता) आरोपयितव्याः ।

पत्रवाहकेण पत्राणि ----------। (आ+नी+तव्यत्)          ----------------  (राजन्) प्रजाः पालनीयाः ।

-------------- (पितृ) पुत्राः,पुत्र्यः च पाठनीयाः ।             कृषकैः-------------(पशु) स्नेहेन रक्षणीयाः ।

८. ‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्याणि सन्ति तेषाम् उचितमेलनं कुरुत

‘क’ स्तम्भः	‘ख’ स्तम्भः	उत्तराणि
१. रमणीया २. आचरणीयम् ३. पालनीयानाम् ४. उल्लेखनीयायाः ५. दर्शनीयेषु ६. चयनीयानि ७. पूजनीया ८. रक्षणीयायै ९. श्रवणीयम् १०. पठनीयाभ्याम्	१. पुष्पाणि २. अश्वानाम् ३. गीतम् ४. माता ५. सृष्टिः ६. पुस्तकाभ्याम् ७. पर्यटनस्थलेषु ८. कर्म ९. कथायाः १०. मातृभूम्यै	१. ----------- ----------- ------------। २. ----------- ----------- ------------। ३. ----------- ----------- ------------। ४. ----------- ----------- ------------। ५. ----------- ----------- ------------। ६. ----------- ----------- ------------। ७. ----------- ----------- ------------। ८. ----------- ----------- ------------। ९. ----------- ----------- ------------। १०. ----------- ----------- ----------।

धातुओं से निष्पन्न तव्यत्, तव्य तथा अनीयर् प्रत्ययान्त शब्द

१. अट् ( घूमना ) अटितव्य; अटनीय

२. अद् (खाना) अत्तव्य; अदनीय

३. अर्च, (पूजा करना) अर्चितव्य; अर्चनीय

४. उप / अर्ज (कमाना ) उपार्जयितव्य; उपार्जनीय

५. अर्थ (मांगना ) अर्थयितव्य; अर्थनीय

प्र+ अर्थ- प्रार्थयितव्य ; प्रार्थनीय

६. अश् (खाना) अशितव्य; अशनीय

७. अस् (होना) भवितव्य ; भवनीय

८. निर् / अस् (फेंकना) निरसितव्य; निरसनीय

९. प्र / आप् (पाना) प्राप्तव्य ; प्रापणीय

१०. आस् (बैठना) आसितव्य; आसनीय

११. अधि / इङ् (पढ़ना) अध्येतव्य; अध्ययनीय

१२. इण् (जाना) एतव्य; अयनीय

१३. इष् (चाहना) एषितव्य; एष्टव्य; एषणीय 

१४. निर् / ईक्ष् (देखना) निरीक्षितव्य; निरीक्षणीय

१५. ईह् (चेष्टा करना) ईहितव्य; ईहनीय

१६. ऊह् (तर्क करना) ऊहितव्य, ऊहनीय

१७. एध् (बढ़ना) एधितव्य; एधनीय

१६. कथ् (कहना) कथयितव्य, कथनीय

१९. कम् (चाहना) कामयितव्य, कमितव्य, कामनीय, कमनीय

२०. कम्प् ( कांपना ) कम्पितव्य; कम्पनीय

२१. आ कर्ण (सुनना ) आकर्णयितव्य; आकर्णनीय

२२. आ काङ्क्ष (चाहना ) आकाङ्क्षितव्य; आकाङ्क्षणीय

२३. प्र काश (प्रकाशित होना) प्रकाशितव्य ; प्रकाशनीय

२४. कुप् (क्रोध करना) कोपितव्य; कोपनीय

२५. कूज (कूजना) कूजितव्य; कूजनीय

२६. कृ (करना) कर्तव्य; करणीय

२७. कृत् (काटना) कर्तितव्य; कर्तनीय

२८. कृप् (कल्पना करना) कल्पितव्य; कल्पनीय

२९. क्रन्द् (चिल्लाना) क्रन्दितव्य; क्रन्दनीय

३०. क्रम् (कदम बढ़ाना) क्रमितव्य; क्रमणीय

३१. क्री (खरीदना) क्रेतव्य; क्रयणीय

३२. क्रीड् (खेलना ) क्रीडितव्य; क्रीडनीय

३३. क्रुध् ( क्रोध करना) क्रोद्धव्य; क्रोधनीय

३४. क्षम् (सहना) क्षमितव्य; क्षन्तव्य, क्षमणीय

३५. क्षर् (झरना) क्षरितव्य; क्षरणीय

३६. क्षल् (धोना ) क्षालयितव्य; क्षालनीय

३७. क्षि (नष्ट होना) क्षेतव्य; क्षयणीय

३८. क्षिप् (फेंकना) क्षेप्तव्य; क्षेपणीय

३९. खन् (खोदना) खनितव्य; खननीय

४०. खाद् (खाना) खादितव्य; खादनीय

४१. खेल (खेलना) खेलितव्य; खेलनीय

४२. गण् ( गिनना ) गणयितव्य; गणनीय

४३. गद् (बोलना) गदितव्य; गदनीय

४४. गम् (जाना) गन्तव्य; गमनीय

४५. गर्ज (गर्जना) गर्जितव्य; गर्जनीय

४६. गर्ह् (निन्दा करना) गर्हितव्य; गर्हणीय

४७. गुप् (रक्षा करना) गोपायितव्य गोपितव्य गोप्तव्य } ;

गोपायनीय, गोपनीय

४८. गै (गाना) गातव्य; गानीय

४९. ग्रस् (निगलना ) ग्रसितव्य; ग्रसनीय

५०. ग्रह् (ग्रहण करना) ग्रहीतव्य; ग्रहणीय

५१. ग्लै (दुःखी होना) ग्लातव्य; ग्लानीय

५२. घट् (घटित होना) घटितव्य; घटनीय

५३. घुष् (घोषणा करना ) घोषयितव्य, घोषणीय

५४. घ्रा (सूंघना ) घ्रातव्य; घ्राणीय

५५. चर् (घूमना ) चरितव्य; चरणीय

५६. चल् (चलना) चलितव्य ; चलनीय

५७. चि (चुनना) चेतव्य; चयनीय

५८. चिन्त् ( चिन्ता करना) चिन्तयितव्य; चिन्तनीय

५९. चुर् (चुराना) चोरयितव्य; चोरणीय

६०. चेष्ट् (चेष्टा करना) चेष्टितव्य; चेष्टनीय

६१. छिद् (काटना) छेत्तव्य; छेदनीय

६२. जन् ( पैदा होना) जनितव्य; जननीय

६३. जप् (जपना) जपितव्य; जपनीय

६४. जल्प् (बकवाद करना) जल्पितव्य; जल्पनीय

६५. जागृ (जागना) जागरितव्य; जागरणीय

६६. जि ( जीतना ) जेतव्य; जयनीय

६७. जीव् (जीना) जीवितव्य ; जीवनीय

६८. ज्ञा (जानना) ज्ञातव्य; ज्ञानीय

६९. तङ् (ताडित करना) ताडयितव्य; ताडनीय

७०. तन् (विस्तार करना) तनितव्य; तननीय

७१. तप् (तपना) तप्तव्य; तपनीय

७२. तुद् (दुःख देना) तोत्तव्य; तोदनीय

७३. तुल् (तोलना) तोलयितव्य; तोलनीय

७४. तुष् (प्रसन्न होना) तोष्टव्य; तोषणीय

७५. तृ (तैरना) तरितव्य-तरीतव्य; तरणीय

७६. त्यज् (छोड़ना) त्यक्तव्य; त्यजनीय

७७. त्रै (पालना ) त्रातव्य; त्राणीय

७८. दण्ड् (दण्ड देना) दण्डयितव्य; दण्डनीय

७९. दल (दलना) दलितव्य; दलनीय

८०. दह् (जलाना) दग्धव्य; दहनीय

८१. दा (देना) दातव्य; दानीय

८२. दिव् (चमकना) देवितव्य; देवनीय

८३. दीप् (दीप्त होना) दीपितव्य; दीपनीय

८४. दुह् (दोहना) दोग्धव्य; दोहनीय

८५. आ / दृ (आदर करना) आदर्तव्य ; आदरणीय

८६. दृश् (देखना) द्रष्टव्य; दर्शनीय

८७. द्युत् (चमकना) द्योतितव्य; द्योतनीय

८८. द्विष् (द्वेष करना) द्वेष्टव्य; द्वेषणीय

८९. धा (धारण करना) धातव्य; धानीय

९०. धाव् (भागना) धावितव्य; धावनीय

९१. ध्मा (धौंकना) ध्मातव्य; ध्मानीय

९२. ध्यै (ध्यान करना) ध्यातव्य, ध्यानीय

९३. नम् (झुकना) नन्तव्य; नमनीय

९४. नश् (नष्ट होना) नशितव्य, नंष्टव्य; नशनीय

९५. निन्द् (निन्दा करना) निन्दितव्य; निन्दनीय

९६. नी (ले जाना) नेतव्य; नयनीय

९७. नृत् (नाचना ) नर्तितव्य; नर्तनीय

९८. पच् ( पकाना ) पक्तव्य; पचनीय

९९. पठ् (पढ़ना) पठितव्य; पठनीय

१००. पत् (गिरना) पतितव्य; पतनीय

१०१. पा (पीना) पातव्य; पानीय

१०२. पा (रक्षा करना) पातव्य; पानीय

१०३. पाल् (रक्षा करना) पालयितव्य; पालनीय

१०४. पिष् (पीसना) पेष्टव्य; पेषणीय

१०५. पीड् (पीडा देना) पीडयितव्य; पीडनीय

१०६. पुष् (पुष्ट करना) पोष्टव्य; पोषणीय

१०७. पू (पवित्र करना) पवितव्य; पवनीय

१०८. पूज् (पूजना) पूजयितव्य; पूजनीय

१०९. पृ ( पालन / पूर्णकरना) परितव्य, परीतव्य; परणीय

११०. प्रच्छ् (पूछना) प्रष्टव्य; प्रच्छनीय

१११. फल् (फलना) फलितव्य ; फलनीय

११२. बुध् अवगमने दिवादि (समझना) बोद्धव्य; बोधनीय

११३. बुध् बोधने भ्वा० (समझाना) बोधितव्य ; बोधनीयः

११४. ब्रू (कहना) वक्तव्य; वचनीय

११५. भक्ष् (खाना) भक्षयितव्य; भक्षणीय

११६. भज् (सेवा करना ) भक्तव्य; भजनीय

११७. भण् (कहना) भणितव्य; भणनीय

११८. भज् (तोड़ना) भङ्क्तव्य; भञ्जनीय

११९. भा (चमकना) भातव्य; भानीय

१२०. भाष् (भाषण करना) भाषितव्य ; भाषणीय

१२१. भिक्ष् (मांगना ) भिक्षितव्य ; भिक्षणीय

१२२. भिद् (तोड़ना) भेत्तव्य; भेदनीय

१२३. भी (डरना) भेतव्य; भेतव्य; भयनीय

१२४. भुज् (खाना, पालना ) भोक्तव्य; भोजनीय

१२५. भू (होना) भवितव्य; भवनीय

१२६. भूष् ( सजाना) भूषयितव् ; भूषणीय

१२७. भृ (धारण करना) भर्तव्य; भरणीय

१२८. भ्रम् (घूमना) भ्रमितव्य ; भ्रमणीय

१२९. मन् (मानना) मन्तव्य ; मननीय

१३०. मस्ज् (गोता लगाना) मङ्क्तव्य ; मज्जनीय

१३१. मा ( मापना) मातव्य; मानीय

१३२. मार्ग् (ढूंढना) मार्गयितव्य; मार्गणीय

१३३. मिल् (मिलना) मेलितव्य; मेलनीय

१३४. मील् (आंखें बन्द करना) मीलितव्य; मीलनीय

१३५. मुच् (छोड़ना) मोक्तव्य; मोचनीयः

१३७. मृ (मरना) मर्तव्य; मरणीय

१३८. मृज् (शुद्ध करना) मार्जितव्य, मार्ष्टव्य, मार्जनीय

१३९. मृष् (सहना) मर्षितव्य; मर्षणीय

१४०. म्लै (म्लान होना) म्लातव्य; म्लानीय

१४१. यज् (यज्ञ करना) यष्टव्य; यजनीय

१४२ यत् (यत्न करना) यतितव्य;  यतनीय

१४३. या (जाना) यातव्य; यानीय

१४४. याच् (मांगना) याचितव्य; याचनीय

१४५. युज् (जोड़ना) योक्तव्य; योजनीय

१४६. युध् (युद्ध करना) योद्धव्य; योधनीय

१४७. रक्ष् (रक्षा करना) रक्षितव्य; रक्षणीय

१४८. रच् (रचना करना) रचयितव्य; रचनीय

१४९. आ/ रभ् (शुरू करना) आरब्धव्य; आरम्भणीय '

१५०. रम् (क्रीडा करना) रन्तव्य; रमणीय

१५१. रुच् (पसंद आना) रोचितव्य; रोचनीय

१५२. रुद् (रोना) रोदितव्य; रोदनीय

१५३. रुध् (रोकना) रोद्धव्य; रोधनीय

१५४. रुह् (उगना) रोढव्य; रोहणीय

१५५. लभ् (पाना) लब्धव्य; लम्भनीय

१५६. लष् (चाहना) लषितव्य; लषणीय

१५७. लिख् (लिखना) लेखितव्य; लेखनीय

१५८. लिह् (चाटना) लेढव्य; लेहनीय

१६०. अव √ लोक् (देखना) अवलोकितव्य; अवलोकनीय

१६१. आ√ लोच् भ्वादि (देखना) आलोचितव्य; आलोचनीय

१६२. वद् (बोलना ) वदितव्य; वदनीय

१६३. वन्द् (नमस्कार करना) वन्दितव्य; वन्दनीय

१६४. वप् (बीज बोना / काटना) वप्तव्य; वपनीय

१६५. वम् (वमन करना) वमितव्य; वमनीय

१६६. वर्ण चुरादि (वर्णन करना) वर्णयितव्य; वर्णनीय

१६७. वस् (रहना) वस्तव्य ; वसनीय

    (कर्ता अर्थ में - वास्तव्यः)

१६८. वह् (ढोना) वोढव्य; वहनीय

१६९. वाञ्छ् (चाहना) वाञ्छितव्य; वाञ्छनीय

१७०. विद् (जानना) वेदितव्य; वेदनीय

१७१. विद् (पाना) वेत्तव्य; वेदनीय

१७२. प्र विश् (प्रवेश करना) प्रवेष्टव्य; प्रवेशनीय

१७३. वृञ् (वरण करना/ स्वीकार करना) वरितव्य-वरीतव्य; वरणीय

१७४. वृत् (व्यवहार करना) वर्तितव्य; वर्तनीय

१७५. वृध् (बढ़ना) वर्धितव्य; वर्धनीय

१७६. व्रज् (जाना) व्रजितव्य ; व्रजनीय

 १७७. व्रश्च् (काटना) व्रश्चितव्य, व्रष्टव्य; व्रश्चनीय

१७८. शङ्क् (शंका करना) शङ्कितव्य; शङ्कनीय

१७९. प्रशंस् (प्रशंसा करना) प्रशंसितव्य; प्रशंसनीय

१८०. शास् (शासन करना) शासितव्य; शासनीय

१८१. शिक्ष् (शिक्षा देना) शिक्षितव्य; शिक्षणीय

१८२. शी (सोना) शयितव्य; शयनीय

१८३. शुच् (शोक करना) शोचितव्य ; शोचनीय

१८४. शुभ् (शोभा पाना) शोभितव्य; शोभनीय

१८५. आ / श्रि (आश्रय करना) आश्रयितव्य; आश्रयणीय

१८६. श्रु (सुनना) श्रोतव्य; श्रवणीय

१८७. श्लाघ् (प्रशंसा करना) श्लाघितव्य; श्लाघनीय

१८८. श्वस् (सांस लेना) श्वसितव्य; श्वसनीय

१८९. सह (सहना) सहितव्य, सोढव्य; सहनीय

१९०. सिच् (सींचना) सेक्तव्य; सेचनीय

१९१. सृ (जाना) सर्तव्य; सरणीय

१९२. सृज् (छोड़ना, पैदा करना) स्रष्टव्य; सर्जनीय

१९३. सेव् (सेवा करना) सेवितव्य; सेवनीय

१९४. स्तु (स्तुति करना) स्तोतव्य; स्तवनीय

१९५. स्था (ठहरना) स्थातव्य; स्थानीय

१९६. स्मृ (स्मरण करना) स्मर्तव्य; स्मरणीय

१९७. स्वप् (सोना) स्वप्तव्य; स्वपनीय

१९८. हन् (मारना) हन्तव्य; हननीय

१९९. हस् ( हसना) हसितव्य; हसनीय

२००. हा (छोड़ना) हातव्य; हानीय

२०१. हिंस् (मारना) हिसितव्य; हिंसनीय

२०२. हु (हवन करना) होतव्य; हवनीय

२०३. हृ (चुराना) हर्तव्य; हरणीय

२०४. ह्री (शर्माना) ह्रेतव्य; ह्रयणीय

२०५. आ ह्वे (बुलाना) आह्वातव्य; आह्वानीय

तव्यत् प्रत्यय लगकर बनने वाले विशेष परिवर्तन वाले शब्द

 (१) ब्रू – वक्तव्य-वचनीय । अस् – भवितव्य, भवनीय ।

यहां तव्यत् आदि प्रत्ययों की विवक्षा मात्र में ब्रू को वच् तथा अस् को भू आदेश हो जाता है। 'वक्तव्य' में चोः कुः से कुत्व विशेष है।

(२) वह् प्रापणे (पहुँचाना) – वोढव्य ।  सह् – सोढव्य । वोढव्य (पुं)

वोढव्यः (पु.) वोढव्या (स्त्री) वोढव्यम् (नपु.)

वह् + तव्य, सह् + तव्य इस स्थिति में हो ढः से हकार को ढकार । झषस्तथोर्धोऽधः से तव्य के तकार को धकार पुनः इस धकार को ष्टुत्व होकर ढकार हो जाता है। वढ् ढव्य की स्थिति में  ढो ढे लोपः से पूर्ववर्ती ढकार का लोप होकर व + ढव्य; स ढव्य बनता है । अब सहिवहोरोदवर्णस्य से अवर्ण को ओकार करने पर वोढव्य तथा सोढव्य रूप बनते हैं।

 (३) रुह् – रोढव्य । लिह् - लेढव्य ।

यहां रुह् और लिह्, धातु में लघूपधगुण, हो ढः (२५१) से हकार को ढकार, झषस्तथोर्धोऽधः से तव्य के तकार को धकार, धकार को ष्टुत्व होकर ढकार तथा ढो ढे लोपः से ढकार का लोप करने से रोढव्य तथा लेढव्य रूप सिद्ध होते हैं।

 (४) दृश् – द्रष्टव्य । सृज् – स्रष्टव्य ।

दृश् और सृज् धातुओं से तव्यत् लाने पर सृजिदृशोर्झल्यमकिति से अम् का आगम होकर यणादेश करने पर - द्रश् + तव्य, स्रज् + तव्य । इसके बाद व्रश्च भ्रस्ज० (३०७) से षकार तथा ष्टुना ष्टुः से ष्टुत्व करने से द्रष्टव्य, सृज् से स्रष्टव्य रूप बनते हैं । अनीयर् के झलादि न होने से उस के परे रहते अम् का आगम न हो कर लघूपधगुण हो जाता है - दर्शनीय, सर्जनीय ।

 (५) दुह् – दोग्धव्य।

दुह् मे गुण हो कर दादेर्धातोर्घः से हकार को घकार, तव्य के तकार को धत्व तथा झलां जश् झशि  से घकार को गकार करने पर दोग्धव्य रूप निष्पन्न होता है।

दह् - दग्धव्य । पूर्व प्रक्रिया के अनुसार दह् से तव्यत्, तव्य प्रत्यय में दग्धव्य बनता है। यहां लघूपधगुण नहीं होता है।