अव्ययों का अभ्यास


स्थानसूचकानि  अव्ययानि
( अत्र  तत्र   कुत्र   अन्यत्र   सर्वत्र   एकत्र )
अभ्यासः – 1
अधोलिखितप्रश्‍नानाम् उत्तरं रिक्‍तस्थानेषु लिखत -
                           अत्र                                                                  तत्र
जलकूपी कुत्र अस्ति ?     जलकूपी अत्र अस्ति ।     वृक्षः कुत्र अस्ति ?         वृक्षः तत्र अस्ति ।
लेखनी कुत्र अस्ति ?       लेखनी अत्र अस्ति ।       क्रीडाक्षेत्रं कुत्र अस्ति ?    क्रीडाक्षेत्रं तत्र अस्ति ।
स्यूतः कुत्र अस्ति ?        -----------अस्ति ।          आलिन्दः कुत्र अस्ति ?    -----------अस्ति । 
मित्रं कुत्र अस्ति ?         -----------अस्ति ।          मार्गः कुत्र अस्ति ?        ------------अस्ति । 
सखी कुत्र अस्ति ?         -----------अस्ति ।          लोकयानानि कुत्र सन्ति ? ----------- सन्ति । 
वातायनं कुत्र अस्ति ?    -----------अस्ति ।          गुरुकुलं कुत्र अस्ति ?      ------------ अस्ति ।   
द्वारं कुत्र अस्ति ?          -----------अस्ति ।          शिक्षकप्रकोष्ठः कुत्र अस्ति ? ----------- अस्ति । 
शिक्षिका कुत्र अस्ति ?    -----------अस्ति ।          पुस्तकालयः कुत्र अस्ति ?  ------------- अस्ति । 
                          कुत्र                                              अन्यत्र
जलकूपी अत्र अस्ति       जलकूपी कुत्र अस्ति?  नदी कुत्र अस्ति ?   नदी अन्यत्र अस्ति ।
मार्गः तत्र अस्ति ।         मार्गः कुत्र अस्ति ?        गृहं कुत्र अस्ति ?          गृहम् अन्यत्र अस्ति ।
माता अन्यत्र अस्ति ।      ------------ अस्ति ?      माता कुत्र अस्ति ?    ----------------  अस्ति ।
बालिकाः एकत्र सन्ति ।   ------------- सन्ति ?       पर्वतः कुत्र अस्ति ?       ------------- अस्ति ।
प्रकाशः सर्वत्र अस्ति ।     ------------- अस्ति ?      सागरः कुत्र अस्ति ?      ------------- अस्ति ।
शिक्षिका अत्र अस्ति ।     ------------- अस्ति ?      पिता कुत्र अस्ति ?        ------------- अस्ति ।
गृहम् अन्यत्र अस्ति ।      ------------- अस्ति ?      उद्यानं कुत्र अस्ति ?       ------------- अस्ति ।
बालकाः एकत्र सन्ति ।    ------------- सन्ति  ?      वनं कुत्र अस्ति ?          ------------- अस्ति ।
                         सर्वत्र                                                         एकत्र
प्रकाशः कुत्र अस्ति ?      प्रकाशः सर्वत्र अस्ति ।    बालिकाः कुत्र सन्ति ?    बालिकाः एकत्र सन्ति ।
देवः कुत्र अस्ति ?         देवः सर्वत्र अस्ति ।        बालकाः कुत्र सन्ति ?     बालकाः एकत्र सन्ति ।
प्राणवायुः कुत्र अस्ति ?  ------------- अस्ति ।       पिता कुत्र अस्ति ?        ------------- अस्ति ।
प्रदूषणं कुत्र अस्ति ?      ------------- अस्ति ।       लेखनसामग्री कुत्र अस्ति ? ------------ अस्ति ।
आकाशः कुत्र अस्ति ?     ------------ अस्ति ।        गृहाणि कुत्र भवन्ति ?    ------------ भवन्ति ।
भूमिः कुत्र अस्ति ?        ------------ अस्ति ।        औद्योगिकक्षेत्रं कुत्र भवति ? ----------- भवति ।
वातावरणं कुत्र अस्ति ?  ------------- अस्ति ।       छात्राः कुत्र तिष्ठन्ति ?     ------------ तिष्ठन्ति ।
स्वच्छता कुत्र भवेत् ?    ------------- भवेत् ।       शिक्षकाः कुत्र तिष्ठन्ति ? ------------ तिष्ठन्ति ।
                                                 (मिश्राभ्यासः)
अभ्यासः - 2
यथोदाहरणम् अधोलिखितैः अव्ययपदैः प्रत्येकं त्रीणि वाक्यानि रचयत -
अत्र                                 तत्र – 
मम स्यूतः अत्र अस्ति ।     अहं तत्र क्रीडामि ।
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------- -----
सर्वत्र –                             कुत्र – 
ईश्वरः सर्वत्र वर्तते ।          सायंङ्काले भवान् कुत्र भविष्यति ? 
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------- -----
उच्चैः –                             शनैः  
सिंहः उच्चैः गर्जति ।         वृद्धः जनः शनैः चलति ।
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------------
शीघ्रम् –                           मन्दम् – 
भवती शीघ्रं लिखतु ।         कच्छपः मन्दं चलति ।
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------------
अपि – भवान् अपि मया सह क्रीडतु ।
एव – भगवतः कृष्णस्य जन्म कारागृहे एव अभवत् ।  
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------- -----
अद्य – मम माता अद्य बहु प्रसन्ना अस्ति ।
        ह्यः – ह्यः अहं वादविवादस्पर्धायां प्रथमस्थानं प्राप्तवती ।
 ----------- -----------         ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------- -----
श्वः – मम पिता श्वः विदेशात् आगमिष्यति ।
        अधुना – मम माता अधुना विश्रान्तिं करोति ।
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------- -----
कदा – भारतीयं नूतनवर्षं कदा भवति ?                    
                            मा – मध्याह्ने आतपे मा क्रीड ।
 ----------- -----------         ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------- -----
पुरतः – शिक्षकस्य पुरतः छात्राः सन्ति ।                    
पृष्ठतः – विद्यालयस्य पृष्ठतः वाटिका अस्ति ।
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------- -----
वामतः – शिवस्य वामतः पार्वती अस्ति ।                            
दक्षिणतः – मम दक्षिणतः वातायनम् अस्ति ।
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------- -----
उपरि – वृक्षस्य उपरि खगाः निवसन्ति ।                      
अधः– उष्णकाले जनाः निम्बवृक्षस्य अधः विश्रान्तिं कुर्वन्ति ।  
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------- -----
अतः – परीक्षा अस्ति अतः सः पठति ।                       
च – शिक्षिका मह्यम् अङ्कनीं लेखनीं ददाति ।
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------- -----
किमर्थम् – शिशुः किमर्थं रोदिति ?                         
यत् – माता वदति यत् अध्ययनं करोतु ।
----------- -----------           ----------- ----------------
 ----------- -----------                    ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------------       

अभ्यासः - 3
यथोदाहरणम् अधोलिखितैः अव्ययपदैः प्रत्येकं त्रीणि वाक्यानि रचयत -
सहसा – बालकः उत्थाय सहसा धावितवान् ।              
सदा – सः सदा समयेन कार्यं करोति ।
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------- -----
यद्यपि -  तथापि –
यद्यपि श्वः परीक्षा भविष्यति तथापि सः न पठति ।
----------- ----------- ----------- ----------- ----------
----------- ----------- ----------- ----------- --------
----------- ----------- ----------- ----------- --------
यावत् – तावत् -  
यावत् शिक्षिका न आगच्छति तावत् भवान् गृहकार्यं पूर्णं करोतु ।
----------- ----------- ----------- ----------- ----------
----------- ----------- ----------- ----------- --------
----------- ----------- ----------- ----------- --------
यथा – तथा –
यथा ज्येष्ठाः वदन्ति तथा कनिष्ठाः कुर्वन्ति ।
----------- ----------- ----------- ----------- ----------
----------- ----------- ----------- ----------- --------
----------- ----------- ----------- ----------- --------
यदा – तदा –
यदा वृष्टिः भवति तदा वातावरणे सर्वत्र शीतलता भवति ।
----------- ----------- ----------- ----------- ----------
----------- ----------- ----------- ----------- --------
----------- ----------- ----------- ----------- --------

इव – मम भगिनी कोकिला इव गायति ।                     
नूनम् – नूनं सः एव प्रथमस्थानं लप्स्यते यः पठिष्यति ।
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------------       
इतस्ततः – वानराः सर्वदा इतस्ततः धावन्ति ।             
कुतः – भवती एतत् नूतनवस्त्रं कुतः क्रीतवती ?
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------- -----
इतः – इतः बालिकाः गच्छन्तु ।  ततः – ततः बालकाः गच्छन्तु ।
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------- -----
कदापि – अहं कदापि असत्यं न वदामि । वृथा – धनिकाय दानं वृथा भवति ।
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------- -----
पुरा – पुरा भारतवर्षे रामराज्यम् आसीत् ।  आगामि – आगामि-वर्षे भारते निर्वाचनं भविष्यति ।
----------- -----------           ----------- ----------------
----------- -----------           ----------- ----------- -----
----------- -----------           ----------- ----------- -----

                                                      सङ्ख्या
अभ्यासः - 4
अधस्तनसङ्ख्याम् अक्षरैः त्रिवारं लिखत -
21  एकविंशतिः             ---------------------     ---------------------    --------------------   
22  द्वाविंशतिः               ---------------------     ---------------------    --------------------  
23  त्रयोविंशतिः            ---------------------     ---------------------    -------------------- 
24  चतुर्विंशतिः             ---------------------     ---------------------    --------------------   
25  पञ्चविंशतिः             ---------------------     ---------------------    --------------------  
26   षडविंशतिः             ---------------------     ---------------------    --------------------  
 27   सप्तविंशतिः           ---------------------     ---------------------    --------------------  
28  अष्टविंशतिः             ---------------------     ---------------------    --------------------  
29  नवविंशतिः              ---------------------     ---------------------    --------------------    
30  त्रिंशत्                     --------------------     ---------------------    --------------------   
31  एकत्रिंशत्                ---------------------     ---------------------    --------------------   
32  द्वात्रिंशत्                 ---------------------     ---------------------    --------------------   
33  त्रयस्त्रिंशत्               ---------------------     ---------------------    --------------------   
34  चतुस्त्रिंशत्               ---------------------     ---------------------    --------------------   
35 पञ्चत्रिंशत्                ---------------------     ---------------------    -------------------- 
36  षट् त्रिंशत्               ---------------------     ---------------------    -------------------- 
37  सप्तत्रिंशत्                ---------------------     ---------------------    --------------------  
38  अष्टात्रिंशत्               ---------------------     ---------------------    --------------------   
39  नवत्रिंशत्                ---------------------     ---------------------    --------------------  
40  चत्वारिंशत्              ---------------------     ---------------------    --------------------          
41    एकचत्वारिंशत्      ---------------------     ---------------------    --------------------   
42    द्विचत्वारिंशत्     ---------------------     ---------------------    --------------------   
43    त्रिचत्वारिंशत्        ---------------------     ---------------------    -------------------- 
44    चतुश्चत्वारिंशत्      ---------------------     ---------------------    -------------------- 
45    पञ्चचत्वारिंशत्      ---------------------     ---------------------    --------------------                                             
46    षट्चत्वारिंशत्       ---------------------     ---------------------    --------------------
47    सप्तचत्वारिंशत्       ---------------------     ---------------------    -------------------- 
48    अष्टचत्वारिंशत्       ---------------------     ---------------------    --------------------   
49    नवचत्वारिंशत्       ---------------------     ---------------------    -------------------- 
50    पञ्चाशत्                ---------------------     ---------------------    --------------------  
अभ्यासः - 5
 (क्‍तान्तानि, तुमुन्नन्तानि च )
अधस्तनधातुभ्यः लृट् लकारे रूपं विलिख्य क्त्वा, तुमुन् प्रत्ययं योजयित्वा उचितरूपाणि लिखत -
धातुः         लृट् - लकारे                    क्त्वा                             तुमुन्
पठ्           पठिष्यति                         पठित्वा                             पठितुम्
खाद्         ---------------------       --------------                   ---------------------
पत्            -------------------         --------------                   ---------------------
हस्        ---------------------          --------------                   ---------------------
मिल्        ------------------           --------------                   ---------------------
निन्द्        -------------------           --------------                   ---------------------    
क्रीञ्    ---------------------           --------------                   ---------------------   
रुद्    ---------------------             --------------                   ---------------------    
भू    ---------------------               --------------                   ---------------------    
ज्ञा   ---------------------                --------------                   ---------------------       
श्रु     ---------------------              --------------                   ---------------------    
कृ    ---------------------               --------------                   ---------------------   
नी    ---------------------              --------------                   ---------------------   
पा    ---------------------              --------------                   ---------------------
स्था    ---------------------            --------------                   ---------------------      
त्यज् ---------------------               --------------                   ---------------------    
ग्रह्    ---------------------             --------------                   ---------------------  
स्मृ    ---------------------              --------------                   ---------------------   
गम्    ---------------------             --------------                   ---------------------
स्पृश्   ---------------------             --------------                   ---------------------  
लिख्    ---------------------           --------------                   ---------------------
प्रच्छ्    ---------------------           --------------                   ---------------------
क्षाल्    ---------------------           --------------                   ---------------------
चिन्त्     ---------------------        --------------                   --------------------  
भक्ष्      ---------------------          --------------                   ---------------------   
प्रेष्        -------------------             --------------                   ---------------------   
सूच्      -----------------                --------------                   ---------------------
दृश्                        
द्रक्ष्यति                     दृष्ट्वा                                               द्रष्टुम्    
अभ्यासः - 6
क्रियापदस्य स्थाने क्त्वान्तरूपेण रिक्तस्थानानि पूरयत -
लट्               क्त्वा                      
गच्छति         गत्वा                           युवकः चलच्चित्रमन्दिरं----------(गच्छति) चलच्चित्रं पश्यति ।
वदति                उदित्वा                       वटुकः मन्त्रं -----------(वदति) आनन्दम् अनुभवति ।
क्रीडति              ---------------              क्रीडकः -----------(क्रीडति) प्रसन्नः भवति ।
वदति                ---------------               सज्जनः सर्वं कार्यं -----------(वदति) करोति ।
पिबति               ---------------               अनुजः फलरसं-----------(पिबति) सन्तोषम् अनुभवति ।
लिखति              ---------------               छात्रः वाक्यं -----------(लिखति) स्मरति ।
नयति                ---------------               सा वस्तूनि -----------(नयति) गृहं गच्छति ।
पश्यति              ---------------               भवान् दूरदर्शनं -----------(पश्यति) शयनं करोति ।
मिलामि             ---------------               अहं मित्रेण -----------(मिलामि) विषयं वदामि ।
त्यजति              ---------------               एषः अध्ययनं -----------(त्यजति) अन्यत्र न गच्छति ।
खादति              ---------------               सा फलं -----------(खादति) व्रतम् आचरति ।
पतति                ---------------               बालकः सोपानात्-----------(पतति) रोदनं करोति ।
भवामि              ---------------               अहं नेता -----------(भवामि) लोककल्याणं करिष्यामि ।
क्रीणाति             ---------------               शिक्षकः सङ्गणकं -----------(क्रीणाति) विद्यालयं गच्छति ।
जानाति             ---------------               सेवकः ------------(जानाति) कार्यं करोति ।
करोति               ---------------              पाचकः भोजनं -----------(करोति) शयनं करोति ।
शृणोति              ---------------               शिष्यः श्लोकं -----------(शृणोति) अनुवदति ।
ददाति               ---------------               राजा वस्त्रं -----------(ददाति) सर्वान् उपकरोति ।
प्रेषयति             ---------------               सः सन्देशं -----------(प्रेषयति) सर्वान् सूचयति ।
स्थापयति          ---------------               भगिनी स्यूतं -----------(स्थापयति) आगच्छति ।
स्मरति              ---------------               सा सर्वं -----------(स्मरति) वदति ।
गृह्णाति              ---------------               आरक्षकः दुर्जनं -----------(गृह्णाति) ताडयति ।
क्रीणाति             ---------------              माता शाकं -----------(क्रीणाति) पचति ।
सूचयति             ---------------              पिता सेवकं -----------(सूचयति) गच्छति ।
रोदिति              ---------------               बालिका -----------(रोदिति) श्रान्ता भवति ।
निन्दति              ---------------              दुष्टः सर्वान्-----------(निन्दति) स्वस्य कार्यं साधयति ।
तिष्ठति               ---------------              शिक्षकः -----------(तिष्ठति) पाठयति ।
क्षालयति           ---------------               कर्मकरः जलेन प्रकोष्ठं -----------(क्षालयति) स्वच्छीकरोति ।
पृच्छति              ---------------              अर्चकः -----------(पृच्छति) कार्यं करोति । 
अस्ति                ---------------              सा वैद्या -----------(अस्ति) समाजसेवां करोति ।
अभ्यासः - 7
प्रथमक्रियापदस्य स्थाने क्त्वान्तरूपं योजयित्वा एकवाक्यं निर्माय पुनः लिखत -
सुनीलः सदैव हसति । वदति ।                     सुनीलः सदैव हसित्वा वदति ।
छात्राः पठन्ति । गच्छन्ति ।                       ----------- ----------- ---
लिखं लिखति । गृहं गच्छति ।                   ----------- ----------- ---
महेशः भोजनं करोति । नाटकं पश्यति ।    ----------- ----------- ---
सः श्लोकान् स्मरति । प्रसन्नः भवति ।        ----------- ----------- ---
सेविका जलं पिबति । तृप्ता भवति ।          ----------- ----------- ----
सा उत्तरं वदति । उपविशति ।                 ----------- ----------- ---
निशा उद्याने भ्रमति । श्रान्ता भवति ।        ----------- ----------- ---
रामः सीतां त्यजति । दुःखम् अनुभवति ।   ----------- ----------- ---
माला धनं ददाति । प्रसन्ना भवति ।           ----------- ----------- --
महेन्द्रः क्रीडति । गृहं गच्छति ।                ----------- ----------- ----
सः गणितं जानाति । छात्रान् पाठयति ।     ----------- ----------- ---
एषः आपणं गच्छति । लेखनीं क्रीणाति ।    ----------- ----------- ---
बालः देवं नमति । आशीर्वादं प्राप्नोति।       ----------- ----------- ---
उषा धावति । प्रथमस्थानं प्राप्नोति ।          ----------- ----------- ---
भ्रमरः भ्रमति। मधु पिबति ।                    ----------- ----------- --
भीमः शत्रुं पश्यति । तस्य पृष्ठतः धावति ।  ----------- ----------- --
माता चिन्तयति । अनुमतिं ददाति ।          ----------- ----------- --
कथाकारः कथां कथयति । प्रसिद्धः भवति ।  ----------- ----------- --
नर्तकी गीतं शृणोति । नृत्यं करोति ।             ----------- ----------- --
सः मां पृच्छति । गृहात् बहिः गच्छति ।         ----------- ----------- - 
अभ्यासः - 8
लट्               तुमुन्             आवरणे प्रदत्तस्य क्रियापदस्य तुमुनन्तरूपेण रिक्तस्थानानि पूरयत -
गच्छामि            गन्तुम्            अहं बहिः गन्तुम्          (गच्छामि) नूतनं वस्त्रं धरामि ।
पठति                ---------------     सः पुस्तकं -----------(पठति) ग्रन्थालयं गच्छति ।
पतति                ---------------     वानरः कदापि -----------(पतति) न शक्नोति ।
क्रीडति              ---------------     क्रीडकः प्रतिदिनं -----------(क्रीडति) क्रीडाङ्गणं गच्छति ।
वदति                ---------------     नेता ----------- (वदति) मञ्चं प्रति गच्छति ।
आह्वयति          ---------------     अधिकारी सेवकम् -----------(आह्वयति) पिञ्जं नुदति ।
पिबति               ---------------     मित्रं प्रतिदिनं चायं -----------(पिबति) आपणं गच्छति ।
मिलति              ---------------     पुत्रः जनकेन सह -----------(मिलति) गृहम् आगच्छति ।
नयति                ---------------     चालकः वाहनं बहिः-----------(नयति) इच्छति ।
पश्यति              ---------------     सा नृत्यं -----------(पश्यति) कार्यक्रमं गच्छति ।
 भवति              ---------------     छात्रः शिक्षकः -----------(भवति) परिश्रमं करोति ।
त्यजति              ---------------     सज्जनः दुर्गुणं -----------(त्यजति) सर्वदा प्रयत्नं करोति ।
 खादन्ति            ---------------     बालाः चाकलेहं -----------(खादन्ति) कोलाहलं कुर्वन्ति ।
 जानाति            ---------------     अनुजा उत्तरं -----------(जानाति) प्रश्नं पृच्छति ।
 कुर्वन्ति             ---------------     सर्वे भोजनं -----------(कुर्वन्ति) भोजनालयं गच्छन्ति ।
शृण्वन्ति            ---------------     जनाः व्याख्यानं -----------(शृण्वन्ति) सभागारं गच्छन्ति ।
ददाति               ---------------     मुख्यातिथिः पुरस्कारं-----------(ददाति) उत्तिष्ठति ।
 प्रेषयति            ---------------     स्वामी सेवकं आपणं-----------(प्रेषयति) आह्वयति ।
 प्रक्षालयति        ---------------     माता वस्त्रं -----------(प्रक्षालयति) क्षालनयन्त्रं क्रीणाति ।
स्थापयति          ---------------     धनिकः धनं -----------(स्थापयति) वित्तकोषं गच्छति ।
 उत्तिष्ठति           ---------------     रुग्णः -----------(उत्तिष्ठति) न शक्नोति ।
 उपविशति         ---------------    कर्मकरः -----------(उपविशति) कटं प्रसारयति ।
 स्मरति             ---------------     वटुकः मन्त्रं -----------(स्मरति) वेदपारायणं करोति ।
 आगच्छन्ति       ---------------    मम विद्यालयं सर्वे-----------(आगच्छन्ति) इच्छन्ति ।
 नमति               ---------------     भक्तः देवं  -----------(नमति) मन्दिरं गच्छति ।
 गृह्णाति             ---------------     युवकः कन्दुकं -----------(गृह्णाति) कूर्दते ।
 क्रीणाति            ---------------     पुत्रः लेखनीं -----------(क्रीणाति) धनं स्वीकरोति ।
 सूचयति            ---------------     प्रधानाचार्या  विषयं -----------(सूचयति) शिक्षिकाम् आह्वयति ।
 पृच्छति             ---------------     छात्रः प्रश्नं -----------(पृच्छति) उत्तिष्ठति ।
अभ्यासः – 9
अधस्तनसङ्ख्याम् अक्षरैः अनेकवारं लिखत -
51    एकपञ्चशत्            ---------------------     ---------------------   
52    द्विपञ्चशत्              ---------------------     ---------------------  
53    त्रिपञ्चशत्             ---------------------     ---------------------   
54    चतुःपञ्चशत्           ---------------------     ---------------------   
55   पञ्चपञ्चशत्             ---------------------     ---------------------   
56   षट्पञ्चशत्              ---------------------     ---------------------   
57   सप्तपञ्चशत्             ---------------------     ----------------------
58   अष्टपञ्चशत्             ---------------------     ----------------------
59   नवपञ्चशत्             ---------------------     ----------------------
60   षष्टिः                     ---------------------     ----------------------
61   एकषष्टिः                ---------------------     ----------------------
62   द्विषष्टिः                  ---------------------     ----------------------
63   त्रिषष्टिः                  ---------------------     ----------------------
64   चतुष्षष्टिः               ---------------------     ----------------------
65    पञ्चषष्टिः               ---------------------     ----------------------
66   षट्षष्टिः                 ---------------------     ----------------------
67   सप्तषष्टिः                ---------------------     ----------------------
68   अष्टषष्टिः                ---------------------     ----------------------
69  नवषष्टिः                  ---------------------     ----------------------
70  सप्ततिः                   ---------------------     ----------------------
71  एकसप्ततिः               ---------------------     ----------------------
72  द्विसप्ततिः                ---------------------     ----------------------
73  त्रिसप्ततिः                ---------------------     ----------------------
74  चतुस्सप्ततिः             ---------------------     ----------------------
75  पञ्चसप्ततिः              ---------------------     ----------------------
76  षट्सप्ततिः               ---------------------     ----------------------
77  सप्तसप्ततिः               ---------------------     ----------------------
78  अष्टसप्ततिः               ---------------------     ----------------------
79  नवसप्ततिः              ---------------------     ----------------------
80  अशीतिः                 ---------------------     ----------------------
81 एकाशीतिः               ---------------------     ----------------------
82  द्व्यशीतिः                 ---------------------     ----------------------
83  त्र्यशीतिः                 ---------------------     ----------------------
84  चतुरशीतिः              ---------------------     ----------------------
85  पञ्चाशीतिः              ---------------------     ----------------------
86  षडशीतिः                ---------------------     ----------------------
87  सप्ताशीतिः               ---------------------     ----------------------
88  अष्टाशीतिः              ---------------------     ----------------------
89  नवाशीतः                ---------------------     ----------------------
90  नवतिः                    ---------------------     ----------------------
91  एकनवतिः               ---------------------     ----------------------
92  द्विनवतिः                 ---------------------     ----------------------
93  त्रिनवतिः                ---------------------     ----------------------
94  चतुर्नवतिः               ---------------------     ----------------------
95  पञ्चनवतिः               ---------------------     ----------------------
96  षण्ण्वतिः                ---------------------     ----------------------
97  सप्तनवतिः               ---------------------     ----------------------
99  नवनवतिः               ---------------------     ----------------------
100 शतम्                  ---------------------     ---------------------- 

ल्यप्
अभ्यासः – 10
उपसर्गाः  २२ भवन्ति । ते च  अधोलिखितानि सन्ति -
प्र, परा, अप, सम्, अनु, अव, निस्, निर्, दुस्, दुर्, वि, , नि, अधि, अति, अपि, सु, उत्,
अभि, प्रति,परि उप ।
उदाहरणानुगुणम् उपसर्गयुक्तानि क्रियापदानि लिखत -
अनु + गम् =  अनुगच्छति            
अव + गम् = --------------------      प्र + क्षाल् = -----------  
वि + लिख् = -------------------       अप + सृ = ------------
निर् + गम् = -------------------    आ + गम् = ---------------------       
प्रति + वद् = ------------        उत् + गम् = --------------------
सम् + भू = ---------------------    अधि + वस् = --------------------     
परि + त्यज्  = ----------------     उप + विश् = --------------------       
अनु + गम् = ----------- -  नि + मिल् = ------------
अभ्यासः - 11
अधस्तन-क्रियापदानां पुरतः ल्यप् - रूपं लिखत -
प्रक्षालयति – प्रक्षाल्य       -----------------     -----------------
परित्यजति – परित्यज्य   -----------------     -----------------
विस्मरामि – विस्मृत्य      -----------------     -----------------           
विजानाति -  विज्ञाय        -----------------     -----------------           
अनुभवति -  अनुभूय        -----------------     -----------------           
उपविशति -  उपविश्य     -----------------     -----------------           
प्रणमति  -   प्रणम्य          -----------------     -----------------           
विलिखति -  विलिख्य     -----------------     -----------------           
आगच्छति  -  आगत्य      -----------------     -----------------           
अवगच्छति – अवगत्य     -----------------     -----------------           
उपकरोति  - उपकृत्य       -----------------     -----------------           
अनुसरति  -  अनुसृत्य       -----------------     -----------------           
स्वीकरोमि  - स्वीकृत्य     -----------------     -----------------           
अनुगच्छति  - अनुगत्य     -----------------     -----------------           
उत्तिष्ठति  -   उत्थाय        -----------------     -----------------           
अभ्यासः - 12
अधस्तन-वाक्यद्वयं ल्यप् - प्रत्ययेन योजयत
बालकः हस्तौ प्रक्षालयति । भोजनं करोति । ----------- ----------- ----------- --------
सैनिकः गृहं परित्यजति । देशं रक्षति ।        ----------- ----------- ----------- --------
जनः नृपं प्रणमति । पुरस्कारं स्वीकरोति ।   ----------- ----------- ----------- --------
अहं धनं विस्मरामि । आपणं गच्छामि ।      ----------- ----------- ----------- --------
सः विषयं विजानाति । बोधयति ।             ----------- ----------- ----------- --------
सा कष्टम् अनुभवति । श्रान्ता भवति ।         ----------- ----------- ----------- --------
मुनिः व्याघ्रचर्मणि उपविशति । ध्यानं करोति । ----------- ----------- ----------- -----
सा लेखं विलिखति । प्रकाशनाय ददाति ।     ----------- ----------- ----------- --------
छात्रः विद्यालयम् आगच्छति । पठति ।        ----------- ----------- ----------- --------
सा उपविशति । उत्तरं वदति ।                   ----------- ----------- ----------- --------
सा दोषम् अवगच्छति । क्षमां प्रार्थयते ।       ----------- ----------- ----------- --------
सः गणितम् अवगच्छति । सर्वान् बोधयति । ----------- ----------- ----------- --------
सज्जनः दुर्जनान् उपकरोति । गच्छति ।        ----------- ----------- ----------- --------
बुद्धिमान् नियमम् अनुसरति । विजयं प्राप्नोति । -----------   -----------
अहं धनं स्वीकरोमि । विपणीं गच्छामि ।        -----------    -----------
व्याधः हरिणम् अनुगच्छति । बाणं चालयति ।  ----------- ----------- -----------
छात्रः उत्तिष्ठति । प्रश्नं पृच्छति ।                  ----------- ----------- -----------
Share:

2 टिप्‍पणियां:

  1. इनके उत्तर कैसे चेक करे

    जवाब देंहटाएं
  2. इसका उत्तर नहीं लिख दें। मैं चेक कर दूँगा। त्रुटि होने पर उसका सही उत्तर बता दूँगा। बहुविकल्पीय प्रश्नोत्तर में स्वयं चेक किया जा सकता है परन्तु यहाँ वाक्य निर्माण करना है अतः एक अव्यय से अनेक तरह का वाक्य बनाया जा सकता है। इसका लिखित उत्तर ही हो सकता है।

    जवाब देंहटाएं

अनुवाद सुविधा

ब्लॉग की सामग्री यहाँ खोजें।

लोकप्रिय पोस्ट

जगदानन्द झा. Blogger द्वारा संचालित.

मास्तु प्रतिलिपिः

इस ब्लॉग के बारे में

संस्कृतभाषी ब्लॉग में मुख्यतः मेरा
वैचारिक लेख, कर्मकाण्ड,ज्योतिष, आयुर्वेद, विधि, विद्वानों की जीवनी, 15 हजार संस्कृत पुस्तकों, 4 हजार पाण्डुलिपियों के नाम, उ.प्र. के संस्कृत विद्यालयों, महाविद्यालयों आदि के नाम व पता, संस्कृत गीत
आदि विषयों पर सामग्री उपलब्ध हैं। आप लेवल में जाकर इच्छित विषय का चयन करें। ब्लॉग की सामग्री खोजने के लिए खोज सुविधा का उपयोग करें

समर्थक एवं मित्र

सर्वाधिकार सुरक्षित

विषय श्रेणियाँ

ब्लॉग आर्काइव

संस्कृतसर्जना वर्ष 1 अंक 1

संस्कृतसर्जना वर्ष 1 अंक 2

संस्कृतसर्जना वर्ष 1 अंक 3

Sanskritsarjana वर्ष 2 अंक-1

Recent Posts

लेखानुक्रमणी

लेख सूचक पर क्लिक कर सामग्री खोजें

अभिनवगुप्त (1) अलंकार (3) आधुनिक संस्कृत गीत (14) आधुनिक संस्कृत साहित्य (5) उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान (1) उत्तराखंड (1) ऋग्वेद (1) ऋषिका (1) कणाद (1) करवा चौथ (1) कर्मकाण्ड (47) कहानी (1) कामशास्त्र (1) कारक (1) काल (2) काव्य (16) काव्यशास्त्र (27) काव्यशास्त्रकार (1) कुमाऊँ (1) कूर्मांचल (1) कृदन्त (3) कोजगरा (1) कोश (12) गंगा (1) गया (1) गाय (1) गीति काव्य (1) गृह कीट (1) गोविन्दराज (1) ग्रह (1) छन्द (6) छात्रवृत्ति (1) जगत् (1) जगदानन्द झा (3) जगन्नाथ (1) जीवनी (6) ज्योतिष (20) तकनीकि शिक्षा (21) तद्धित (10) तिङन्त (11) तिथि (1) तीर्थ (3) दर्शन (19) धन्वन्तरि (1) धर्म (1) धर्मशास्त्र (14) नक्षत्र (2) नाटक (4) नाट्यशास्त्र (2) नायिका (2) नीति (3) पतञ्जलि (3) पत्रकारिता (4) पत्रिका (6) पराङ्कुशाचार्य (2) पर्व (2) पाण्डुलिपि (2) पालि (3) पुरस्कार (13) पुराण (3) पुस्तक (1) पुस्तक संदर्शिका (1) पुस्तक सूची (14) पुस्तकालय (5) पूजा (1) प्रत्यभिज्ञा शास्त्र (1) प्रशस्तपाद (1) प्रहसन (1) प्रौद्योगिकी (1) बिल्हण (1) बौद्ध (6) बौद्ध दर्शन (2) ब्रह्मसूत्र (1) भरत (1) भर्तृहरि (2) भामह (1) भाषा (1) भाष्य (1) भोज प्रबन्ध (1) मगध (3) मनु (1) मनोरोग (1) महाविद्यालय (1) महोत्सव (2) मुहूर्त (1) योग (5) योग दिवस (2) रचनाकार (3) रस (1) रामसेतु (1) रामानुजाचार्य (4) रामायण (3) रोजगार (2) रोमशा (1) लघुसिद्धान्तकौमुदी (45) लिपि (1) वर्गीकरण (1) वल्लभ (1) वाल्मीकि (1) विद्यालय (1) विधि (1) विश्वनाथ (1) विश्वविद्यालय (1) वृष्टि (1) वेद (6) वैचारिक निबन्ध (26) वैशेषिक (1) व्याकरण (46) व्यास (2) व्रत (2) शंकाराचार्य (2) शरद् (1) शैव दर्शन (2) संख्या (1) संचार (1) संस्कार (19) संस्कृत (15) संस्कृत आयोग (1) संस्कृत कथा (11) संस्कृत गीतम्‌ (50) संस्कृत पत्रकारिता (2) संस्कृत प्रचार (1) संस्कृत लेखक (1) संस्कृत वाचन (1) संस्कृत विद्यालय (3) संस्कृत शिक्षा (6) संस्कृत सामान्य ज्ञान (1) संस्कृतसर्जना (5) सन्धि (3) समास (6) सम्मान (1) सामुद्रिक शास्त्र (1) साहित्य (7) साहित्यदर्पण (1) सुबन्त (6) सुभाषित (3) सूक्त (3) सूक्ति (1) सूचना (1) सोलर सिस्टम (1) सोशल मीडिया (2) स्तुति (2) स्तोत्र (11) स्मृति (12) स्वामि रङ्गरामानुजाचार्य (2) हास्य (1) हास्य काव्य (2) हुलासगंज (2) Devnagari script (2) Dharma (1) epic (1) jagdanand jha (1) JRF in Sanskrit (Code- 25) (3) Library (1) magazine (1) Mahabharata (1) Manuscriptology (2) Pustak Sangdarshika (1) Sanskrit (2) Sanskrit language (1) sanskrit saptaha (1) sanskritsarjana (3) sex (1) Student Contest (2) UGC NET/ JRF (4)