संस्कृत व्याकरण में क्रियाओं के लिए धातु का प्रयोग होता है इसके लिए अलग से धातुपाठ बनाया गया है इसमें लगभग 2000 धातु हैं संस्कृत साहित्य में लगभग 800 धातु का प्रयोग मिलता है। इस लेख में हम इस बात पर विचार करेंगे कि संस्कृत भाषा में किस-किस प्रकार के क्रिया पदों के प्रयोग किए जाते हैं। इनके स्वरुप में क्या अंतर होते हैं। इसके साथ ही क्रियाओं के वचन, काल तथा पुरूष में परिवर्तन करके अभ्यास भी करेंगें।
जैसा कि ऊपर कहा गया है कि क्रियाओं के लिए
धातुपाठ का निर्माण हुआ है। इन धातुओं को 10 गणों में विभाजित किया गया है।
भ्वादि 2. अदादि
3. जुहोत्यादि 4. दिवादि 5. स्वादि 6. तुदादि 7. रुधादि 8. तनादि 9.
क्रयादि 10. चुरादि । भू आदि (आरंभ,
अन्य) में होने के
कारण इस गण का नाम भ्वादि हुआ। इसी प्रकार अन्य धातुओं के भी गण हैं। प्रत्येक गण के धातुओं का रूप में आंशिक अंतर होता है। इस अभ्यास
में सामान्य रूप दिये गये हैं।आप इस श्लोक को याद रख सकते हैं।
भ्वाद्यदादि:
जुहोत्यादि: दिवादिः स्वादिरेव च।
तुदादिश्च
रुधादिश्च तनादिश्च क्र्यादिश्च चुरादयः।।
भ्वाद्यदादि
जुहोत्यादि दिवादि स्वादिरेवच ।
तुदादिश्च रुधादिश्च
तनादि क्रीचुरादयः ।
क्रियापदानि
लट्लकारः (वर्तमानकालः)
अधोलिखितानि
क्रियापदरूपाणि पठत, अवगच्छत च -
भू पठ्
भवति भवतः भवन्ति
पठति
पठतः पठन्ति
भवसि भवथः भवथ पठसि पठथः
पठथ
भवामि भवावः भवामः पठामि पठावः पठामः
लिख् खाद्
लिखति लिखतः
लिखन्ति खादति खादतः
खादन्ति
लिखसि लिखथः
लिखथ खादसि
खादथः खादथ
लिखामि लिखावः
लिखामः खादामि खादावः
खादामः
दृश् नी
पश्यति पश्यतः पश्यन्ति नयति नयतः
नयन्ति
पश्यसि पश्यथः पश्यथ नयसि नयथः नयथ
पश्यामि पश्यावः
पश्यामः नयामि नयावः नयामः
वद् प्रच्छ्
वदति वदतः वदन्ति पृच्छति पृच्छतः पृच्छन्ति
वदसि वदथः वदथ पृच्छसि पृच्छथः पृच्छथ
वदामि वदावः वदामः पृच्छामि पृच्छावः पृच्छामः
अभ्यासः - 1
प्रथमपुरुष-एकवचनतः बहुवचने
परिवर्तयत -
उत्तमपुरुष-एकवचनतः बहुवचने परिवर्तयत -
भवति ----------------------
भवामि ----------------------
वदति ---------------------- वदामि ----------------------
गच्छति ----------------------
गच्छामि ---------------------
पठति ---------------------- पठामि ---------------------
लिखति ---------------------- लिखामि ---------------------
पश्यति ----------------------
पश्यामि ----------------------
खादति ----------------------
खादामि ----------------------
पिबति ----------------------
पिबामि ----------------------
करोति ---------------------- करोमि ----------------------
नयति ----------------------
नयामि ----------------------
त्यजति ----------------------
त्यजामि ----------------------
पृच्छति ----------------------
पृच्छामि ----------------------
मध्यमपुरुष-एकवचनतः
बहुवचने परिवर्तयत - प्रथमपुरुष-एकवचनतः
द्विवचने परिवर्तयत -
भवसि ----------------------
भवति ----------------------
गच्छसि ----------------------
गच्छति ----------------------
पठसि ----------------------
पठति ----------------------
लिखसि ----------------------
लिखति ----------------------
पश्यसि ----------------------
पश्यति ----------------------
खादसि ---------------------- खादति ----------------------
पिबसि ----------------------
पिबति ----------------------
करोषि ----------------------
करोति ----------------------
नयसि ----------------------
नयति ----------------------
त्यजसि ----------------------
त्यजति ----------------------
वदसि ----------------------
वदति
----------------------
पृच्छसि ---------------------- पृच्छति ----------------------
उत्तमपुरुष-एकवचनतः
द्विवचने परिवर्तयत - मध्यमपुरुष-एकवचनतः द्विवचने परिवर्तयत -
वदामि ---------------------- वदसि ----------------------
पृच्छामि ---------------------
पृच्छसि ----------------------
नयामि --------------------- नयसि ----------------------
त्यजामि ---------------------- त्यजसि ----------------------
करोमि ---------------------- करोषि ----------------------
पश्यामि ---------------------- पश्यसि ----------------------
पिबामि ---------------------- पिबसि ----------------------
खादामि ---------------------- खादसि ----------------------
भवामि ---------------------- भवसि ----------------------
गच्छामि --------------------- गच्छसि ----------------------
पठामि ---------------------- पठसि ----------------------
लिखामि --------------------- लिखसि ----------------------
लृट्लकारः
(भविष्यत्कालः)
अधोलिखितानि
क्रियापदरूपाणि पठत, अवगच्छत च -
भू गम् पठ्
भविष्यति भविष्यतः भविष्यन्ति गमिष्यति
गमिष्यतः गमिष्यन्ति पठिष्यति पठिष्यतः पठिष्यन्ति
भविष्यसि भविष्यथः भविष्यथ गमिष्यसि गमिष्यथः गमिष्यथ पठिष्यसि
पठिष्यथः पठिष्यथ
भविष्यामि भविष्यावः भविष्यामः गमिष्यामि गमिष्यावः गमिष्यामः पठिष्यामि
पठिष्यावः पठिष्यामः
लिख् खाद्
पा
लेखिष्यति लेखिष्यतः लेखिष्यन्ति खादिष्यति खादिष्यतः खादिष्यन्ति पास्यति पास्यतः पास्यन्ति
लेखिष्यसि लेखिष्यथः लेखिष्यथ खादिष्यसि
खादिष्यथः खादिष्यथ पास्यसि पास्यथः
पास्यथ
लेखिष्यामि लेखिष्यावः
लेखिष्यामः खादिष्यामि खादिष्यावः
खादिष्यामः पास्यामि पास्यावः
पास्यामः
दृश् कृ नी
द्रक्ष्यति
द्रक्ष्यतः द्रक्ष्यन्ति करिष्यति करिष्यतः
करिष्यन्ति नेष्यति नेष्यतः
नेष्यन्ति
द्रक्ष्यसि
द्रक्ष्यथः द्रक्षथ करिष्यसि
करिष्यथः करिष्यथ नेष्यसि
नेष्यथः नेष्यथ
द्रक्ष्यामि
द्रक्ष्यावः द्रक्ष्यामः करिष्यामि करिष्यावः करिष्यामः नेष्यामि
नेष्यावः नेष्यामः
वद्
प्रच्छ् त्यज्
वदिष्यति वदिष्यतःवदिष्यन्ति प्रक्ष्यति प्रक्ष्यतः
प्रक्ष्यन्ति त्यक्ष्यति
त्यक्ष्यतः त्यक्ष्यन्ति
वदिष्यसि वदिष्यथः वदिष्यथ प्रक्ष्यसि प्रक्ष्यथः प्रक्ष्यथ त्यक्ष्यसि त्यक्ष्यथः त्यक्ष्यथ
वदिष्यामि वदिष्यावः वदिष्यामः प्रक्ष्यामि प्रक्ष्यावः प्रक्ष्यामः त्यक्ष्यामि
त्यक्ष्यावः त्यक्ष्यामः
अभ्यासः - 2
प्रथमपुरुष-एकवचनतः
बहुवचने परिवर्तयत - उत्तमपुरुष-एकवचनतः बहुवचने परिवर्तयत -
भविष्यति --------------------- भविष्यामि ----------------------
गमिष्यति --------------------- गमिष्यामि ----------------------
पठिष्यति ---------------------
पठिष्यामि ----------------------
नेष्यति --------------------- नेष्यामि ----------------------
लेखिष्यति --------------------- लेखिष्यामि ----------------------
त्यक्ष्यति --------------------- त्यक्ष्यामि ----------------------
खादिष्यति --------------------- खादिष्यामि ----------------------
करिष्यति ---------------------- करिष्यामि ----------------------
द्रक्ष्यति --------------------- द्रक्ष्यामि ----------------------
पास्यति --------------------- पास्यामि ----------------------
प्रक्ष्यति ---------------------- प्रक्ष्यामि ----------------------
वदिष्यति ---------------------
वदिष्यामि ----------------------
मध्यमपुरुष-एकवचनतः बहुवचने परिवर्तयत - प्रथमपुरुष-एकवचनतः
द्विवचने परिवर्तयत -
भविष्यसि --------------------- भविष्यति ----------------------
गमिष्यसि --------------------- गमिष्यति ----------------------
पठिष्यसि --------------------- पठिष्यति ----------------------
नेष्यसि ---------------------- नेष्यति ----------------------
लेखिष्यसि ---------------------- लेखिष्यति ----------------------
त्यक्ष्यसि -----------
त्यक्ष्यति ----------------------
खादिष्यसि ---------------------- खादिष्यति ----------------------
करिष्यसि ---------------------- करिष्यति ----------------------
द्रक्ष्यसि --------------------- द्रक्ष्यति ----------------------
पास्यसि --------------------- पास्यति ----------------------
प्रक्ष्यसि ---------------------- प्रक्ष्यति ----------------------
वदिष्यसि ---------------------
वदिष्यति ----------------------
उत्तमपुरुष-एकवचनतः
द्विवचने परिवर्तयत - मध्यमपुरुष-एकवचनतः
द्विवचने परिवर्तयत -
भविष्यामि --------------------- भविष्यसि ----------------------
गमिष्यामि --------------------- गमिष्यसि ----------------------
पठिष्यामि --------------------- पठिष्यसि
----------------------
नेष्यामि --------------------- नेष्यसि ----------------------
लेखिष्यामि --------------------- लेखिष्यसि ----------------------
त्यक्ष्यामि --------------------- त्यक्ष्यसि
----------------------
खादिष्यामि --------------------- खादिष्यसि ----------------------
करिष्यामि ---------------------- करिष्यसि
----------------------
द्रक्ष्यामि --------------------- द्रक्ष्यसि ----------------------
पास्यामि --------------------- पास्यसि ----------------------
प्रक्ष्यामि ---------------------- प्रक्ष्यसि ----------------------
वदिष्यामि --------------------- गमिष्यसि
----------------------
अभ्यासः - 3
अधोलिखातानि वाक्यानि भविष्यत्काले परिवर्त्य
पुनः लिखत -
अधिकारी
चायं पिबति । ----------- ----------- ----------- -।
सम्पादकः
लेखं लिखति । ----------- ----------- ----------- -।
सेवकः
आसन्दं नयति । -----------
----------- ----------- -।
मित्रं
कार्यालये मिलति । -----------
----------- ----------- -।
संन्यासी
गृहं त्यजति । -----------
----------- ----------- -।
बालः
दूरदर्शनं पश्यति । -----------
----------- ----------- -।
छात्रः
विषयं जानाति । -----------
----------- ----------- -।
महिला
कार्यं करोति । -----------
----------- ----------- -।
अतिथिः
गीतं शृणोति । -----------
----------- ----------- -।
सञ्चालकः
पुष्पगुच्छं ददाति । -----------
----------- ----------- -।
संयोजकः
सन्देशं प्रेषयति । ----------- ----------- ----------- -।
भ्रातः
वस्त्रं प्रक्षालयति । -----------
----------- ----------- -।
लिपिकः
सञ्चिकां स्थापयति । -----------
----------- ----------- ।
शिक्षकः
प्रश्नं पृच्छति । -----------
----------- ----------- -।
भगिनी
प्रातः उत्तिष्ठति । -----------
----------- ----------- -।
युवकः अधः उपविशति
। -----------
----------- ----------- -।
वटुकः
मन्त्रं स्मरति । -----------
----------- ----------- -।
सैनिकः
पदकं स्वीकरोति । -----------
----------- ----------- -।
पत्रवाहकः
पत्रम् आनयति । -----------
----------- ----------- -।
कार्यक्रमः
सभागारे अस्ति । -----------
----------- ----------- -।
अर्चकः
चोरं गृह्णाति । -----------
----------- ----------- -।
माता शाकं क्रीणाति
। ----------- -----------
----------- -।
स्वामी
कार्यं सूचयति । -----------
----------- ----------- ।
शिशुः
उच्चैः रोदिति । -----------
----------- ----------- -।
द्वारपालः
सम्माननम् इच्छति । -----------
----------- ----------- -।
साक्षरः
कार्यं कर्तुं शक्नोति । -----------
----------- ----------- ।
आचार्यः
शिष्यम् आह्वयति । -----------
----------- ----------- -।
गायकः गीतं
गायति । -----------
----------- ----------- ----।
अनुजः
सूचनां विस्मरति । -----------
----------- ----------- ----।
अध्यक्षः कार्यक्रमे तिष्ठति
। -----------
----------- ----------- ----।
छात्रः परीक्षां लिखति
। -----------
----------- ----------- ----।
वृक्षः छायां ददाति । -----------
----------- ----------- ----।
लङ्लकारः
भू गम्
अभवत् अभवताम् अभवन् अगच्छत् अगच्छताम् अगच्छन्
अभवः अभवतम् अभवत अगच्छः अगच्छतम् अगच्छत
अभवम् अभवाव अभवाम अगच्छम् अगच्छाव अगच्छाम
लिख् पा
अलिखत् अलिखताम् अलिखन् अपिबत् अपिबताम् अपिबन्
अलिखः अलिखतम् अलिखत अपिबः अपिबतम् अपिबत
अलिखम् अलिखाव अलिखाम अपिबम् अपिबाव अपिबाम
दृश्
कृ
अपश्यत् अपश्यताम् अपश्यन् अकरोत्
अकुरुताम् अकुर्वन्
अपश्यः अपश्यतम् अपश्यत अकरोः
अकुरुतम् अकुरुत
अपश्यम् अपश्याव अपश्याम अकरवम् अकुर्व अकुर्म
वद् प्रच्छ्
अवदत् अवदताम् अवदन् अपृच्छत् अपृच्छताम् अपृच्छन्
अवदः अवदतम् अवदत अपृच्छः अपृच्छतम् अपृच्छत
अवदम् अवदाव अवदाम अपृच्छम् अपृच्छाव अपृच्छाम
अभ्यासः - 4
प्रथमपुरुष-एकवचनतः
बहुवचने परिवर्तयत - उत्तमपुरुष-एकवचनतः बहुवचने परिवर्तयत -
अभवत् --------------------- अभवम् ----------------------
अवदत् ---------------------- अवदम् ----------------------
अगच्छत् --------------------- अगच्छम् ---------------------
अपठत् --------------------- अपठम् ---------------------
अलिखत् --------------------- अलिखम् ---------------------
अपश्यत् --------------------- अपश्यम् ----------------------
अखादत् --------------------- अखादम् ----------------------
अपिबत् --------------------- अपिबम् ----------------------
अकरोत् ---------------------- अकरवम् ----------------------
अनयत् --------------------- अनयम् ----------------------
अत्यजत् --------------------- अत्यजम् ----------------------
अपृच्छत् --------------------- अपृच्छम् ----------------------
मध्यमपुरुष-एकवचनतः
बहुवचने परिवर्तयत - प्रथमपुरुष-एकवचनतः द्विवचने परिवर्तयत
-
अभवः --------------------- अभवत् ----------------------
अवदः ---------------------- अवदत् ----------------------
अगच्छः --------------------- अगच्छत् ---------------------
अपठः --------------------- अपठत् ---------------------
अलिखः --------------------- अलिखत् ---------------------
अपश्यः --------------------- अपश्यत् ----------------------
अखादः --------------------- अखादत् ----------------------
अपिबः --------------------- अपिबत् ----------------------
अकरोः ---------------------- अकरोत् ----------------------
अनयः --------------------- अनयत् ----------------------
अत्यजः --------------------- अत्यजत् ----------------------
अपृच्छः --------------------- अपृच्छत् ----------------------
उत्तमपुरुष-एकवचनतः द्विवचने
परिवर्तयत मध्यमपुरुष-एकवचनतः द्विवचने
परिवर्तयत
अभवम् ---------------------- अभवः ----------------------
अवदम् ---------------------- अवदः ----------------------
अगच्छम् --------------------- अगच्छः
---------------------
अपठम् --------------------- अपठः --------------------
अलिखम् --------------------- अलिखः ---------------------
अपश्यम् ---------------------- अपश्यः
----------------------
अखादम् ---------------------- अखादः ----------------------
अपिबम् ---------------------- अपिबः ----------------------
अकरवम् ---------------------- अकरोः ----------------------
अनयम् --------------------- अनयः ----------------------
अत्यजम् --------------------- अत्यजः ----------------------
अपृच्छम् ---------------------- अपृच्छः
----------------------
अभ्यासः - 5
अधोलिखितानि वाक्यानि लङ्-लकारे परिवर्त्य
लिखत-
बालकाः पाठं लिखन्ति ।
----------- ----------- -----
यूयं गणितं पठथ ।
----------- ----------- ---
धावकौ धावतः । -----------
----------- ---
आवां सूचनां वदावः । ----------- ----------- ---
किं त्वं चित्रं लिखसि
? -----------
----------- ---
माता पुत्रं पश्यति ।
----------- ----------- ----
शिक्षिका श्लोकं पृच्छति । -----------
----------- ----
अहं हसामि । ----------- ----------- ----
सः जलं पिबति । ----------- ----------- ----
छात्रौ विद्यालयं गच्छताम् ।
----------- ----------- ----
अभ्यासः - 6
अधोलिखितानि
वाक्यानि लङ्- लकारे
बहुवचने परिवर्त्य पुनः लिखत -
बालकः पाठम् अपठत् । -----------
----------- ----------- -----------।
आचार्यः उपदेशम् अकरोत् । -----------
----------- ----------- -----------।
बालः गजम् अपश्यत् । -----------
----------- ----------- -----------।
कुम्भकारौ घटौ अकुरुताम् । -----------
----------- ----------- -----------।
शिक्षकः छात्रान् अशिक्षयत् । -----------
----------- ----------- -----------।
सेविका आसन्दम् अनयत् । -----------
----------- ----------- -----------।
भक्ता देवम् अनमत् । -----------
----------- ----------- -----------।
त्वम् आचार्यम् अनमः । -----------
----------- ----------- -----------।
ग्रन्थकारः ग्रन्थम् अरचयत् । -----------
----------- ----------- -----------।
मातामही कथाम् अकथयत् । -----------
----------- ----------- -----------।
एषः उद्यानम् अपश्यत् । ----------- ----------- ----------- -----------।
सा लेखम् अलिखत् । -----------
----------- ----------- -----------।
शिष्यः मन्त्रम् अपठत् । -----------
----------- ----------- -----------।
सा चषकम् अस्थापयत् । -----------
----------- ----------- -----------।
एतौ चाकलेहान् अखादताम् । ----------- ----------- ----------- -----------।
दुष्टः जनान् अनिन्दत् । -----------
----------- ----------- -----------।
त्वं पाठान् अपठः । -----------
----------- ----------- -----------।
अहं कटम् अस्थापयम् । -----------
----------- ----------- -----------।
सेविका प्रकोष्ठं सम्मार्जयत्
। -----------
----------- ----------- -----------।
गायिका गीतम् अगायत् । -----------
----------- ----------- -----------।
कः आसन्दम् अनयत् ? -----------
----------- ----------- -----------।
चित्रकारः चित्रम् अरचयत् । -----------
----------- ----------- -----------।
प्रबन्धिका कार्यालयम् अगच्छत् । ----------- ----------- ----------- -----------।
अनुजा
वाटिकाम् अगच्छत् । -----------
----------- ----------- -----------।
भगिनी मालाम् अक्रीणात् । -----------
----------- ----------- -----------।
पितामही धनम् अयच्छत् । -----------
----------- ----------- -----------।
रजकः वस्त्राणि प्राक्षालयत् । -----------
----------- ----------- -----------।
नायकः नृत्यम् अकरोत् । -----------
----------- ----------- -----------।
रजकः
वस्त्राणि प्राक्षालयत् । ----------- ----------- ----------- -----------।
लोट्लकारः (आज्ञार्थे)
अधोलिखितानि
क्रियापदरूपाणि पठत, अवगच्छत च
भू गम्
भवतु भवताम्
भवन्तु गच्छतु गच्छताम्
गच्छन्तु
भव भवतम् भवत गच्छ गच्छतम् गच्छत
भव भवतम् भवत गच्छ गच्छतम् गच्छत
भवानि भवाव
भवाम गच्छानि गच्छाव
गच्छाम
लिख् खाद्
लिखतु लिखताम्
लिखन्तु खादतु खादताम्
खादन्तु
लिख लिखतम्
लिखत खाद खादतम् खादत
लिखानि लिखाव
लिखाम खादानि खादाव
खादाम
दृश् कृ
पश्यतु पश्यताम्
पश्यन्तु करोतु
कुरुताम् कुर्वन्तु
पश्य पश्यतम्
पश्यत कुरु कुरुतम् कुरुत
पश्यानि पश्याव पश्याम करवाणि करवाव
करवाम
वद्
प्रच्छ्
वदतु वदताम् वदन्तु पृच्छतु
पृच्छताम् पृच्छन्तु
वद वदतम्
वदत पृच्छ पृच्छतम् पृच्छत
वदानि वदाव वदाम पृच्छानि पृच्छाव
पृच्छाम
अभ्यासः – 7
प्रथमपुरुष-एकवचनतः बहुवचने परिवर्तयत - उत्तमपुरुष-एकवचनतः बहुवचने परिवर्तयत -
प्रथमपुरुष-एकवचनतः बहुवचने परिवर्तयत - उत्तमपुरुष-एकवचनतः बहुवचने परिवर्तयत -
भवतु --------------------- भवानि ----------------------
वदतु ---------------------- वदानि ----------------------
गच्छतु --------------------- गच्छानि ---------------------
पठतु --------------------- पठानि ---------------------
लिखतु --------------------- लिखानि ---------------------
पश्यतु --------------------- पश्यानि ----------------------
खादतु --------------------- खादानि ----------------------
पिबतु --------------------- पिबानि ----------------------
करोतु ---------------------- करवाणि ----------------------
नयतु --------------------- नयानि ----------------------
त्यजतु --------------------- त्यजानि ----------------------
पृच्छतु --------------------- पृच्छानि ----------------------
मध्यमपुरुष-एकवचनतः बहुवचने
परिवर्तयत - प्रथमपुरुष-एकवचनतः द्विवचने परिवर्तयत -
भव --------------------- भवतु ----------------------
वद ---------------------- वदतु ----------------------
गच्छ --------------------- गच्छतु ---------------------
पठ --------------------- पठतु ---------------------
लिख --------------------- लिखतु ---------------------
पश्य --------------------- पश्यतु ----------------------
खाद --------------------- खादतु ----------------------
पिब --------------------- पिबतु ----------------------
कुरु ---------------------- करोतु ----------------------
नय --------------------- नयतु ----------------------
त्यज --------------------- त्यजतु ----------------------
पृच्छ --------------------- पृच्छतु ----------------------
उत्तमपुरुष-एकवचनतः द्विवचने
परिवर्तयत - मध्यमपुरुष-एकवचनतः द्विवचने परिवर्तयत -
भवानि --------------------- भव
----------------------
वदानि ---------------------- वद
----------------------
गच्छानि --------------------- गच्छ ---------------------
पठानि --------------------- पठ ---------------------
लिखानि --------------------- लिख
---------------------
पश्यानि --------------------- पश्य ----------------------
खादानि --------------------- खाद
----------------------
पिबानि --------------------- पिब
----------------------
करवाणि ---------------------- कुरु
----------------------
नयानि --------------------- नय
----------------------
त्यजानि --------------------- त्यज
----------------------
पृच्छानि --------------------- पृच्छ ----------------------
क्तवतुप्रत्ययः
(भूतकालार्थे)
क्तवतुप्रत्ययस्य
प्रयोगः भूतकालार्थे भवति ।
लट् क्तवतु
बालकः विद्यालयं
गच्छति । बालकः विद्यालयं
गतवान् ।
गतवान् इत्यत्र क्तवतुप्रत्ययः अस्ति ।
क्तवतुप्रत्ययान्तं पदं विशेषणं भवति अतः अस्य
पदस्य प्रयोगः त्रिषु लिङ्गेषु
त्रिषुवचनेषु सर्वासु च विभक्तिषु सम्भवति ।
अधोलिखितानि वाक्यानि परिशीलयत -
·
बालकः
विद्यालयं गतवान् । सरिता चित्रं दृष्टवती । मित्रं पुस्तकं पठितवत्
।
·
राघवः पाठं पठितवान् । मीमांसा फलं खादितवती । मित्रं फलं खादितवत् ।
·
अतुलः जलं पीतवान् । छात्रा वाक्यं रचितवती । मित्रं विषयं ज्ञातवत् ।
|
लट् |
पुं. |
स्त्री. |
नपुं. |
|
गच्छति पठति लिखति खादति नयति पिबति पश्यति |
गतवान् पठितवान् लिखितवान् खादितवान् नीतवान् पीतवान् दृष्टवान् |
गतवती पठितवती लिखितवती खादितवती नीतवती पीतवती दृष्टवती |
गतवत् पठितवत् लिखितवत् खादितवत् नीतवत् पीतवत् दृष्टवत् |
अभ्यासः – 8
उदाहरणानुगुणं
रिक्तस्थानानि पूरयत -
क्तवतुप्रत्ययः विशेषणं भवति । अतः -
बालकः गतवान् । बालिका गतवती । मित्रं गतवत् ।
बालकः गतवान् । बालिका गतवती । मित्रं गतवत् ।
बालकः पठितवान् । बालिका पठितवती । मित्रं पठितवत् ।
बालकः
लिखितवान् । बालिका
-----------। मित्रं -----------।
छात्रः -------------। छात्रा --------------। मित्रं -----------।
शिष्यः -------------। शिष्या -------------। मित्रं -----------।
पिता --------------। माता --------------। मित्रं -----------।
शिक्षकः -----------। शिक्षिका -----------। मित्रं -----------।
क्तवतुप्रत्ययः
|
पुं. |
स्त्री. |
नपुं. |
|
गतवान् पठितवान् लिखितवान् खादितवान् नीतवान् पीतवान् दृष्टवान् कृतवान् दत्तवान् पृष्टवान् गीतवान् |
गतवती पठितवती लिखितवती खादितवती नीतवती पीतवती दृष्टवती कृतवती दत्तवती पृष्टवती गीतवती |
गतवत् पठितवत् लिखितवत् खादितवत् नीतवत् पीतवत् दृष्टवत् कृतवत् दत्तवत् पृष्टवत् गीतवत् |
अभ्यासः – 9
उदाहरणानुगुणं रिक्तस्थानानि पूरयत -
लट्लकारः पुंलिङ्गम् स्त्रीलिङ्गम् नपुंसकलिङ्गम्
गच्छति गतवान् गतवती गतवत्
पठति पठितवान् पठितवती पठितवत्
लिखति -------------- -------------- ----------- ---
खादति -------------- -------------- ----------- ---
पतति -------------- -------------- ----------- ---
पिबति -------------- -------------- ----------- ---
क्रीडति -------------- -------------- ----------- ---
हसति -------------- -------------- ----------- ---
पश्यति -------------- -------------- ----------- ---
पृच्छति -------------- -------------- ----------- ---
ददाति -------------- -------------- -----------
---
पुंलिङ्गम्
मूलपदम्
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
गतवत् गतवान् गतवन्तौ गतवन्तः
पठितवत् पठितवान् पठितवन्तौ पठितवन्तः
लिखितवत् -------------- -------------- ----------- ---
खादितवत् -------------- -------------- ----------- ---
पतितवत् -------------- -------------- ----------- ---
पीतवत् -------------- -------------- ----------- ---
क्रीडितवत् -------------- -------------- ----------- ---
हसितवत् -------------- -------------- ----------- ---
दृष्टवत् -------------- -------------- ----------- ---
पृष्टवत् -------------- -------------- ----------- ---
दत्तवत् -------------- -------------- ----------- ---
स्त्रीलिङ्गम्
मूलपदम्
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
गतवत् गतवती गतवत्यौ गतवत्यः
पठितवत् पठितवती पठितवत्यौ पठितवत्यः
लिखितवत् -------------- -------------- ----------- ---
खादितवत् -------------- -------------- ----------- ---
पतितवत् -------------- -------------- ----------- ---
पीतवत् -------------- -------------- ----------- ---
क्रीडितवत् -------------- -------------- ----------- ---
हसितवत् -------------- -------------- ----------- ---
दृष्टवत् -------------- -------------- ----------- ---
पृष्टवत् -------------- -------------- ----------- ---
दत्तवत् -------------- -------------- ----------- ---
नपुंसकलिङ्गम्
मूलपदम्
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
गतवत् गतवत् गतवती गतवन्ति
पठितवत् पठितवत्
पठितवती पठितवन्ति
लिखितवत् -------------- -------------- ----------- ---
खादितवत् -------------- -------------- ----------- ---
पतितवत् -------------- -------------- ----------- ---
पीतवत् -------------- -------------- ----------- ---
क्रीडितवत् -------------- -------------- ----------- ---
हसितवत् -------------- -------------- ----------- ---
दृष्टवत् -------------- -------------- ----------- ---
पृष्टवत् -------------- -------------- ----------- ---
दत्तवत् -------------- -------------- ----------- ---
अभ्यासः - 10
अधस्तनवाक्यानि
क्तवतुप्रत्यये परिवर्तयत -
कृषकः
कृषिक्षेत्रं गच्छति । -----------
----------- ----------- --------।
माता
भिक्षुकाय अन्नं ददाति । ----------- ----------- ----------- --------।
बालकः
वानरं पश्यति । ----------- ----------- ----------- --------।
मित्रं
कन्दुकेन क्रीडति । ----------- ----------- ----------- --------।
पितामहः
समाचारपत्रं पठति । ----------- ----------- ----------- --------।
गणेशः
महाभारतं लिखति । ----------- ----------- ----------- --------।
अहं
जलं पिबामि । ----------- ----------- ----------- --------।
शिष्या
गुरुं पृच्छति । -----------
----------- ----------- --------।
मित्रं सूर्यास्तं पश्यति । ----------- ----------- ----------- --------।
विधिलिङ् (सम्भावनादि-अर्थे)
भू
गम्
भवेत्
भवेताम् भवेयुः गच्छेत् गच्छेताम्
गच्छेयुः
भवेः
भवेतम् भवेत गच्छेः गच्छेतम् गच्छेत
भवेयम् भवेव भवेम गच्छेयम् गच्छेव गच्छेम
लिख् खाद्
लिखेत् लिखेताम् लिखेयुः खादेत् खादेताम् खादेयुः
लिखेः
लिखेतम् लिखेत खादेः खादेतम् खादेत
लिखेयम् लिखेव लिखेम
खादेयम् खादेव खादेम
दृश्
नी
पश्येत्
पश्येताम् पश्येयुः नयेत् नयेताम् नयेयुः
पश्येः
पश्येतम् पश्येत नयेः नयेतम् नयेत
पश्येयम्
पश्येव पश्येम
नयेयम् नयेव
नयेम
वद् प्रच्छ्
वदेत्
वदेताम् वदेयुः पृच्छेत् पृच्छेताम् पृच्छेयुः
वदेः
वदेतम् वदेत पृच्छेः पृच्छेतम् पृच्छेत
वदेयम् वदेव वदेम पृच्छेयम् पृच्छेव पृच्छेम
अभ्यासः - 11
प्रथमपुरुष-एकवचनतः
बहुवचने परिवर्तयत - उत्तमपुरुष-एकवचनतः बहुवचने परिवर्तयत -
भवेत् --------------------- भवेयम् ----------------------
वदेत् ---------------------- वदेयम् ----------------------
गच्छेत् --------------------- गच्छेयम् ----------------------
पठेत् --------------------- पठेयम् ----------------------
लिखेत् --------------------- लिखेयम् ----------------------
पश्येत् --------------------- पश्येयम् ----------------------
खादेत् --------------------- खादेयम् ----------------------
पिबेत् --------------------- पिबेयम् ----------------------
नयेत् --------------------- नयेयम् ----------------------
त्यजेत् --------------------- त्यजेयम् ----------------------
पृच्छेत् ---------------------- पृच्छेयम् ----------------------
कुर्यात् ---------------------- कुर्याम् ----------------------
मध्यमपुरुष-एकवचनतः
बहुवचने परिवर्तयत - प्रथमपुरुष-एकवचनतः द्विवचने परिवर्तयत
-
भवेः --------------------- भवेत् ---------------------
वदेः ---------------------- वदेत् ----------------------
गच्छेः ---------------------- गच्छेत्
----------------------
पठेः
--------------------- पठेत् ----------------------
लिखेः
--------------------- लिखेत् ----------------------
खादेः --------------------- खादेत्
----------------------
पिबेः --------------------- पिबेत् ----------------------
नयेः --------------------- नयेत्
----------------------
त्यजेः --------------------- त्यजेत् ----------------------
पृच्छेः ---------------------- पृच्छेत् ----------------------
कुर्याः ---------------------- कुर्यात् ----------------------
पश्येः --------------------- पश्येत् ----------------------
उत्तमपुरुष-एकवचनतः
द्विवचने परिवर्तयत - मध्यमपुरुष-एकवचनतः
द्विवचने परिवर्तयत -
भवेयम् --------------------- भवेः
----------------------
वदेयम् ---------------------- वदेः ----------------------
गच्छेयम् --------------------- गच्छेः ----------------------
पठेयम् --------------------- पठेः
----------------------
लिखेयम् --------------------- लिखेः ----------------------
पश्येयम् --------------------- पश्येः ----------------------
खादेयम् --------------------- खादेः
----------------------
पिबेयम् --------------------- पिबेः
----------------------
नयेयम् --------------------- नयेः
----------------------
त्यजेयम् --------------------- त्यजेः ----------------------
पृच्छेयम् ---------------------- पृच्छेः ----------------------
कुर्याम् ---------------------- कुर्याः ----------------------
संस्कृत भाषा का क्रमबद्ध अध्ययन करना चाहती हूँ। कहाँ से आरम्भ करूँ? क्या आपका यह ब्लॉग पाठकों को इस प्रकार की सुविधा देती है? आपने इस लेख के आरम्भ में गणों की चर्चा की है। परन्तु सभी गणों का उदाहरण नहीं दिये गये हैं।
जवाब देंहटाएंसंस्कृत भाषा का क्रमबद्ध अध्ययन करना चाहती हूँ। कहाँ से आरम्भ करूँ? क्या आपका यह ब्लॉग पाठकों को इस प्रकार की सुविधा देती है? आपने इस लेख के आरम्भ में गणों की चर्चा की है। परन्तु सभी गणों का उदाहरण नहीं दिये गये हैं।
जवाब देंहटाएं