भर्तृहरि विरचित पुरुषार्थोपदेश

                                 अथ पुरुषार्थोपदेशः

दिक्कालाद्यनवच्छिन्नानन्तचिन्मात्रमूर्तये   ।

स्वानुभूत्यैकमानाय नमः शान्ताय तेजसे  ।। 1।।

                       बोद्धारो मत्सरग्रस्ताः, प्रभवः स्मयदूषिताः   ।

                       अबोधोपहताश्चान्ये, जीर्णमङ्के सुभाषितम् ।। 2 ।।

अज्ञः सुखमवबोध्यः सुखतरमबबोध्यते विशेषज्ञः ।  

ज्ञानलवदुर्विदग्धं     ब्रह्मापि नरं न बोधयति   ।। 3।।

                        प्रसह्य मणिमुद्धरेन् मकरवक्त्रदंष्ट्राङ्कुरात्

                        समुद्रमपि सन्तरेत् प्रचलदूर्मिमालाकुलम्   ।

                        भुजङ्गमपि कोपितं शिरसि पुष्पवद् धारयेत्

                        न तु प्रतिनिविष्टमूर्खजनचित्तमाराधयेत् ।। 4।।

लभेत सिकतासु तैलमपि यत्नतः पीडयन्

पिबेच्च मृगतृष्णिकासु सलिलं पिपासार्दितः  ।

कदाचिदपि पर्यटन् शशविषाणमासादयेत्

न तु प्रतिनिविष्टमूर्खजनचित्तमाराधयेत्    ।। 5।।

                        शशी दिवसधूसरो, गलितयौवना कामिनी

                        सरो विगतवारिजं, मुखमनक्षरं स्वाकृतेः ।

                        प्रभुर्धनपारायणः सततदुर्गतिः सज्जनो

                        नृपाङ्कणगतः खलो, मनसि सप्तशल्यानि मे ।।6।।

दौर्मन्त्र्यान् नृपतिर्विनश्यति, यतिः सङ्गात, सुतो लालनाद्

विप्रोऽनध्ययनात्, कुलं कुतनयाच्छीलं खलोपासनात्    ।

ह्रीर्मद्यादनवेक्षणादपि कृषिः, स्नेहः प्रवासाश्रयात्

मैत्री प्रार्थनया, समृद्धिरनयात्, त्यागात् प्रमादाद् धनम्  ।।7।।

                      मणिः शाणोल्लीढः, समरविजयी हेतिदलितो

                      मदक्षीणो नागः, शरदि सरिदाश्यानपुलिना    ।

                      कलाशेषश्चन्द्रः, सुरतमृदिता बालवनिता

                      तनिम्ना शोभन्ते गलितविभवाश्चार्थिषु नराः ।।8।।

परिक्षीणः कश्चित् स्पृहयति यवानां प्रसृतये

स पश्चात् सम्पूर्णः कलयति धरित्रीं तृणसमाम्  ।

अतश्चानेकान्ता गुरुलघुतयार्थेषु धनिनाम्

अवस्था वस्तूनि प्रथयति च सङ्कोचयति च ।।9।।

                      वचसि भवति सङ्गत्यागमुद्दिश्य वार्ता

                      श्रुतमुखरमुखानां केवलं पण्डितानाम्

                      जघनमरुणरत्नग्रन्थिकाञ्चीकलापं

                      कुवलयनयनानां को विहातुं समर्थः ।।10।।

मत्तेभकुम्भदलने भुवि सन्ति शूराः

केचित् प्रचण्डमृगराजवधेऽपि दक्षाः

किन्तु ब्रवीमि बलिनां पुरतः प्रसह्य

कन्दर्पदर्पदमने विरला मनुष्याः ।। 11।।

                         विलासिनीनां सहजा विलासा

                         स्त एव मूढस्य हृदि स्फुरन्ति

                         रागो नलिन्या हि निसर्गसिद्ध

                         स्तत्र भ्रमत्येव मुधा षडङ्घ्रिः ।। 12।।

न संसारोत्पन्नं चरितमनुपश्यामि कुशलं

विपाकः पुण्यानां जनयति भयं मे विमृशतः  ।  

महद्भिः पुण्यौघैश्चिरपरिगृहीता हि विषयाद्

अनन्तो जायन्ते व्यसनमिव दातुं विषयिणाम्  ।। 13।।

             भ्रान्तं देशमनेकदुर्गविषमं प्राप्तं न किश्चित् फलं

             त्यक्त्वा जातिकुलाभिमानमुचितं सेवा कृता निष्फला

             भुक्तं मानविवर्जितं परगृहे आशङ्कया काकवत्

             तृष्णे जृम्भणि पापकर्मपिशुने नाद्यापि सन्तुष्यसि ।। 14।।

 उत्खातं निधिशङ्कया क्षितितलं, ध्माता गिरेर्धातवो

निस्तीर्णः सरितां पतिर्नृपतयो यत्नेन सन्तर्पिताः

मन्त्राराधनतत्परेण विधिना नीताः श्मशाने निशाः
प्राप्तः काणवराटकोऽपि न मया, तृष्णे सकामा भव ।। 15।।

            आदित्यस्य गतागतैरहरहः संक्षेयीते जीवितं

            व्यापारैर्बहुकार्यभारगुरुभिः कालो न विज्ञायते

            दृष्ट्वा जन्मजराविपत्तिमरणत्रासश्च नोत्पद्यते

            पीत्वा मोहमयीं प्रमादमदिरामुन्मत्तभूतं जगत् ।। 16।।

दीना दीनमुखैः स्वकीयशिशुकैराकृष्टजीर्णाम्बरा

क्रोशद्भिः क्षुधितैर्निरन्नविधुरा दृश्येत चेद्गेहिनी ।

याञ्चाभङ्गभयेन गद्गदगलत्रुट्यद्विलीनाक्षरं

को देहीति वदेत् स्वदग्ध जठरस्यार्थे मनस्वी पुमान् ।। 17।।

           निवृत्ता भोगेच्छा, पुरुषबहुमानो विगलितः

           समानाः स्वर्याताः सपदि सुहृदो जीवितसमाः

           शनैर्यष्टयुद्धानं धनतिमिररुद्धे च नयने

           अहो कष्टः कायस्तदपि मरणापायचकितः ।। 18।।

हिंसाशून्यमयत्नलभ्यमशनं धात्रा मरुत् कल्पितं

व्यालानां, पशवस्तृणाङ्कुरभुजः सृष्टाः स्थलीशायिनः।

संसारार्णवलघनक्षमधियां वृत्तिः कृता सा नृणां

यामन्वेषयतां प्रयान्ति सततं सर्वे समाप्तिं गुणाः ।। 19।।

     भोगा न भुक्ता वयमेव भुक्तास्तपो न तप्तं वयमेव तप्ताः।

   कालो न यातो वयमेव यातास्तृष्णा न जीर्णा वयमेव जीर्णा ।।20।।

क्षान्तं न क्षमया गृहोचितसुखं त्यक्तं न सन्तोषतः

सेढा दुस्सहशीतवाततपनक्लेशा न तप्तं तपः।

ध्यातं वित्तमहर्निशं नियमितप्राणर्न शम्भोः पदं

तत्तत् कर्म कृतं यदेव मुनिभिस्तैस्तैः फलैर्वञ्चिताः ।। 21।।

           रात्रिः सैव पुनः स एव दिवसोऽमुत्राऽमुको मानवः

           धावन्त्युद्यमिनस्तथैव निभृतप्रारब्धतत्तक्रियाः

           व्यापारैः पुनरुत्क्तभुक्तविरसैरित्थंविधेनामुना

          संसारेण कदर्थिताः कथमहो मोहान् न लज्जामहे ।। 22।।

येनैवाम्बरखण्डेन संवीतो निशि चन्द्रमाः।

तेनैव च दिवा भानुरहो दौर्गत्यमेतयोः ।। 23।।

           विद्या नाधिगता कलङ्करहिता, वित्तं च नोपार्जितं

           शुश्रूषापि समाहितेन मनसा पित्रोर्न सम्पादिता ।

           आलोलायतलोचना युवतयः स्वपनेऽपि नालिङ्गिताः
           कालोऽयं परपिण्डभक्षणतया काकैरिव प्रेरितः ।। 24।।

अवश्यं यातारश्चिरतरमुषित्वापि विषया

वियोगे को भेदस्त्यजति न जनो यत्स्वयममून् ।

व्रजन्तः स्वातन्त्रयादतुलपरितापाय मनसः

स्वयं त्यक्ता ह्येते शतमुखमनन्तं विदधति ।। 25।।

          कृशः काणः खञ्जः श्रवणरहितः पुच्छविकलो

          व्रणी पूयक्लिन्नः कृमिकुलशतैरावृततनुः ।

          क्षुधाक्षामो जीर्णःपिठरककफालार्पितगलः

          शुचीमन्वेति श्वा, हतमपि च हन्त्येव मदनः ।। 26।।

भिक्षाशनं तदपि नीरसमेकवारं

शय्या मही परिजनो निजदेहमात्रम् ।

वस्त्रं च जीर्णपटखण्डमयी च कन्धा

हा हा तथापि विषया न परित्यजन्ति ।। 27।।

                 स्तनौ मांसग्रन्थी कनककलशावित्युपमितौ

                 मुखं श्लेष्मागारं तदपि च शशाङ्केन तुलितम्

                 स्रवन्मूत्रक्लिन्नं करिवरशिरस्पर्धि जघनम्

                 मुहुर्निन्द्यं रूपं कविजनविशेषैर्गुरु कृतम् ।। 28।।

अजानन् दाहात्म्यं पततु शलभस्तत्र दहने

स मीनोऽप्यज्ञानाद् बळिशसितमश्नातु पिशितम् ।

विजानन्तोऽप्येते वयमिह विपज्जालजटिलान्

न मुञ्चमः कामानह ह! गहनो मोहमहिमा ।। 29।।

           स्मितेन भावेन च लज्जया भिया पराङ्मुखैरर्धकटाक्षवीक्षितैः।

   वचोभिरीर्ष्याकलहेन लीलया समस्तभावैः खलु बन्धनं स्त्रियः ।। 30।।

एताश्चलद्वलयसंहतिमेखलोत्थ

झङ्कारानूपुररवाहृतराजहंस्यः।

कुर्वन्ति कस्य मनसो विवशं तरुणयो

वित्रस्तमुग्धहरिणीसदृशाक्षिपातैः ।। 31।।

               सिद्धाध्यासितकन्दरे हरवृषस्कन्धावरुद्धद्रुमे

               गङ्गाधौतशिलातले हिमवतः स्थाने स्थितः स्थेयसि

               कः कुर्वीत परप्रणाममलिने मानं मनस्वी जनो

               यद्युत्त्रस्तकुरङ्गशाबकदृशो न स्युः स्मरास्त्रं स्त्रियः ।। 32।।
सत्यं जना वच्मि न पक्षपाताल्लोकेषु सप्तस्वपि तथ्यमेतत् ।

नान्यन्मनोहारि नितम्बिनीभ्यो दुःखैकहेतुर्न च कश्चिदन्यः ।। 33।।        

                                  सिलमलमशनाय स्वादु पानाय तोयं

                                  शयनमवनिपृष्ठे वाससी वल्कले च

                                  लवधनमधुपानभ्रान्तसर्वेन्द्रियाणाम्

                                  अपनयमनुमन्तुं नोत्सहे दुर्जनानाम् ।। 34।।

शैलास्सन्ति सरित्तरङ्गसलिलप्रक्षालितान्तोपलाश्

छायामण्डलिनः फलन्ति तरवः सर्वर्तुसाधारणाः ।

विद्यन्ते गुणावत्सलाश्च मुनयः तत्वार्थसन्दर्शिनस्

सन्तोषं भज चित्त! वित्तमहतां मा भूरवज्ञास्पदम् ।। 35।।

                               विपुलहृदयैर्धन्यैः कैश्चिज्जगज्जनितं पुरा

                               विधृतमपरैर्दत्तं चान्यैर्विजित्य तृणं यथा ।

                               इह हि भुवनान्यन्ये धीराश्चतुर्दश भुञ्जते

                        कतिपयपुरस्वाम्ये पुंसां क एष मदज्वरः ।। 36।।

वयमिह परितुष्टा वल्कलैस्त्वं च लक्ष्म्या

सम इह परितोषो निर्विशेषो विशेषः ।

स तु भवतु दरिद्रो यस्य तृष्णा विशाला

मनसि हि परितुष्टे कोऽर्थवान् को दरिद्रः ।। 37।।

                   त्वं राजा वयमप्युपासितगुरुप्रज्ञाभिमानोन्नताः

                   ख्यातस्त्वं विभवैर्यशांसि कवयो दिक्षु प्रतन्वन्ति नः ।

                   इत्थं मानधनातिदूरमुभयोरप्यावयोरन्तरं

           यद्यस्मासु पराङ्मुखोऽसि वयमप्येकान्ततो निःस्पृहाः ।। 38।।

अभुक्तायां यस्यां क्षणमपि न जातं नृपशतै

र्भुवस्तस्या लाभे क इव बहुमानः क्षितिभुजाम् ।

तदंशस्याप्यंशे तदवयवलेशे च पतयो

विषादे कर्तव्ये विदधति जडाः प्रत्युत मुदम् ।। 39।।

                    शास्त्रोपस्कृतशब्दसुन्दरगिरः शिष्यप्रदेयागमा

                    विख्याताः कवयो वसन्ति विषये यस्य प्रभोर्निर्धनाः ।

                    तज्जाड्यं वसुधाधिपस्य सुधियस्त्वर्थं विनापीश्वराः

               कुत्स्याः स्युः कुपरीक्षकैर्न मणयो यैरर्घतः पातिताः ।। 40।।

मृत्पिण्डो जलरेखया वलयितः सर्वोऽप्ययं नन्वणुः

स्वांशीकृत्य तदेव संगरशतै राज्ञां गणा भुज्यते ।

ते दद्युर्ददतेऽथ वा किमपि न क्षुद्रा द्ररिद्रा भृशं

धिक् धिक् तान् पुरुषाधमान् धनकणान् वाञ्च्छन्ति तेभ्योऽपि ये ।।41

             न नटा न विटा न गायका न च सभ्येतरवादचुञ्चवः

             नृपमीक्षितुमत्र के वयं स्तनभारावनता न योषितः ।। 42।।      

स जातः कोऽप्यासीन्मदनरिपुणा मूर्ध्नि धवलं

कपालं यस्योच्चैर्विनिहितमलङ्कारविधये ।

नृभिः प्राणत्राणप्रवणमतिभिः कैश्चिदधुना

नमद्भिः कः पुंसामयमतुलदर्पज्वरभरः ।। 43।।

               अशीमहि वयं भिक्षामाशावासो वसीमहि

               शयीमहि महीपृष्ठे कुर्वीमहि किमीश्वरेः ।। 44।।

अर्थानामीशिषे त्वं वयमपि च गिरामीश्महे यावदिच्छं

शूरस्त्वं वादिजल्पव्युपशमनविधावक्षयं पाटवं नः।

सेवन्ते त्वं धनान्धामतिमलहतये त्वामपि श्रोतुकामा

मय्यप्यास्था न ते चेत् तवयि मम सुतरामेष राजन् गतोऽस्मि ।। 45।।

                      विपदि धैर्यमथाभ्युदये क्षमा

                      सदसि वाक्पटुता युधि विक्रमः।

                      यशसि चाभिरतिव्यसनं श्रुतौ

                      प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् ।। 46।।

निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु

लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् ।

अद्यैव वा मरणामस्तु युगान्तरे वा

न्याय्यात् पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ।। 47।।

                 हर्तुर्याति न गोचरं किमपि शं पुष्णाति यत् सर्वदा

                 ह्यर्थिभ्यः प्रतिपाद्यमानमनिशं प्राप्नोति वृद्धिं पराम् ।

                 कल्पान्तेष्वपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यमन्तर्धनं

        येषां तान् प्रति मानमुज्झत नृपाः कस्तैः सह स्पर्धते ।। 48।।

यदा किञ्चिज्ज्ञोऽहं गज इव मदान्धः समभवं

तदा सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदवलिप्तं मम मनः ।

यदा किञ्चित् किञ्चित् बुधजनसकाशादवगतं

तदा मूर्खोऽस्मीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः ।। 49।।

                           अधिगतपरमार्थन् पण्डितान्मावमंस्थास्

                          तृणमिव लघु लक्ष्मीर्नेव तान् संरुणाद्धि

                          अभिनवमदलेखाश्यानगण्डस्थलानां

                          न भवति बिसतन्तुर्वारणं वारणानाम् ।। 50।।

क्षुत्क्षार्मोऽपि जराकृशोऽपि शिथिलप्रायोऽपिकष्टां दशा

मापन्नोऽपि विपन्नधीधृतिरपि प्राणेषु गच्छत्स्वपि ।

मत्तेभेन्द्र विभिन्न कुम्भकबलग्रासकैबद्धस्पृहः

किं जीर्णं तृणमत्ति मानमहतामग्रेसरः केसरी ।। 51।।              

                  प्रिया न्याय्यावृत्तिर्मलिनमसुभङ्गेऽप्यसुकरं

                  ह्यसन्तो नाभ्यर्थ्याः सुहृदपि न याच्यः कृशधनः

                  विपद्युच्चैः स्थेयं, पदमनुविधेयं च महतां

                  सतां केनोद्दिष्टं विषममसिधाराव्रतमिदम ।। 52।।

मनसि वचसि काये पुण्यपीयूषपूर्णास्

त्रिभुवनमुपकारश्रेणिभिः प्रीणयन्तः

परगुणपरमाणून् पर्वतीकृत्य नित्यं

निजहृदि विकसन्तः सन्ति सन्तः कियन्तः ।। 53।।

                इतः स्वपिति केशवः कुलमितस्तदीयद्विषाम्

                इतो हि शरणार्थिनः शिखरिपक्षिणः शेरते ।

                इतोऽपि बडवानलः सह समस्तसंवर्तको

                अहो विततमूर्जितं भरवहं च सिन्धोर्वपुः ।। 54।।

माने म्लायिनि, खण्डिते च वसुनि, व्यर्थे प्रयातेऽर्थिनि

क्षीणे बन्धुजने, गते परिजने, नष्टे शनैर्यौवने

युक्तं केवलमेतदेव सुधियां यज्जह्नुकन्यापयः

पूतग्रावगिरीन्द्रकन्दरदरीकुञ्जे निवासः क्वचित् ।। 55।।

                   परेषां चेतांसि प्रतिदिवसमाराध्य बहुधा

                    प्रसादं किं नेतुं विशति हदयक्लेशकलिलम् ।

                    प्रसन्ने त्वय्यन्तः स्वयमुदितचिन्तामणिगुणो

               विविक्तः संकल्पः किमभिलषितं पुश्यति न ते ।। 56।।

अमीषां प्राणानां तुलितबिसिनीपत्रपयसां

कृते किं नास्भाभिर्विगलितविवेकैव्यवसितम् ।

यदाढयानामग्रे द्रविणमदनिः संज्ञमनसां

कृतं म्लानव्रीलैर्निजगुणकथापातकमपि ।। 57।।

               खलोल्लापाः सोढाः कथमपि तदाराधनपरै

               र्निगृह्यान्तर्बाष्पं हसितमपि शून्येन मनसा ।

               कृतो वित्तस्तम्भप्रतिहतधियामञ्जलिरपि

               त्वमाशे! मोघाशे किमपरमतो नर्तयसि माम् ।। 58।।       

तत्वज्ञानविवेकनिर्मलधियः कुर्वन्त्यहो दुष्करं

यल्लब्ध्वाप्युपभोगवन्त्यपि धनान्येकान्ततो निःस्पृहाः ।

न प्राप्तानि धनानि सम्प्रति न च प्राप्तौ दृढप्रत्ययो

वाञ्छामात्रपरिग्रहाण्यपि वयं त्यक्तुं न तानि क्षमाः ।। 59।।

                 भ्रान्तः कष्टमहो गतस्स नृपतिः सामन्तचक्रं च तत्

                 पार्श्वे तस्य च या विदग्धपरिषत् ताश्चन्द्रबिम्बाननाः

                 उद्रिक्तः स च राजपुत्रनिवहस्ते बन्दिनस्ताः कथाः

           सर्वं यस्य वशात् स्मृतेः पथमगात् कालाय तस्मै नमः ।। 60।।

वयं येभ्यो जाताश्चिरपरिगृहीताश्च खलु ते

समं यैः संमृद्धाः स्मृतिविषयतां तेऽपि गमिताः।

इदानीमेते स्मः प्रतिदिवसमासन्नपतना

गतास्तुल्यावस्थां सिकतिलनदीतीरतरुभिः ।। 61।।

                 यत्रानेकः क्वचिदपि गृहे तत्र तिष्ठत्यथैको

                 यत्राप्येकस्तदनु बहवस्तत्र नैकोऽपि चान्ते।

                इत्थं नेयो रजनिदिवसौ दोलयन् द्वाविवाक्षौ

               कालः काल्या सह बहुकलः क्रीडति प्राणिशारैः ।। 62।।

तपस्यन्तः सन्तः किमधिनिवसामः सुरनदीं

गुणोदारान् दारानुत परिचरामः किमु वयम्

पिबामः शास्त्रौघानुत विविधकाव्यामृतरसान्

न विद्मः किं कुर्मः कतिपयनिमेषायुषि जने ।। 63।।

               गङ्गातीरे हिमगिरिशिलाबद्धपद्मासनस्य

               ब्रह्मध्यानाभ्यसनविघिना योगनिद्रारतस्य ।

               किं तैर्भाव्यं मम सुदिवसैर्येषु ते निर्विशङ्काः

               कण्डूयन्ते जरठहरिणाः शृङ्गमङ्गेमदीये ।। 64।।

वितीर्णे सर्वस्वे तरुणकरुणापूर्णमनसा

स्मरन्तः संसाराद् द्विगुणपरिणामावधिगतः ।

कदा पुण्यारण्ये परिणतशिरच्चन्द्रकिरणं

त्रियामां नेष्यामो हरचरणचित्तैकशरणाः ।। 65।।

               आशा नाम नदी मनोरथजला तृष्णातरङ्गाकुला

               रागग्राहवती वितर्कविहगा धैर्यद्रुमध्वंसिनी ।

               मोहावर्तसुदुस्तरातिहना प्रोक्तुङ्गचिन्तातटी

              तस्याः पारगता विशुद्वमनसो नन्दन्ति योगीश्वराः ।। 66।।

आसंसारं त्रिभुवनमिदं चिन्वतां तात्! तदृङ्

नैवास्माकं नयनपदवीं श्रोत्रवर्त्मागतो वा ।

योऽयं धत्त विषयकरिणीरुढगाढाभिमान

क्षीबस्यान्तः करणकरिणः संयमालानलीलाम् ।। 67।।

                ये वर्धन्ते धनपतिपुरः प्रार्थनादीर्घदुःखा

                ये चाल्पत्वं दधति विषयाक्षेपपर्यस्तबुद्वेः ।

               तेषामन्तः स्फूतिहसितं वासराणं स्मरेयं

               ध्यानच्छेदे शिखरिशिखरग्रावशय्यानिषण्णाः ।। 68।।    

क्वचिद् भूमिः शय्या क्वचिदपि च पर्यङ्कशयनं

क्वचिच्छाकाहारः क्वचिदपि च शाल्योदनरुचिः ।

क्वचित्कन्धामाली क्वचिदपि च वर्याम्बरधरो

मनस्वी कार्यार्थी न गणयति दुखं न च सुखम् ।। 69।।

                  यदेतत् स्वाच्छन्द्यं विहरणमकार्पण्यमशनं

                  सहार्यैः संवासः श्रुतमुपशमैकाश्रयफलम् ।

                  मनो मन्दस्पन्दं बहिरिति चिरस्यापि विमृशन्

                  न जाने कस्यैषा परिणतिरुदारस्य तपसः ।। 70।।

पाणिः पात्रं पवित्रं भ्रमणपरिगतं भैक्षमक्षय्यमन्नं

विस्तीर्णं वस्त्रमाशादशकममलिनं तल्पमस्वल्पमुर्वी

येषां निःसङ्गतान्तःकरणपरिणतिः स्वात्मसन्तोषिणस्ते

धन्याः सन्यस्दैन्यव्यतिकरनिकराः कर्म निर्मूलयन्ति ।। 71।।

                      दुराराधाश्चामी तुरगचलचिताः क्षितिभुजो

                      वयं तु स्थूलेच्छा सुमहति पदे बद्धमनसः ।

                      जरा देहं, मृत्युर्हरति दयितं जीवितमिदं

                      सखे! नान्यच्छ्रेयो जगति विदुषोऽन्यत्र तपसः ।। 72।।  

भोगा मेघवितानमध्यविलसत्सौदामिनीचञ्चला

आयुर्वायुविघटिृताब्जपटलीलीनाम्बुवद् भङ्गुरम् ।

लोला यौवनलालना तनुभृतामित्याकलय्य द्रुतं

योगे ध्येयसमाधियोगसुभगे बुद्धिं विदध्वं बुधाः ।। 73।।

                        न ध्यातं पदमीश्वरस्य विधिवत् संसारविच्छित्तये

                        स्वर्गद्वारकवाटपाटनपटुर्धर्मोऽपि नोपार्जितः ।

                       नारीपीनपयोधरोरुयुगलं स्वपनेऽपि नालिङ्गितं

                       मातुः केवलमेव यौवनवनच्छेदे कुठारा वयम् ।। 74।।

पुण्ये ग्रामे वने वा महति सितपटच्छिन्नपालीं कपालीम्

आदायाम्नायगर्भद्विजहुतहुतभुग्धूमधूम्रोपकण्ठे ।

द्वाराद् द्वारं प्रवृत्तो वरमुदरदरीपूरणाय क्षुधार्तो

मानी प्राणी सनाथो न पुनरनुदिनं तुल्यकुल्येषु दीनः ।। 75।।

                चण्डालः किमयं द्विजातिरथ किं शू द्रोऽथ किं तापसः

                किं वा तत्त्वनिवेशपेशलमतिर्योगीश्वरः कोऽपि किम् ।

                इत्युत्पन्नविकल्पजल्पमुखरैः संभाष्यमाणा जनैर्

               न क्रुद्धाः पथि नैव तुष्टमनसो यान्ति स्वयं योगिनः ।। 76।।

असाराः सन्त्येते विरतिविरसा वाथ विषया

जुगुप्स्यन्तां यद्वा न तु सकलदोषस्पदमिदम्

तथाप्येतद् ब्रूमो न हि परहितात्पुण्यमधिकं

न चास्मिन् संसारे कुवलयदृशो रम्यमपरम् ।। 77।।

           मात्सर्यमुत्सार्य विचार्य कार्यमार्याः समर्यादमिदं ब्रुवन्तु ।

सेव्या नितम्बाः किमु भूधराणामुत स्मरस्मेरविलासिनीनाम् ।। 78।।

                   किमहि बहुभिरुक्तैर्युक्तिशून्यैः प्रलापैर्

                   द्वयमिह पुरुषाणां सर्वदा सेवनीयम् ।

                   अभिनवमदलीलालालसं सुन्दरीणां

                   स्तनभरपरिखिन्नं यौवनं वा वनं वा ।। 79।।

विरमत बुधा ! योषित्सङ्गात् सुखात् क्षणिकोत्सवात्

कुरुत करुणामैत्रीप्रज्ञावधूजनसङ्गमम्

न खलु नरके भारोक्रान्तं घनस्तनमण्डलं

शरणमथ वा श्रोणीबिम्बं क्वणन्मणिमेखलम् ।। 80।।

               प्राणाघातान्निवृत्तिः परधनहरणे संयमः सत्यवाक्यं

              काले शक्त्या प्रदानं, युवतिजनकथामूकभावः परेषाम् ।

              तृष्णास्रोतोविभङ्गो गुरुषु च विनयः सर्वभूतानुकम्पा

        सामान्यः सर्वशास्त्रेष्वनुपहतविधिः श्रेयसामेष पन्थाः ।। 81।।

मातर्लक्ष्मि! भजस्व कञ्चिदपरं मत्काङ्क्षिणी मा च भूर्

भोगेभ्यः स्पृहयालवस्तव वशे का निःस्पृहाणामसि ।

सद्यःस्यूतपलाशपत्रपुटिकापात्रे पवित्रीकृते

भिक्षासक्तुभिरेव सम्प्रति वयं वृत्ति समीहामहे ।। 82।।

                          बाले! लीलामुकुलितममी मन्थरा दृष्टिपाताः

                         किं क्षिप्यन्ते विरम विरम, व्यर्थ एष श्रमस्ते

                         सम्प्रत्यन्ये वयमुपरतं बाल्यमास्था वनान्ते

                 क्षीणो मोहस्तृणमिव जगज्जालमालोकयामः ।। 83।।

इयं बाला मां प्रत्यनपरतमिन्दीवरदल

प्रभाचोरं चक्षुः क्षिपति किमभिप्रेतमनया

गतो मोहोऽस्माकं स्मरशबरबाणव्यतिकर

ज्वरज्वाला शान्ता, किमिति न वराकी विरमति ।। 84।।

                         रम्यं हर्म्यतलं न किं वसतये श्राव्यं न गेयादिकं

                         किं वा प्राणसमागमसुखं नैवाधिकं प्रीतये

                         किन्तूद्भ्रान्तपतत्पतङ्गपवनव्यालोलदीपाङ्कुर

                च्छायाचञ्चलमाकलय्य सततं सन्तो वनान्तं गताः ।। 85।। 

किं कन्दा कन्दरेभ्यः प्रलयमुपगता निझरा वा गिरिभ्यः

प्रध्वस्ता वा तरुभ्यः सरसफलभृतोवल्कलिन्यश्च शाखाः ।

वीक्षन्ते यन्मुखानि प्रसभमपगतप्रश्रयाणां खलानां

दुःखोपात्ताल्पवित्तस्मयवशललनागर्वितभ्रूलतानि ।। 86।।

                               गङ्गतरङ्गकणशीकरशीतलानि

                               विद्याधराध्युषितचारुशिलातलानि ।

                               स्थानानि किं हिमवतः प्रलयं गतानि

                              यत् सावमानपरपिण्डरता मनुष्याः ।। 87।।

यदा मेरुः श्रीमान् निपतति युगान्ताग्निदलितः

समुद्राः शुष्यन्ति प्रचुरमकरग्राहसलिलाः।

धरा गच्छत्यन्तं धरणिधरपादरैपि धृता

शरीरे का वार्ता करिकलभकर्णाग्रचपले ।। 88।।

                           एकाकी निःस्पृहः शान्तः पाणिपात्रो दिगम्बरः

                          कदा शम्भुर्भविष्यामि कर्मनिर्मूलनक्ष्मः   ।। 89।।

प्राप्ताः श्रियः सकलकामदुघास्ततः किं

दत्तं पदं शिरसि विद्विषतां ततः किम्।

सम्पूजिताः प्रणयिनो विभवैस्ततः किं

कल्पस्थितं तनुभृतां तनुभिस्ततः किम् ।। 90।।
                      भक्तिर्भवे मरणजन्मभयं हृदिस्थं
                      स्नेहो न बन्धुषु न मन्मथजो विकारः।
                      संसर्गदोषरहिता विजिता वनान्ता
                      वैराग्यमस्ति किमतः परमर्थनीयम् ।। 91।।
तस्मादनन्तमजरं परमं विकासि
तच्चित! चिन्तय किमेभिरसद्विकल्पैः ।
यस्यानुषङ्गिण इमे भुवनाधिपत्य-
भोगादयः कृपणलोकमता भवन्ति ।। 92।।
                   पातालमाविशसि यासि नभो विलङ्घ्य
                   दिङ्मण्डलं भ्रमसि मानस! चापलेन
                   भ्रान्त्यपि जातु विमलं कथमात्मनीनं
                    न ब्रह्म संस्पृशसि निर्वृतिमेषि येन ।। 93।।
यूयं वयं वयं यूयमित्यासीन्मतिरावयोः
तज्जातमधुना येन यूयं यूयं वयं वयम् ।। 94।।
                ब्रहमाण्डमण्डलीमात्रं किं लोभाय मनस्विनः
                शबरीस्फुरितेनाब्धेः क्षुब्धता जातु जायते ।। 95।।
महीशय्या शय्या विततमुपधानं भुजलता
वितानं चाकाशं व्यजनमनुकूलोऽयमनिलः।
स्फुरचन्द्रो दीपो विरतिवनितासमुदितः
सुखं शेते शान्तः तनुविभवभूमिर्नृप इव ।। 96।।
               किं वेदैः स्मृतिभिः पुराणपठनैः शास्त्रैर्महाविस्तरैः
               स्वर्गग्रामकुटीनिवासफलदैः कर्मक्रियाविभ्रमैः।
               भुक्त्वैकं भवदुःखभाररचनाविध्वंसकालानलं
               स्वात्मानन्दपदप्रवेशकथनं शेषैर्वणिग्वृत्तिभिः ।। 97।।
आयुः कल्लोललोलं कतिपयदिवसस्थयिनी यौवनश्रीर्
अर्थाः सङ्कल्पकल्पा घनसमयतडिद्विभ्रमा भोगपूगाः।
कण्ठाश्लेषोपगूढं तदपि च न चिरं यत्प्रियाभिः प्रणीतं
ब्रह्मण्यासक्तचित्ता भवत भवभयाम्भोधिपारं तरीतुम् ।। 98।।
                            यदाभूदज्ञानं स्मरतिमिरसंस्कारजनितं
                            तदा दृष्टं नारीमयमिदमशेषं जगदिति।
                            इदानीमस्माकं पटुतरविवेकाञ्जनजुषां
                    समीभूता दृष्टिस्त्रिभुवनमपि ब्रह्म तनुते ।। 99।।
प्रशान्तशास्त्रार्थविचारचापलं निवृत्तनानारसकाव्यकौतुकम्।
निरस्तनिःशेषविकल्पविप्लवं प्रहर्तुमन्विच्छति शूलिनं मनः ।। 100।।
              मातर्मेदिनि तात मारुत सखे तेजः सुबन्धो जल!
             भ्रातर्व्योम निबद्ध एष भवतामन्त्यः प्रणामाञ्जलिः।
             युष्मत्सङ्गवशोपजातसुकृतस्फारीभवन्निर्मल-
            ज्ञानापास्तसमस्तमोहमहिमा लीये परब्रह्मणि ।। 101।।
       ।। इति भर्तृहरिविरचितः पुरुषार्थोपदेशः समाप्तः ।।