त्रैमासिक योग प्रशिक्षण पाठ्यक्रम

 Ø समयावधि- तीन माह (75 कक्षायें) प्रतिदिन कक्षा 1.00 घंटा 15 मिनट

Ø Øप्रवेश की अर्हता – 12 वीं कक्षा उत्तीर्ण

Ø Øआयु- 16 वर्ष से 50 वर्ष आयु के लोग

 

पाठ्यक्रम-

1.    1. योग का सामान्य परिचय

2.    2. योगासन, प्राणायाम, मुद्रा-बन्ध, षट्कर्म, ध्यान आदि की अभ्यास विधि, लाभ और सावधानियां

3.   3. योगासन, प्राणायाम, मुद्रा-बन्ध, षट्कर्म, ध्यान का प्रायोगिक प्रशिक्षण

4.    4. संस्कृत व्याकरण

5.    5. शिक्षार्थी पोर्टफोलियो पाठयोजना , प्रोजेक्ट, मौखिक परीक्षा

 

1.योग का सामान्य परिचय

क)    योग का अर्थ, योग की परिभाषा तथा उद्देश्य

ख)    योग का संक्षिप्त इतिहास तथा मुख्य सम्प्रदाय (राजयोग, हठयोग, ध्यानयोग तथा कर्म योग)

ग)     योग सूत्र, हठयोग प्रदीपिका, घेरण्ड संहिता का सामान्य परिचय

घ)     अष्टांग योग का सामान्य परिचय

ङ)     आसन की परिभाषा, संख्या, वर्गीकरण (वर्गाकरण- प्रारम्भिक अवस्था, प्रभाव और प्रकृति के अनुसार)

च)    प्राणायाम की परिभाषा, संख्या तथा प्रकार

छ)    चक्र, पञ्चकोश, नाड़ी तथा योगनिद्रा का सामान्य परिचय

ज)    स्वास्थ्य प्रबन्धन में योग तथा योगिक आहार का महत्व

 

2.योगासन, प्राणायाम, मुद्रा-बन्ध, षट्कर्म, ध्यान आदि की अभ्यास विधि, लाभ और सावधानियां

 

3.योगासन, प्राणायाम, मुद्रा-बन्ध, षट्कर्म, ध्यान का प्रायोगिक प्रशिक्षण

अ) प्रार्थना- योगेन चित्तस्य पदेन वाचां मलं शरीरस्य च वैद्यकेन।

योऽपाकरोत् तं प्रवरं मुनीनां, पतंजलि प्रांजलिरानतोऽस्मि।।

समदोषः समाग्निश्च समधातुमलक्रियः ।

प्रसन्नात्मेन्द्रियमनाः स्वस्थ इत्यभिधीयते ॥

स्वस्तिप्रजाभ्यः परिपालयन्तां न्यायेन मार्गेण महीं महीशाः ।

गोब्राह्मणेभ्यः शुभमस्तु नित्यं लोकाः समस्ताः सुखिनो भवन्तु ॥

आ) शरीर को गर्म करने वाले अभ्यास (शिथिलीकरण, सूक्ष्म व्यायाम)

          ग्रीवा, कुहनी, स्कन्ध, कटि, जानु, बुल्फ, अंगुल (कुल 15 व्यायाम)

इ) खड़े होकर किये जाने वाले आसन

            ताड़ासन, तिर्यक् ताड़ासन, कटिचक्रासन, वृक्षासन, पादहस्तासन, अर्धचक्रसान, वृक्षासन,

            पादहस्तासन, कोणासन, त्रिकोणासन, पारम्परिक सूर्यनमस्कार।

ई) बैठकर किये जाने वाले आसन

          वज्रासन, सुप्तवज्रासन, सिंहासन, पद्मासन, सिद्धासन, गोमुखासन, भद्रासन, पश्चिमोत्तानपादासन, वक्रासन, अर्धमत्स्येन्द्रासन, मण्डूकासन, उत्तान मण्डूक आसन, जानुशीर्षासन, शार्षासन, पर्वतासन, उष्ट्रासन।

उ) पीठ के बल लेटकर किये जाने वाले आसन

           उत्तानपादासन, पवनमुक्तासन, सेतुबंध आसन, मेरूदण्ड आसन, अर्धहलासन, सर्वांगासन, हलासन,

            कर्णपीडासन, मत्स्यासन, शवासन।

ऊ)  षट्कर्म

           नेति और कपालभाति

ए) मुद्रा-बन्ध

          ज्ञान मुद्रा, प्रणव मुद्रा, जालन्धर बन्ध , उड्डीयान बन्ध, मूल बन्ध और महाबन्ध।

ऐ) श्वसन क्रियायें और प्राणायाम

·        उदरीय श्वसन, वक्षीय श्वसन, क्लैविकुलर श्वसन और योगिक श्वसन।

·        अनुलोम विलोम (नाडीशोधन) भस्त्रिका, सूर्यभेदी, चन्द्रभेदी, शीतली, सीत्कारी, उज्जयी, भ्रामरी

ओ) ध्यान

            श्वास पर ध्यान तथा योग निद्रा

4. संस्कृत व्याकरण

          क) सन्धि  (ख) सुबन्त पद परिचय (ग) तिङन्त पद परिचय (घ) उपसर्ग (ङ) अव्यय (च)  प्रत्यय

5. शिक्षार्थी पाठयोजना, प्रोजेक्ट, मौखिक परीक्षा

 शान्ति मंत्र

सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामया।

सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चित् दुःखभाग् भवेत्।।

योगस्थः कुरु कर्माणि संगं त्यक्त्वा धनञ्जय ।

सिद्धयसिद्धयोः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥

Share:

1 टिप्पणी:

  1. अतीव सुन्दर संकलन और अत्यन्त ही सुन्दर उपक्रम जिसका अनुशरण समाज व राष्ट्र को गौरव प्रदान करने वाला है।

    जवाब देंहटाएं

अनुवाद सुविधा

ब्लॉग की सामग्री यहाँ खोजें।

लोकप्रिय पोस्ट

जगदानन्द झा. Blogger द्वारा संचालित.

मास्तु प्रतिलिपिः

इस ब्लॉग के बारे में

संस्कृतभाषी ब्लॉग में मुख्यतः मेरा
वैचारिक लेख, कर्मकाण्ड,ज्योतिष, आयुर्वेद, विधि, विद्वानों की जीवनी, 15 हजार संस्कृत पुस्तकों, 4 हजार पाण्डुलिपियों के नाम, उ.प्र. के संस्कृत विद्यालयों, महाविद्यालयों आदि के नाम व पता, संस्कृत गीत
आदि विषयों पर सामग्री उपलब्ध हैं। आप लेवल में जाकर इच्छित विषय का चयन करें। ब्लॉग की सामग्री खोजने के लिए खोज सुविधा का उपयोग करें

समर्थक एवं मित्र

सर्वाधिकार सुरक्षित

विषय श्रेणियाँ

ब्लॉग आर्काइव

संस्कृतसर्जना वर्ष 1 अंक 1

संस्कृतसर्जना वर्ष 1 अंक 2

संस्कृतसर्जना वर्ष 1 अंक 3

Sanskritsarjana वर्ष 2 अंक-1

Recent Posts

लेखानुक्रमणी

लेख सूचक पर क्लिक कर सामग्री खोजें

अभिनवगुप्त (1) अलंकार (3) आधुनिक संस्कृत गीत (14) आधुनिक संस्कृत साहित्य (5) उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान (1) उत्तराखंड (1) ऋग्वेद (1) ऋषिका (1) कणाद (1) करवा चौथ (1) कर्मकाण्ड (47) कहानी (1) कामशास्त्र (1) कारक (1) काल (2) काव्य (16) काव्यशास्त्र (27) काव्यशास्त्रकार (1) कुमाऊँ (1) कूर्मांचल (1) कृदन्त (3) कोजगरा (1) कोश (12) गंगा (1) गया (1) गाय (1) गीति काव्य (1) गृह कीट (1) गोविन्दराज (1) ग्रह (1) छन्द (6) छात्रवृत्ति (1) जगत् (1) जगदानन्द झा (3) जगन्नाथ (1) जीवनी (6) ज्योतिष (20) तकनीकि शिक्षा (21) तद्धित (10) तिङन्त (11) तिथि (1) तीर्थ (3) दर्शन (19) धन्वन्तरि (1) धर्म (1) धर्मशास्त्र (14) नक्षत्र (2) नाटक (4) नाट्यशास्त्र (2) नायिका (2) नीति (3) पतञ्जलि (3) पत्रकारिता (4) पत्रिका (6) पराङ्कुशाचार्य (2) पर्व (2) पाण्डुलिपि (2) पालि (3) पुरस्कार (13) पुराण (3) पुस्तक (1) पुस्तक संदर्शिका (1) पुस्तक सूची (14) पुस्तकालय (5) पूजा (1) प्रत्यभिज्ञा शास्त्र (1) प्रशस्तपाद (1) प्रहसन (1) प्रौद्योगिकी (1) बिल्हण (1) बौद्ध (6) बौद्ध दर्शन (2) ब्रह्मसूत्र (1) भरत (1) भर्तृहरि (2) भामह (1) भाषा (1) भाष्य (1) भोज प्रबन्ध (1) मगध (3) मनु (1) मनोरोग (1) महाविद्यालय (1) महोत्सव (2) मुहूर्त (1) योग (5) योग दिवस (2) रचनाकार (3) रस (1) रामसेतु (1) रामानुजाचार्य (4) रामायण (3) रोजगार (2) रोमशा (1) लघुसिद्धान्तकौमुदी (45) लिपि (1) वर्गीकरण (1) वल्लभ (1) वाल्मीकि (1) विद्यालय (1) विधि (1) विश्वनाथ (1) विश्वविद्यालय (1) वृष्टि (1) वेद (6) वैचारिक निबन्ध (26) वैशेषिक (1) व्याकरण (46) व्यास (2) व्रत (2) शंकाराचार्य (2) शरद् (1) शैव दर्शन (2) संख्या (1) संचार (1) संस्कार (19) संस्कृत (15) संस्कृत आयोग (1) संस्कृत कथा (11) संस्कृत गीतम्‌ (50) संस्कृत पत्रकारिता (2) संस्कृत प्रचार (1) संस्कृत लेखक (1) संस्कृत वाचन (1) संस्कृत विद्यालय (3) संस्कृत शिक्षा (6) संस्कृत सामान्य ज्ञान (1) संस्कृतसर्जना (5) सन्धि (3) समास (6) सम्मान (1) सामुद्रिक शास्त्र (1) साहित्य (7) साहित्यदर्पण (1) सुबन्त (6) सुभाषित (3) सूक्त (3) सूक्ति (1) सूचना (1) सोलर सिस्टम (1) सोशल मीडिया (2) स्तुति (2) स्तोत्र (11) स्मृति (12) स्वामि रङ्गरामानुजाचार्य (2) हास्य (1) हास्य काव्य (2) हुलासगंज (2) Devnagari script (2) Dharma (1) epic (1) jagdanand jha (1) JRF in Sanskrit (Code- 25) (3) Library (1) magazine (1) Mahabharata (1) Manuscriptology (2) Pustak Sangdarshika (1) Sanskrit (2) Sanskrit language (1) sanskrit saptaha (1) sanskritsarjana (3) sex (1) Student Contest (2) UGC NET/ JRF (4)