दुःखत्रयाभिघाताज्जिज्ञासा तदपघातके हेतौ।
दृष्टेसाऽपार्था चेन्नैकान्तात्यन्ततोऽभावात् ॥१॥
दृष्टवदानुश्रविकःस
ह्यविशुद्धिक्षयातिशययुक्तः।
तद्विपरीतः श्रेयान्,
व्यक्ताव्यक्तज्ञविज्ञानात्
॥२॥
मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाद्याः
प्रकृतिविकृतयः सप्त।
षोडशकस्तु विकारोन प्रकृतिर्न
विकृतिः पुरुषः ॥३॥
दृष्टमनुमानमाप्तवचनं
चसर्वप्रमाणसिद्धत्वात्।
त्रिविधं प्रमाणमिष्टंप्रमेयसिद्धिः
प्रमाणाद्धि ॥४॥
प्रतिविषयाध्यवसायो
दृष्टंत्रिविधमनुमानमाख्यातम्।
तल्लिङ्गलिङ्गिपूर्वकमाप्तश्रुतिराप्तवचनं
तु ॥५॥
सामान्यतस्तु
दृष्टाद् अतीन्द्रियाणां प्रतीतिरनुमानात्।
तस्मादपि चासिद्धं परोक्षमाप्तागमात्
सिद्धम् ॥६॥
अतिदूरात्
सामीप्यात् इन्द्रियघातान्मनोऽनवस्थानात्।
सौक्ष्म्याद् व्यवधानाद्
अभिभवात्समानाभिहाराच्च ॥७॥
सौक्ष्म्यात्तदनुपलब्धिर्नाऽभावात्कार्यतस्तदुपलब्धेः।
महदादि तच्च कार्यं प्रकृतिसरूपं
विरूपं च ॥८॥
असदकरणादुपादानग्रहणात्
सर्वसम्भवाभावात्।
शक्तस्य शक्यकरणात्कारणभावाच्चसत्
कार्यम् ॥९॥
हेतुमदनित्यमव्यापि
सक्रियमनेकमाश्रितं लिङ्गम्।
सावयवं परतन्त्रं
व्यक्तंविपरीतमव्यक्तम् ॥१०॥
त्रिगुणमविवेकि
विषयः सामान्यमचेतनं प्रसवधर्मि।
व्यक्तंतथाप्रधानम्तद्विपरीतस्तथा च
पुमान् ॥११॥
प्रीत्यप्रीतिविषादात्मकाः
प्रकाशप्रवृत्तिनियमार्थाः।
अन्योऽन्याभिभवाश्रयजननमिथुनवृत्तयश्च
गुणाः ॥१२॥
सत्त्वं
लघु प्रकाशकमिष्टमुपष्टम्भकं चलं च रजः।
गुरु वरणकमेव तमःप्रदीपवच्चार्थतो
वृत्तिः ॥१३॥
अविवेक्यादेः
सिद्धिः त्रैगुण्यात्तद्विपर्ययाभावात्।
कारणगुणात्मकत्वात्कार्यस्याव्यक्तमपि
सिद्धम् ॥१४॥
भेदानां
परिमाणात्समन्वयाच्छक्तितः प्रवृत्तेश्च।
कारणकार्यविभागादविभागाद्वैश्वरूप्यस्य
॥१५॥
कारणमस्त्यव्यक्तम्प्रवर्तते
त्रिगुणतः समुदयाच्च।
परिणामतः सलिलवत्
प्रतिप्रतिगुणाश्रयविशेषात् ॥१६॥
संघातपरार्थत्वात्
त्रिगुणादिविपर्ययादधिष्ठानात्।
पुरुषोऽस्ति
भोक्तृभावात्कैवल्यार्थं प्रवृत्तेश्च ॥१७॥
जननमरणकरणानां
प्रतिनियमादयुगपत्प्रवृत्तेश्च।
पुरुषबहुत्वं सिद्धं
त्रैगुण्यविपर्ययाच्चैव ॥१८॥
तस्माच्च
विपर्यासात्सिद्धं साक्षित्वमस्य पुरुषस्य।
कैवल्यं माध्यस्थ्यं द्रष्टृत्वमकर्तृभावश्च
॥१९॥
तस्मात्तत्संयोगादचेतनं
चेतनावदिव लिङ्गम् ।
गुणकर्तृत्वे च तथा कर्तेव
भवत्युदासीनः ॥२०॥
पुरुषस्य
दर्शनार्थं कैवल्यार्थं तथा प्रधानस्य।
पङ्ग्वन्धदुभयोरपि संयोगस्तत्कृतः सर्गः
॥२१॥
प्रकृतेर्महांस्ततोऽहङ्कारस्तस्माद्
गणश्च षोडशकः।
तस्मादपि षोडशकात्पञ्चभ्यः पञ्च
भूतानि ॥२२॥
अध्यवसायो
बुद्धिर्धर्मो ज्ञानं विराग ऐश्वर्यम्।
सात्त्विकमेतद् रूपं
तामसमस्माद्विपर्यस्तम् ॥२३॥
अभिमानोऽहङ्कारस्तस्माद्
द्विविधः प्रवर्तते सर्गः।
एकादशकश्च गणस्तन्मात्रः पञ्चकश्चैव
॥२४॥
सात्त्विकएकादशकः
प्रवर्ततेवैकृतादहङ्कारात्।
भूतादेस्तन्मात्रः स
तामसःतैजसादुभयम् ॥२५॥
बुद्धीन्द्रियाणि
चक्षुः श्रोत्रघ्राणरसनत्वगाख्यानि।
वाक्पाणिपादपायूपस्थानि
कर्मेन्द्रियाण्याहुः ॥२६॥
उभयात्मकमत्र
मनःसङ्कल्पमिन्द्रियं व साधर्म्यात्।
गुणपरिणामविशेषान्नानात्वं
बाह्यभेदाश्च ॥२७।॥
शब्दादिषु
पञ्चानामालोचनमात्रमिष्यते वृत्तिः।
वचनादानविहरणोत्सर्गानन्दाश्च
पञ्चानाम् ॥२८॥
स्वालक्षण्यं
वृत्तिस्त्रयस्य सैषा भवत्यसामान्या ।
सामान्यकरणवृत्तिः प्राणाद्यावायवः
पञ्च ॥२९॥
युगपच्चतुष्टयस्य
तु वृत्तिः क्रमशश्च तस्य निर्दिष्टा।
दृष्टे तथाप्यदृष्टे त्रयस्य
तत्पूर्विका वृत्तिः ॥३०॥
स्वां
स्वां प्रतिपद्यन्ते परस्पराकूतहेतुकां वृत्तिम्।
पुरुषार्थ एव हेतुर्न केनचित् कार्यते
करणम् ॥३१॥
करणं
त्रयोदशविधंतदाहरणधारणप्रकाशकरम्।
कार्यं च
तस्य दशधाऽऽहार्यं धार्यं प्रकाश्यं च ॥३२॥
अन्तःकरणं
त्रिविधं करणं दशधा बाह्यं त्रयस्य विषयाख्यम्।
साम्प्रतकालं बाह्यं
त्रिकालमाभ्यन्तरं करणम् ॥३३॥
बुद्धीन्द्रियाणि
तेषां पञ्च विशेषाविशेषविषयाणि।
वाग्भवति शब्दविषया शेषाणि तु
पञ्चविषयाणि ॥३४॥
सान्तःकरणा
बुद्धिः सर्वं विषयमवगाहते यस्मात्।
तस्मात्त्रिविधं करणं
द्वारिद्वाराणि शेषाणि ॥३५॥
एते
प्रदीपकल्पाः परस्परविलक्षणा गुणविशेषाः।
कृत्स्नं पुरुषस्यार्थं प्रकाश्य
बुद्धौ प्रयच्छन्ति ॥३६॥
सर्वं
प्रत्युपभोगं यस्मात्पुरुषस्य साधयति बुद्धिः।
सैव च विशिनष्टि पुनः प्रधानपुरुषान्तरं
सूक्ष्मम् ॥३७॥
तन्मात्राण्यविशेषास्तेभ्यो
भूतानि पञ्च पञ्चभ्यः ।
एते स्मृता विशेषाःशान्ता घोराश्च
मूढाश्च ॥३८॥
सूक्ष्मा
मातापितृजाः सह प्रभूतैस्त्रिधा विशेषाः स्युः।
सूक्ष्मास्तेषां नियतामातापितृजा
निवर्तन्ते ॥३९॥
पूर्वोत्पन्नमसक्तं
नियतं महदादिसूक्ष्मपर्यन्तम्।
संसरति निरुपभोगं भावैरधिवासितं
लिङ्गम् ॥४०॥
चित्रं यथाऽऽश्रयमृतेस्थाण्वादिभ्यो
विना यथाच्छाया।
तद्वद्विना विशेषैर्न तिष्ठति
निराश्रयं लिङ्गम् ॥४१॥
पुरुषार्थहेतुकमिदं
निमित्तनैमित्तिकप्रसङ्गेन ।
प्रकृतेर्विभुत्वयोगान्नटवद् व्यवतिष्ठते
लिङ्गम् ॥४२॥
सांसिद्धिकाश्च
भावाः प्राकृतिका वैकृताश्च धर्माद्याः।
दृष्टाः करणाश्रयिणः
कार्याश्रयिणश्च कललाद्याः ॥४३॥
धर्मेण
गमनमूर्ध्वं,
गमनमधस्ताद्भवत्यधर्मेण।
ज्ञानेन चापवर्गोविपर्ययादिष्यते
बन्धः ॥४४॥
वैराग्यात्
प्रकृतिलयःसंसारो भवति राजसाद्रागात्।
ऐश्वर्यादविघातो विपर्ययात् तद्विपर्यासः
॥४५॥
एष
प्रत्ययसर्गो विपर्ययाशक्तितुष्टिसिद्ध्याख्यः ।
गुणवैषम्यविमर्दात्तस्य च भेदास्तु
पञ्चाशत् ॥४६॥
पञ्चविपर्ययभेदा
भवन्त्यशक्तिश्च करणवैकल्यात्।
अष्टाविंशतिभेदा तुष्टिर्नवधाऽष्टधा
सिद्धिः ॥४७॥
भेदस्तमसोऽष्टविधो
मोहस्य चदशविधोमहामोहः।
तामिस्रोऽष्टादशधातथा
भवत्यन्धतामिस्रः ॥४८॥
एकादशेन्द्रियवधाः
सह बुद्धिवधैरशक्तिरुद्दिष्टा।
सप्तदश वधा
बुद्धेर्विपर्ययात्तुष्टिसिद्धीनाम् ॥४९॥
आध्यात्मिक्यश्चतस्रः
प्रकृत्युपादानकालभाग्याख्याः।
बाह्या विषयोपरमात् पञ्च चनव
तुष्टयोऽभिमताः ॥५०॥
ऊहः
शब्दोऽध्ययनं दुःखविघातास्त्रयः सुहृत्प्राप्तिः ।
दानं च सिद्धयोऽष्टौसिद्धेः
पूर्वोऽङ्कुशस्त्रिविधः ॥५१॥
न
विना भावैर्लिङ्गं, न विना लिङ्गेन
भावनिर्वृत्तिः।
लिङ्गाख्यो भावाख्यस्तस्माद् द्विविधः
प्रवर्तते सर्गः ॥५२॥
अष्टविकल्पो
दैवस्तैर्यग्योनश्च पञ्चधा भवति।
मानुषकश्चैकविधःसमासतो भौतिकः सर्गः
॥५३॥
ऊर्ध्वं
सत्त्वविशालस्तमोविशालश्च मूलतः सर्गः ।
मध्ये
रजोविशालोब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तः ॥५४॥
तत्र
जरामरणकृतं दुःखं प्राप्नोति चेतनः पुरुषः।
लिङ्स्याविनिवृत्तेस्तस्माद् दुःखं
स्वभावेन ॥५५॥
इत्येषप्रकृतिकृतोमहदादिविशेषभूतपर्यन्तः।
प्रतिपुरुषविमोक्षार्थं स्वार्थ इव
परार्थ आरम्भः ॥५६॥
वत्सविवृद्धिनिमित्तं
क्षीरस्य यथा प्रवृत्तिरज्ञस्य।
पुरुषविमोक्षनिमित्तं तथा
प्रवृत्तिः प्रधानस्य ॥५७॥
औत्सुक्यनिवृत्त्यर्थं
यथा क्रियासु प्रवर्तते लोकः।
पुरुषस्य विमोक्षार्थं प्रवर्तते
तद्वदव्यक्तम् ॥५८॥
रङ्गस्य
दर्शयित्वा निवर्तते नर्तकी यथा नृत्यात्।
पुरुषस्य तथात्मानं प्रकाश्य
विनिवर्तते प्रकृतिः ॥५९॥
नानाविधैरुपायैरुपकारिण्यनुपकारिणः
पुंसः।
गुणवत्यगुणस्यसतस्तस्यार्थमपार्थकञ्चरति
॥६०॥
प्रकृतेः
सुकुमारतरं न किञ्चिदस्तीति मे मतिर्भवति।
या दृष्टाऽस्मीति पुनर्न
दर्शनमुपैति पुरुषस्य ॥६१॥
तस्मान्न
बध्यतेऽद्धा न मुच्यते नापि संसरति कश्चित्।
संसरति बध्यते मुच्यते च नानाश्रया
प्रकृतिः ॥६२॥
रूपैः
सप्तभिरेव तु बध्नात्यात्मानमात्मना प्रकृतिः।
सैव च पुरुषार्थं प्रति विमोचयत्येकरूपेण
॥६३॥
एवं
तत्त्वाभ्यासान्नास्मि न मे नाहमित्यपरिशेषम्।
अविपर्ययाद्विशुद्धं केवलमुत्पद्यते
ज्ञानम् ॥६४॥
तेन
निवृत्तप्रसवामर्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम्।
प्रकृतिं पश्यति पुरुषः
प्रेक्षकवदवस्थितः स्वच्छः ॥६५॥
दृष्टा
मयेत्युपेक्षक एकोदृष्टाहमित्युपरमत्यन्या।
सति संयोगेऽपि तयोः प्रयोजनं नास्ति
सर्गस्य ॥६६॥
सम्यग्ज्ञानाधिगमात्
धर्मादीनामकारणप्राप्तौ।
तिष्ठति संस्कारवशात्चक्रभ्रमिवद्
धृतशरीरः ॥६७॥
प्राप्ते
शरीरभेदे चरितार्थत्वात् प्रधानविनिवृत्तौ।
ऐकान्तिकमात्यन्तिकमुभयं
कैवल्यमाप्नोति ॥६८॥
पुरुषार्थज्ञानमिदं
गुह्यं परमर्षिणा समाख्यातम्।
स्थित्युत्पत्तिप्रलयाश्चिन्त्यन्ते
तत्र भूतानाम् ॥६९॥
एतत्
पवित्रमग्र्यं मुनिरासुरयेऽनुकम्पयाप्रददौ।
आसुरिरपि पञ्चशिखायतेन च बहुधा कृतं
तन्त्रम् ॥७०॥
शिष्यपरम्परयाऽऽगतमीश्वरकृष्णेन
चैतदार्याभिः।
सङ्क्षिप्तमार्यमतिना सम्यग्विज्ञाय
सिद्धान्तम् ॥७१॥
सप्तत्यां
किल येऽर्थास्तेऽर्थाः कृत्स्नस्य षष्टितन्त्रस्य।
आख्यायिकाविरहिताः
परवादविवर्जिताश्चापि ॥७२॥
॥
इति साङ्ख्यकारिका समाप्ता ॥
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें