तर्कसङ्ग्रहः सपदकृत्यम्

 

श्रीमदन्नम्भट्टप्रणीतः

तर्कसङ्ग्रहः

निधायहृदिविश्वेशंविधायगुरुवन्दनम् ।

बालानांसुखबोधायक्रियतेतर्कसङ्ग्रहः ॥

पदकृत्यम्

श्रीगणेशंनमस्कृत्यपार्वतीशङ्करंपरम्।

मयाचन्द्रजसिंहेनक्रियतेपदकृत्यकम्।।१।।

यस्मादिदमहंमन्येबालानामुपकारकम्।

तस्माद्धितकरंवाक्यंवक्तव्यंविदुषा सदा।।२।।

विश्वेशंजगत्कर्तारंश्रीसाम्बमूर्तिंहृदिमनसिनिधायनितरांधारयित्वागुरुवन्दनं च विधायकृत्वेत्यर्थः। बालेति । अत्राधीतव्याकरणकाव्यकोशोऽनधीतन्यायशास्त्रोबालः। व्यासादावतिव्याप्तिवारणायाऽनधीतन्यायेति। स्तनन्धयेऽतिप्रसक्तिवारणायाऽधीतव्याकरणेति। सुखेति। सुखेनानायासेनबोधायपदार्थत्त्वज्ञानायेत्यर्थः। तर्क्यन्तेप्रमितिविषयीक्रियन्त इति तर्काःद्रव्यादि- सप्तपदार्थास्तेषां संग्रह: सङ्क्षेपेणोद्देशलक्षणपरीक्षायस्मिन् स ग्रन्थ: । नाममात्रेणवस्तुसङ्कीर्तनमुद्देशः, यथा द्रव्यं गुणा इति। असाधारणधर्मोलक्षणम्, यथा गन्धवत्त्वंपृथिव्याः । लक्षितस्यलक्षणंसम्भवति न वेति विचार: परीक्षा। अत्रोद्देशस्यपक्षज्ञानंफलं, लक्षणस्येतर-भेदज्ञानं, परीक्षायालक्षणेदोषपरिहार इति मन्तव्यम्॥ १ ।।

द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाऽभावाः सप्त पदार्थाः ॥

तत्रद्रव्याणिपृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशकालदिगात्ममनांसिनवैव ॥

पदकृत्यम्

तत्रेति। तत्रसप्तपदार्थमध्येइत्यर्थः। द्रव्याणिनवैवेत्यन्वयः । एवं तत्रेतिपदंचतुर्विंशतिर्गुणाइत्यादिनाऽप्यन्वेति। द्रव्यत्वजातिमत्त्वंसमवायिकारणत्वंवाद्रव्यसामान्यलक्षणम् ।।

रूप-रस-गन्ध-स्पर्श-संख्या-परिमाण-पृथक्त्व-संयोग-विभाग-परत्वाऽपरत्व-गुरुत्व-द्रवत्व-स्नेह-शब्द-बुद्धि-सुख-दुःखेच्छा-द्वेष-प्रयत्न धर्मा-ऽधर्म-संस्काराश्चतुर्विंशतिर्गुणाः।।

उत्क्षेपणा-ऽपक्षेपणा-ऽऽकुञ्चन-प्रसारण-गमनानिपञ्चकर्माणि ॥

परमपरंचेतिद्विविधंसामान्यम् ॥

पदकृत्यम्

परमपरंचेति। परसामान्यमपरसामान्यमित्यर्थः । परत्वंचाधिकदेशवृत्तित्वम् । अपरत्वं च न्यूनदेशवृत्तित्वम्।।

नित्यद्रव्यवृत्तयोविशेषास्त्वनन्ताएव ॥

समवायस्त्वेकएव ॥

अभावश्चतुर्विधः-प्रागभावःप्रध्वंसाभावोऽत्यन्ताभावोऽन्योन्याभावश्चेति॥

तत्रगन्धवतीपृथिवी। सा द्विविधानित्यानित्याचेति। नित्यापरमाणुरूपा। अनित्याकार्यरूपा। पुनस्त्रिविधाशरीरेन्द्रियविषयभेदात्। शरीरमस्मदादीनाम् । इन्द्रियंगन्धग्राहकंघ्राणम्। तच्चनासाग्रवर्ति। विषयोमृत्पाषाणादिः ॥

पदकृत्यम्

तदेवहिलक्षणंयदव्याप्त्यतिव्याप्त्यसम्भवरूपदोषत्रयशून्यम्, यथा गोःसास्नादिमत्त्वम् । अव्याप्तिश्चलक्ष्यैकदेशावृत्तित्वम्, अतएवगोर्नकपिलत्वंलक्षणंतस्याव्याप्तिग्रस्तत्वात्। अतिव्याप्तिश्चलक्ष्यवृत्तित्वेसत्यलक्षवृत्तित्वम्, अतएव गोर्नशृङ्गित्वंलक्षणंतस्यातिव्यप्तिग्रस्तत्वात् । असम्भवश्चलक्ष्यमात्रावृत्तित्वम्। अतएव गोरेकशफवत्त्वं न लक्षणंतस्यासम्भवग्रस्तत्वात्। नित्येति। ध्वंसभिन्नत्वेसतिध्वंसाप्रतियोगित्वंनित्यत्वम्। ध्वंसेऽतिव्याप्तिवारणायध्वंसभिन्नेतिविशेषणम् । घटादावतिव्यप्तिवारणायविशेष्यदलम्। ध्वंसप्रतियोगित्वंप्रागभावप्रतियोगित्वंवाऽनित्यत्वम्। शरीरेति । यद्भोगायतनंतदेवशरीरं, चेष्टाश्रयोवा। इन्द्रियमिति। चक्षुरादावतिव्याप्तिवारणायगन्धग्राहकमिति। कालादावतिप्रसक्तिवारणायेन्द्रियमिति। विषय इति। शरीरेन्द्रियभिन्नत्वेसत्युपभोगसाधनं विषयः। शरीरादावतिव्याप्तिनिरासायसत्यन्तम्। परमाण्वादावतिव्याप्तिवारणायविशेष्यदलम्। कालादिवारणायजन्यत्वेसतीत्यपिबोध्यम् ॥

शीतस्पर्शवत्य आपः ।ताश्चद्विविधाः। नित्या अनित्याश्चेति। नित्याः परमाणुरूपाः। अनित्याः कार्यरूपाः। पुनस्त्रिविधाः शरीरेन्द्रियविषयभेदात् । शरीरं वरुणलोके। इन्द्रियं रसग्राहकं रसनम्। तच्चजिह्वाग्रवर्ति। विषयः सरित्समुद्रादिः॥

पदकृत्यम्

शीतेति। तेजसादावतिव्याप्तिवारणायशीतेति। आकाशादिवारणायस्पर्शेति। कालादावतिप्रसक्तिवारणायसमवायसम्बन्धेनेतिपदंदेयम्। इन्द्रियमिति। त्वगादावतिव्याप्तिवारणायरसग्राहकमिति। रसनेन्द्रियरससन्निकर्षादावतिव्याप्तिनिरासायेन्द्रियमिति। सरिदिति। आदिनातडागहिमकरकादीनांसंग्रहः ॥

उष्णस्पर्शवत्तेजः। तच्चद्विविधम्। नित्यमनित्यं च। नित्यंपरमाणुरूपम् । अनित्यंकार्यरूपम्। पुनस्त्रिविधम्। शरीरेन्द्रियविषयभेदात्। शरीरमादित्यलोके। इन्द्रियंरूपग्राहकंचक्षुःकृष्णताराग्रवर्ति। विषयश्चतुर्विधः। भौमदिव्यौदर्याकरजभेदात् । भौमंवह्न्यादिकम्। दिव्यमबिन्धनंविद्युदादि। भुक्तस्यपरिणामहेतुरौदर्यम्। आकरजंसुवर्णादि ॥

पदकृत्यम्

उष्णेति। जलादावतिव्याप्तिनिरासायोष्णेति। कालादावतिप्रसक्तिवारणायसमवायसम्बन्धेनेतिपदंदेयम्। इन्द्रियमिति। घ्राणादावतिव्याप्तिवारणायरूपग्राहकमिति। कालादौअतिव्याप्तिनिरासायइन्द्रियमिति। भेदादितिपदंप्रत्येकमभिसम्बध्यते। भौममिति। आदिपदेनखद्योतगततेजःप्रभृतिपरिग्रहः। विद्युदादीति। आदिनाअर्कचन्द्रादीनांपरिग्रहः । भुक्तेति। भुक्तस्यातन्नादेःपीतस्यजलस्यपरिणामो जीर्णता तस्यहेतुरु(रौ)दर्यमित्यर्थः । सुवर्णेति। आदिनारजतादिपरिग्रहः ॥

रूपरहितःस्पर्शवान्वायुः। स द्विविधःनित्योऽनित्यश्च। नित्यःपरमाणुरूपः। अनित्यःकार्यरूपः। पुनस्त्रिविधःशरीरेन्द्रियविषयभेदात्। शरीरंवायुलोके। इन्द्रियंस्पर्शग्राहकंत्वक्; सर्वशरीरवृत्तिः। विषयोवृक्षादिकम्पनहेतुर्वायुः। शरीरान्तःसञ्चारीवायुःप्राणः । स चैकोऽप्युपाधिभेदात्प्राणाऽपानादि संज्ञां लभते ॥

पदकृत्यम्

रूपेति। घटादिवारणायविशेषणपदम्। आकाशादिवारणायविशेष्यम्। इन्द्रियमिति । चक्षुरादिवारणायस्पर्शग्राहकमिति। कालादावतिव्याप्तिवारणायेन्द्रियमिति। वृक्षेति। आदिपदेनजलादिपरिग्रहः। शरीरान्तरिति। महावाय्वादावतिव्याप्तिवारणायविशेषणम् । मनआदिवारणायविशेष्यम्। धनञ्जयवारणायसञ्चारीति। उपाधीति । मुखनासिकाभ्यांनिर्गमनप्रवेशनात्प्राणः, जलादेरधोनयनादपानः, भुक्तपरिणामायजाठरानलस्यसमुन्नयनात्समानः, अन्नादेरूर्ध्वनयनादुदानः, नाडीमुखेषुवितननाद्व्यानः, इति क्रियारूपोपाधिभेदात्तथाव्यवहियतइत्यर्थः ॥

शब्दगुणकमाकाशम्। तच्चैकं विभु नित्यं च ॥

पदकृत्यम्

शब्देति। शब्दोगुणोयस्यतत्तथा। असम्भववारणायशब्दगुणोभयम्। विभ्विति।सर्वमूर्तद्रव्यसंयोगीत्यर्थः ॥

अतीतादिव्यवहारहेतुःकालः। स चैकोविभुर्नित्यश्च। प्राच्यादिव्यवहारहेतुर्दिक्। सा चैकाविभ्वीनित्या च ।ज्ञानाधिकरणमात्मा स द्विविधः। जीवात्मा परमात्मा चेति। तत्रेश्वरःसर्वज्ञः परमात्मा एक एव। जीवस्तुप्रतिशरीरंभिन्नःविभुर्नित्यश्च। सुखाद्युपलब्धिसाधनमिन्द्रियंमनः । तच्चप्रत्यात्मनियतत्वादनन्तं परमाणु रूपं नित्यं च ॥

पदकृत्यम्

अतीतेति। अतीत इत्यादिर्योव्यवहारोऽतीतोभविष्यद्वर्तमानइत्याद्यात्मकस्तस्यासाधारणहेतुः काल इत्यर्थः। नन्विदंलक्षणमाकाशेऽतिव्याप्तंव्यवहारस्यशब्दात्मकत्वादितिचेत्? न, अत्रहेतुपदेननिमित्तहेतोर्विवक्षितत्वात् । न चैवंकण्ठताल्वाद्यभिघातेऽतिव्याप्तिरितिवाच्यम्? विभुत्वस्यापिनिवेशात्।प्राचीति। इयंप्राचीयमवाचीयंप्रतीचीयमुदीचीत्यादिव्यवहारासाधारणंकारणंदिगित्यर्थः। हेतुर्दिगित्युच्यमानेपरमाण्वादावतिव्याप्तिःस्यात्तद्वारणायप्राच्यादिव्यवहारहेतुरिति। आकाशादिवारणायासाधारणेति। ज्ञानाधिकरणेति। भूतलादिवारणायज्ञानेति। कालादिवारणायसमवायेनेत्यपिदेयम् । ईश्वर इति । समवायसम्बन्धेननित्यज्ञानवानीश्वरः। जीव इति। सुखादिसमवायिकारणं जीव इत्यर्थः । सुखेति। आत्ममनःसंयोगादिवारणायेन्द्रियमिति। चक्षुरादिवारणायसुखेति ॥

चक्षुर्मात्रग्राह्योगुणोरूपम्। तच्च शुक्ल-नील-पीत-रक्त-हरित-कपिश-चित्रभेदात्सप्तविधम्। पृथिवीजलतेजोवृत्तिः। तत्रपृथिव्यांसप्तविधम्। अभास्वरशुक्लं जले। भास्वरशुक्लंतेजसि ।

पदकृत्यम्

चक्षुरिति । रूपत्वादिवारणायगुणपदम् ।रसादिवारणायचक्षुर्ग्राह्य इति ।संख्यादिवारणायमात्रपदम्। यद्यपि प्रभाभित्तिसंयोगवारणायगुणपदेनविशेषगुणस्यविवक्षणीयतयाततएवसंख्यादिवारणंसम्भवतीतिमात्रपदंव्यर्थम्। तथापि सांसिद्धिकद्रवत्ववारणायतदावश्यकम् । वस्तुतस्तुपरमाणुरूपेऽव्याप्तिवारणायचक्षुर्मात्रग्राह्यजातिमत्त्वस्यविवक्षणीयतयाविशेषपदं न देयम्। त्र्यणुकादिवारणायगुणपदंतुदेयम् । सप्तेति। रूपमित्यनुषज्यते ॥

रसनाग्राह्योगुणोरसः। स च मधुरा-ऽम्ल-लवण-कटु-कषाय-तिक्तभेदात्षड्विधः। पृथिवीजलवृत्तिः। तत्रपृथिव्यांषड्विधः। जले मधुर एव ॥

पदकृत्यम्

रसनेति। रसत्वादिवारणाय गुण इति। रूपादावतिव्याप्तिवारणायरसनेति। तत्रेति। पृथिवीजलयोरित्यर्थः। षड्विध इति। अत्ररसइत्यनुवर्तते ॥

घ्राणग्राह्योगुणोगन्धः। स द्विविधः–सुरभिरसुरभिश्च। पृथिवीमात्रवृत्तिः ॥

पदकृत्यम्

घ्राणग्राह्य इति। गन्धत्वादावतिव्याप्तिवारणाय गुण इति। रूपादावतिव्याप्तिवारणायघ्राणग्राह्य इति। पृथिवीति। पृथिवीसम्बन्धसत्त्वेगन्धप्रतीतिसत्त्वंपृथिवीसम्बन्धाभावेगन्धप्रतीत्यभावइत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यांपृथिवीगन्धस्यैव जले प्रतीतिर्बोध्या। एवं वायावपि। ननुदेशान्तरस्थकस्तूरीकुसुमसम्बद्धपवनस्यैतद्देशेसत्त्वात्कुसुमादिसम्बन्धाभावाद्गन्धप्रतीत्यनुपपत्तिः । न च वाय्वानीतत्र्यणुकादिसम्बन्धोऽस्त्येवेतिवाच्यम्? कस्तूर्यांन्यूनतापत्तेः, कुसुमस्य च सच्छिद्रत्वापत्तेरितिचेन्न, भोक्त्रदृष्टविशेषेणपूर्ववत्त्र्यणुकान्तराद्युत्पतेः, कर्पूरादौतुतद्भावान्नतथात्वमिति॥

त्वगिन्द्रियमात्रग्राह्मोगुणःस्पर्शः। स च त्रिविधः-शीतोष्णा-ऽनुष्णा-ऽशीतभेदात्। पृथिव्यप्तेजोवायुवृत्तिः। तत्रशीतो जले। उष्णस्तेजसि। अनुष्णाशीतःपृथिवीवाय्योः॥

पदकृत्यम्

त्वगिति। स्पर्शत्वादावतिव्याप्तिवारणाय गुण इति। रूपादावतिव्याप्तिवारणायत्वगिन्द्रियेति। सङ्ख्यादिवारणायमात्रपदम् । तत्रेति। पृथिव्यादिचतुष्टये। शीत इति शीतस्पर्शः। उष्ण इति उष्णस्पर्शः ॥

रूपादिचतुष्टयंपृथिव्यांपाकजमनित्यञ्च। अन्यत्राऽपाकजंनित्यमनित्यंच। नित्यगतंनित्यम् ।अनित्यगतमनित्यम्॥

एकत्वादिव्यवहारहेतुः संख्या। सा नवद्रव्यवृत्तिः। एकत्वादिपरार्धपर्यन्ता। एकत्वंनित्यमनित्यं च। नित्यगतंनित्यम् । अनित्यगतमनित्यम्। द्वित्वादिकंतुसर्वत्राऽनित्यमेव॥

पदकृत्यम्

एकत्वादीति। एकत्वमित्यादिर्योव्यवहारःएकोद्वावित्याद्यात्मकस्तस्यहेतुःसङ्ख्याइत्यर्थः। घटादिवारणायएकत्वादीति। कालादिवारणायासाधारणेत्यपिदेयम् । ननुसङ्ख्यायाअवधिरस्ति न वेत्यत आह–एकत्वादीति। तथाच–

एकं दश शतंचैवसहस्रमयुतं तथा।

लक्षं च नियुतंचैवकोटिरर्बुदमेव च ॥

वृन्दंखर्वोनिखर्वश्चशङ्खःपद्मश्चसागरः।

अन्त्यंमध्यंपरार्धं च दशवृद्ध्यायथाक्रमम् ॥

इति महदुक्ते: परार्धपर्यन्तैवसङ्ख्या इति भावः॥

मानव्यवहाराऽसाधारणंकारणंपरिमाणम्। नवद्रव्यवृत्तिः। तच्चतुर्विधम् - अणु, महत्, दीर्घ, ह्रस्वंचेति ॥

पदकृत्यम्

मानेति। मानंपरिमितिस्तस्यायोव्यवहारः- इदंमहदिदमणु-इत्याद्यात्मकःतस्यकारणंपरिमाणमित्यर्थः। दण्डादिवारणायमानेति। कालादिवारणायासाधारणेति ।शब्दत्ववारणायकारणमिति। नवद्रव्येति। चतुर्विधमपिपरममध्यभेदेनद्विविधम् । तत्रपरमाणुह्रस्वत्वे च परमाणुमनसोः। मध्यमाणुह्रस्वत्वेद्व्यणुके। परममहत्त्वदीर्घत्वेगगनादौ। मध्यमहस्वदीर्घत्वेघटादौ। एतन्मौक्तिकादेतन्मौक्तिकमण्वितिव्यवहारस्यापकृष्टमहत्त्वाश्रयत्वाद्गौणत्वंबोध्यम् ।एवमेवकेतनाद्व्यजनंहस्वमित्यत्रापिनिकृष्टदीर्घत्वाद्गौणत्वम् ॥

पृथग्व्यवहारासाधारणंकारणंपृथक्त्वम्। सर्वद्रव्यवृत्तिः॥

पदकृत्यम्

पृथगिति। अयमस्मात्पृथगितियोव्यवहारस्तस्यकारणंपृथक्त्वमित्यर्थः । दण्डादिवारणायपृथगित्यादि। कालादिवारणायासाधारणमिति।पृथग्व्यवहारत्ववारणायकारणमिति ॥

संयुक्तव्यवहारहेतुःसंयोगः। सर्वद्रव्यवृत्तिः ॥

पदकृत्यम्

संयुक्तेति। इमौसंयुक्तावितियोव्यवहारस्तस्यहेतुः संयोग इत्यर्थः। दण्डादिवारणायसंयुक्तव्यवहारेति। कालादिवारणायासाधारणेत्यपिदेयम् । संयुक्तव्यवहारत्वेऽतिप्रसक्तिवारणायहेतुरिति। उपदर्शितलक्षणचतुष्टयेऽसाधारणपदंदेयम् । क्वचित्पुस्तकेपरिमाणपृथक्त्वलक्षणेईश्वरेच्छादिवारणायासाधारणेतिदृश्यतेतत्त्वाधुनिकैर्न्यस्तमितिबोध्यम् ॥

संयोगनाशकोगुणोविभागः। नवद्रव्यवृत्तिः ॥

पदकृत्यम्

संयोगेति। संयोगनाशजनकइत्यर्थः। कालेऽतिप्रसक्तिवारणायगुणपदम् ।ईश्वरेच्छादिवारणायसाधारणेत्यपिबोध्यम् ।ननुअसाधारणपदोपादानेगुणपदस्यवैयर्थ्यंस्यादितिचेत्? न, क्रियायामतिप्रसक्तिवारणायतस्याप्यावश्यकत्वात्॥

पराऽपरव्यवहाराऽसाधारणकारणेपरत्वापरत्वे। पृथिव्यादिचतुष्टयमनोवृत्तिनी। तेद्विविधे-दिक्कृतेकालकृतेचेति। दूरस्थेदिक्कृतंपरत्वम्। समीपस्थेदिक्कृतमपरत्वरम्। ज्येष्ठेकालकृतंपरत्वम्। कनिष्ठेकालकृतमपरत्वम् ॥

पदकृत्यम्

परेति। परव्यवहारासाधारणंकारणंपरत्वम्। अपरव्यवहारासाधारणंकारणमपरत्वमित्यर्थः। दण्डादिवारणायपरव्यवहारेति। कालादिवारणायासाधारणेति। परव्यवहारत्ववारणायकारणेति। एवमेवद्वितीयेऽपिबोध्यम्॥

आद्यपतनाऽसमवायिकारणंगुरुत्वम् । पृथिवीजलवृत्तिः ॥

पदकृत्यम्

आद्योति। दण्डादिवारणायासमवायीति। रूपादिवारणायपतनेति। वेगेऽतिव्याप्तिवारणायाद्येति ॥

आद्यस्यन्दनाऽसमवायिकारणंद्रवत्वम् ।पृथिवीजलतेजोवृत्तिः। तद्द्विविधम्सांसिद्धिकंनैमित्तिकंचेति। तत्रसासिद्धिकं जले। नैमित्तिकंपृथिवीतेजसोः। पृथिव्यांघृतादावग्निसंयोगजंद्रवत्वम्। तेजसिसुवर्णादौ ॥

पदकृत्यम्

आद्यस्यन्दनेति। दण्डादिवारणायासमवायीति। रसादिवारणायस्यन्दनेति ॥

चूर्णादिपिण्डीभावहेतुर्गुणःस्नेहः। जलमात्रवृत्तिः ॥

पदकृत्यम्

चूर्णादीति। चूर्णंपिष्टंतदेवादिर्यस्यमृत्तिकादेः स चूर्णादिस्तस्यपिण्डीभावःसंयोगविशेषस्तस्यहेतुर्निमित्तकारणं स्नेह इत्यर्थः । कालादावतिव्याप्तिवारणायगुणपदम् ।रूपादावतिव्याप्तिवारणायपिण्डीभावेति। चूर्णपदंस्पष्टार्थम्॥

श्रोत्रग्राह्योगुणःशब्दः। आकाशमात्रवृत्तिः। स द्विविधः-ध्वन्यात्मकोवर्णात्मकश्चेति। तत्रध्वन्यात्मकोभेर्यादौ। वर्णात्मकःसंस्कृतभाषादिरूपः ॥

पदकृत्यम्

श्रोत्रेति। शब्दत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय गुण इति। रूपादिवारणायश्रोत्रग्राह्य इति । वस्तुतस्तुश्रोत्रोत्पन्नशब्दस्यैवश्रोत्रग्राह्यत्वेनतद्भिन्नेऽव्याप्तिवारणायश्रोत्रग्राह्यजातिमत्वेतात्पर्याद्गुणपदमनुपादेयमेव॥

सर्वव्यवहारहेतुर्गुणोबुद्धिर्ज्ञानम्। सा द्विविधा–स्मृतिरनुभवश्चेति ॥

पदकृत्यम्

बुद्धिलक्षणमाह–सर्वेति। सर्व ये व्यवहाराआहारविहारादयस्तेषांहेतुर्बुद्धिरित्यर्थः । दण्डादिवारणायसर्वव्यवहारेति। कालादिवारणायासाधारणेत्यपिदेयम्॥

संस्कारमात्रजन्यंज्ञानंस्मृतिः ॥

पदकृत्यम्

संस्कारेति। संस्कारध्वंसेऽतिव्याप्तिवारणायज्ञानमिति। अनुभवेऽतिव्याप्तिवारणायसंस्कारजन्यमिति। तथापि प्रत्यभिज्ञायामतिव्याप्तिवारणायसंस्कारमात्रजन्यत्वंविवक्षणीयम्। क्वचित्तथैवपाठः। न चैवंसत्यसम्भवः, तस्यसंस्कारजन्यत्वेसतीन्द्रियार्थसंनिकर्षाजन्यार्थकत्वात् ॥

तद्भिन्नंज्ञाननुभवः। स द्विविधः-यथार्थोऽयथार्थश्चेति ॥

पदकृत्यम्

तदिति। स्मृतित्वावच्छिन्नभिन्नमित्यर्थः। तेनयत्किञ्चित्स्मृतिभिन्नत्वस्यस्मृतौसत्त्वेऽपि नक्षतिः। घटादावतिव्याप्तिवारणायज्ञानमिति। स्मृतिवारणायतद्भिन्नमिति ॥

तद्वतितत्प्रकारकोऽनुभवोयथार्थः। यथा रजते इदंरजतमितिज्ञानम्। सैवप्रमेत्युच्यते ॥

पदकृत्यम्

तद्वतीति। तद्वतितत्प्रकारोयस्य स तथेत्यर्थः। तद्वद्विशेष्यकतत्प्रकारक इति यावत्। स्मृतिवारणायानुभव इति। अयथार्थानुभववारणायतद्वतीति। निर्विकल्पकेऽतिव्याप्तिवारणायतत्प्रकारक इति ॥

तदभाववतितत्प्रकारकानुभवोऽयथार्थः। (यथा शुक्ताविदंरजतमितिज्ञानम्) सैवाप्रमेत्युच्यते ॥ (स एव भ्रम इत्युच्यते) ॥

पदकृत्यम्

तदभावेति। तदभाववद्विशेष्यकतत्प्रकारकोऽयथार्थानुभवइत्यर्थः। यथा शुक्तौ'इदंरजतम्' इति ज्ञानम्। स्मृतिवारणायानुभव इति। यथार्थानुभवेऽतिव्याप्तिनिरसनायतदभाववतीति। निर्विकल्पकवारणायतत्प्रकारक इति ॥

यथार्थानुभवश्चतुर्विधः–प्रत्यक्षाऽनुमित्युपमितिशाब्दभेदात् ॥

पदकृत्यम्

यथार्थेति। यथार्थानुभवःप्रत्यक्षमेवेतिचार्वाकाः। अनुमितिरपीतिकाणादबौद्धो। उपमितिरपीतिनैयायिकैकदेशिनः। शब्दमपीतिनैयायिकाः । अर्थापत्तिरपीतिप्राभाकराः। अनुपलब्धिकोऽपीतिभाट्टवेदान्तिनौ। साम्भविकैतिह्यकावपीतिपौराणिकाः। चैष्टिकोऽपीतितान्त्रिकाः। एतेषांमतेऽस्वरसंसम्भाव्यतस्यचातुर्विध्यंदर्शितम् ॥

तत्करणमपिचतुर्विधम्-प्रत्यक्षाऽनुमानोपमानशब्दभेदात् । व्यापारवद्असाधारणंकारणंकरणम्। अनन्यथासिद्धत्वेसतिकार्यनियतपूर्ववृत्तिकारणम् । कार्यंप्रागभावप्रतियोगि। कारणंत्रिविधम्-समवाय्यसमवायिनिमित्तभेदात् ॥

पदकृत्यम्

तदिति। यथार्थानुभवात्मकप्रमायाःकरणमित्यर्थः । असाधारणमिति। कालादिवारणाया-साधारणमिति । व्यापारेऽतिव्याप्तिवारणायव्यापारवदित्यपिदेयम् । व्यापारश्च–द्रव्यान्यत्वेसतितज्जन्यत्वेसतितज्जन्यजनकः। ईश्वरेच्छादिवारणायतज्जन्यत्वेसतीति। कुलालजन्यत्वेसतिकुलालजन्यघटजनकत्वंकुलालपुत्रस्याप्यस्त्यतस्तत्रातिव्याप्तिवारणायप्रथमंसत्यन्तम् । दण्डरूपादिवारणायतज्जन्यजनक इति। कार्येति। कार्यान्नियताऽवश्यम्भाविनीपूर्ववृत्तिःपूर्वक्षणवृत्तिर्यस्यतत्तथेत्यर्थः। अनियतरासभादिवारणायनियतेति। कार्यवारणायपूर्वेति। दण्डत्वादिवारणयानन्यथासिद्धत्वविशेषणस्यावश्यकत्वेनततएवरासभादिवारणसम्भवेनियतपदमनर्थकमेव। एवं चानन्यथासिद्धकार्यपूर्ववृत्तिकारणमितिफलितम् । अनन्यथासिद्धत्वमन्यथासिद्धिशून्यत्वम् । अन्यथासिद्धिश्चावश्यक्लृप्तनियतपूर्ववर्तिनैवकार्यसम्भवेतत्सहभूतत्वम्। यथाऽवश्यक्लृप्तनियतपूर्ववर्तिभिर्दण्डादिभिरेवघटरूपकार्यसम्भवेतत्सहभूतत्वंदण्डत्वादौतदन्यथासिद्धत्वम्। प्रागभावेति। कालादिवारणायप्रागिति। असम्भववारणायप्रतियोगीति ॥

यत्समवेतंकार्यमुत्पद्यतेतत्समवायिकारणम् । यथा तन्तवःपटस्य, पटश्चस्वगतरूपादेः ॥

पदकृत्यम्

यदिति। यस्मिन्समवायसम्बन्धेनवर्तमानंकार्यमुत्पद्यतेतदित्यर्थः। चक्रादिवारणायसमवेतमिति॥

कार्येणकारणेनवासहैकस्मिन्नर्थेसमवेतंसत्कारणमसमवायिकारणम्। यथा तन्तुसंयोगःपटस्य। तन्तुरूपंपटगतरूपस्य ॥

पदकृत्यम्

कार्येणेति। कार्येणकारणेनवासहैकस्मिन्नर्थेसमवेतत्वेसतिआत्मविशेषगुण-भिन्नत्वेसतियत्कारणंतदसमवायिकारणम् । तन्तुसंयोगादावतिव्याप्तिवारणायकार्येणेति। तन्तुरूपादावव्याप्तिवारणायकारणेनेति । आत्मविशेषगुणेऽतिव्याप्तिवारणायात्मविशेषगुणभिन्नत्वेसतीति। विशेषवारणायकारणमिति॥

तदुभयभिन्नंकारणंनिमित्तकारणम् । यथा तुरीवेमादिकंपटस्य। तदेतत्त्रिविधकारणमध्येयदसाधारणंकारणंतदेवकरणम्। तत्रप्रत्यक्षज्ञानकरणंप्रत्यक्षम्। इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यंज्ञानंप्रत्यक्षम् (ज्ञानाकरणकंज्ञानंप्रत्यक्षम्) । तद्द्विविधम्निर्विकल्पकंसविकल्पकंचेति ॥

पदकृत्यम्

तदुभयभिन्नंकारणंनिमित्तकारणमिति। समवाय्यसमवायिकारणवारणायतदुभयभिन्नमिति। विशेषादावतिव्याप्तिवारणायकारणमिति। तदेतदिति। यस्मात्कारणात्करणत्वघटकंकारणमुपदर्शितंतस्मादेतत्त्रिविधसाधकमध्येयत्साधकतमंतदेवकरणमितिभावः। इति करणप्रपञ्चः। तत्रेति। प्रमाणचतुष्टयमध्ये। दण्डादिवारणायज्ञानेति। अनुमानादिवारणायप्रत्यक्षेति। इन्द्रियार्थेति। इन्द्रियंचक्षुरादिकमर्थोघटादिस्तयोःसन्निकर्षःसंयोगादिस्तज्जन्यंज्ञानंप्रत्यक्षमित्यर्थः। सन्निकर्षध्वंसवारणायज्ञानमिति। अनुमित्यादिवारणायेन्द्रियार्थसन्निकर्षेति। ननुसोपनेत्रचक्षुषाकथंपदार्थग्रहणं? चाक्षुष उपनेत्रनिरुद्धत्वेनपदार्थेन सह सन्निकर्षाभावात्,कथंवास्वच्छजाह्नवीसलिलावृतमत्स्यादेश्चक्षुषाग्रहणमितिचेन्न। स्वच्छद्रव्यस्यतेजोनिरोधकत्वाभावेनतदन्तश्चक्षुःप्रवेशसम्भवात् । न चेश्वरप्रत्यक्षेऽव्याप्तिरितिवाच्यम् ।अत्रजन्यप्रत्यक्षस्यैवलक्षितत्वात्॥

तत्रनिष्प्रकारकंज्ञानंनिर्विकल्पकम्। यथा किञ्चिदिदमिति। सप्रकारकंज्ञानंसविकल्पकम्। यथा डित्थोऽयं, ब्राह्मणोऽयं, श्यामोऽयंपाचकोऽय'मिति। प्रत्यक्षज्ञानहेतुरिन्द्रियार्थसन्निकर्षःषड्विधः-संयोगः, संयुक्तसमवायः, संयुक्तसमवेत-समवाय, समवायः, समवेतसमवाय, विशेषणविशेष्यभावश्चेति॥

पदकृत्यम्

तत्रनिष्प्रकारकमिति। सविकल्पकेऽतिव्याप्तिवारणायनिष्प्रकारकमिति। प्रकारतावारणायज्ञानमिति। सप्रकारकमिति। घटादिवारणायज्ञानमिति। निर्विकल्पकवारणायसप्रकारकमिति। प्रत्यक्षेति। तच्चप्रत्यक्षंषड्विधं- घ्राणजरासनचाक्षुषश्रौत्रत्वाङ्मानसभेदात् । ननुप्रत्यक्षकारणीभूतेन्द्रिय-निष्ठप्रत्यक्षसामानाधिकरण्यघटकःसन्निकर्षः क इत्यपेक्षायांतंविभज्यदर्शयति–प्रत्यक्षेति। लौकिकप्रत्यक्षेत्यर्थः ॥

चक्षुषाघटप्रत्यक्षजननेसंयोगःसन्निकर्षः। घटरूपप्रत्यक्षजननेसंयुक्तसमवायःसन्निकर्षः। चक्षु:संयुक्ते घटे रूपस्यसमवायात्। रूपत्वसामान्यप्रत्यक्षेसंयुक्तसमवेतसमवायःसन्निकर्षः। चक्षुःसंयुक्ते घटे रूपंसमवेतम्, तत्ररूपत्वस्यसमवायात्॥

पदकृत्यम्

संयोगमुदाहरति–चक्षुषेति। तथाचद्रव्यचाक्षुषत्वाङ्मानसेषु संयोग एवसन्निकर्ष इति भावः। घटरूपेति। चक्षुषाइत्यनुषज्यते। तथा च द्रव्यसमवेतचाक्षुषत्वाङ्मानसरासनघ्राणजेषुसंयुक्तसमवायएवसन्निकर्षइत्यर्थः। रूपत्वेति । रूपत्वात्मकंसत्सामान्यंतत्प्रत्यक्षमित्यर्थः। अत्रापिचक्षुषाइत्यनुषज्यते। तथाचद्रव्यसमवेतसमवेतचाक्षुषरासनघ्राणजस्पार्शनमानसेषुसंयुक्तसमवायएवसन्निकर्ष इति भावः । अथद्रव्यतत्समवेतप्रत्यक्षेऽपिसंयुक्तसमवायएवसन्निकर्षोऽस्त्वितिचेत्, नैतत्- आत्मनोऽप्यनध्यक्षत्वप्रसङ्गात्॥

श्रोत्रेणशब्दसाक्षात्कारेसमवायःसन्निकर्षः, कर्णविरवर्त्याकाशस्यश्रोत्रत्वाच्छब्दस्याकाशगुणत्वात्गुणगुणिनोश्चसमवायात् ॥शब्दत्वसाक्षात्कारेसमवेतसमवायःसन्निकर्षः। श्रोत्रसमवेतेशब्देशब्दत्वस्यसमवायात् । अभावप्रत्यक्षेविशेषणविशेष्यभावःसन्निकर्षः। घटाभाववद्भूतलमित्यत्रचक्षुःसंयुक्तेभूतलेघटाभावस्यविशेषणत्वात्। एवं सन्निकर्षषट्कजन्यंज्ञानंप्रत्यक्षम्। तत्करणमिन्द्रियम्। तस्मादिन्द्रियंप्रत्यक्षप्रमाणमितिसिद्धम्॥

इति प्रत्यक्षपरिच्छेदः ॥

पदकृत्यम्

समवायसन्निकर्षमुदाहरति–श्रोत्रेणेति। जननीय इति शेषः। ननुश्रोत्रशब्दयोःकथंसमवायइत्यपेक्षमाणं प्रति तमुपपाद्यदर्शयति–कर्णेति। अथसमवायस्यनित्यत्वेनशब्दप्रत्यक्षे को व्यापार इति चेत्, शब्दःश्रोत्रमनःसंयोगोवेतिगृहाण। शब्दत्वेति। श्रोत्रेणजननीयेइत्यनुकर्षशेषौ। विशेषणेति। विशेषणभावोविशेष्यभावश्चेतिबोध्यम्। इन्द्रियसम्बद्धविशेषणत्वमिन्द्रियसम्बद्धविशेष्यत्वमितियावत्। विशेषणाभावसन्निकर्षमुपपाद्यदर्शयति–घटाभाववदिति। 'इह भूतले घटो' नास्तीत्यादौविशेष्यतासन्निकर्षोऽवसेयः। सप्तम्यन्तस्यविशेषणत्वात् । प्रत्यक्षप्रमाणमुपसंहरति–एवमिति। उपदर्शितक्रमेणेत्यर्थः। ननुसिद्धान्तेप्रत्यक्षज्ञानकरणमिन्द्रियार्थसन्निकर्षःकिं न स्यादितिचेन्नेत्याह–तत्करणमिति। प्रत्यक्षप्रमाणंनिगमयति- तस्मादिति। प्रत्यक्षप्रमाकरणत्वादित्यर्थः। सिद्धमिति। न्यायसिद्धान्तेसिद्धमित्यर्थः॥

इति पदकृत्येप्रत्यक्षपरिच्छेदः ॥

अथाऽनुमानपरिच्छेदः

अनुमितिकरणमनुमानम्। परामर्शजन्यंज्ञानमनुमितिः॥

पदकृत्यम्

प्रत्यक्षानुमानयोकार्यकारणभावसङ्गतिमभिप्रेत्यप्रत्यक्षानन्तरमनुमानंनिरूपयति–अनुमितीति।अनुमितेःकरणमनुमानमित्यर्थः । तच्चलिङ्गपरामर्शएवेतिनिवेदयिष्यते । कुठारादावतिव्याप्तिवारणायअनुमितीति । प्रत्यक्षादावतिव्याप्तिवारणायअन्विति । नन्वनुमितेरेवदुर्निरूप्यत्वात्तद्घटितानुमानमपिदुर्निरूपमित्यत आह –परामर्शेति । प्रत्यक्षादावतिव्याप्तिवारणायपरामर्शजन्यमिति । परामर्शध्वंसवाराणायज्ञानमिति । परामर्श-प्रत्यक्षवारणायहेत्वविषयकमित्यपिबोध्यम् ॥

व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मताज्ञानंपरामर्शः । यथा 'वह्निव्याप्यधूमवानयं पर्वत" इति ज्ञानंपरामर्शः। तज्जन्यं- 'पर्वतोवह्निमानि'तिज्ञानमनुमितिः॥

पदकृत्यम्

व्याप्तिविशिष्टेति। विषयितासम्बन्धेनव्याप्तिविशिष्टंपक्षधर्मताज्ञानं परामर्श इत्यर्थः। घटादिज्ञानवारणायपक्षधर्मतेति। धूमवान्पर्वतइत्यादिज्ञानवारणायव्याप्तिविशिष्टेति। तदिति। परामर्शजन्यमित्यर्थः ॥

यत्रयत्रधूमस्तत्रतत्राग्निरिति, साहचर्यनियमोव्याप्तिः ॥

पदकृत्यम्

यत्रयत्रेति। यत्रयत्रधूमस्तत्रतत्राग्निरितिव्याप्तेरभिनयः ।तत्रसाहचर्यनियम इति लक्षणम् । सहचरतीतिसहचरस्तस्यभावःसाहचर्यंसामानाधिकरण्यमितियावत् । तस्यनियमोव्याप्तिरित्यर्थः। स चाव्यभिचरितत्वम् । तच्चव्यभिचाराभावः। व्यभिचारश्चसाध्याभाववद्वृत्तित्वम् । तथा च साध्याभाववदवृत्तित्वंव्याप्तिरितिपर्यवसन्नम् । महानसंवह्निमत्धूमादित्यादौसाध्योवह्निस्तदभाववान्जलह्रदादिस्तद्वृत्तित्वंनौकादाववृत्तित्वंप्रकृतेहेतुभूतेधूमे इति कृत्वालक्षणसमन्वयः। धूमवान्वह्नेरित्यादौसाध्योधूमस्तदभाववदयोगोलकंतद्वृत्तित्वमेववह्न्यादावितिनातिव्याप्तिः ॥

व्याप्यस्यपर्वतादिवृत्तित्वंपक्षधर्मता। अनुमानंद्विविधंस्वार्थंपरार्थञ्च ॥

पदकृत्यम्

ननुज्ञातेयंव्याप्तिःपक्षधर्मताज्ञानमित्यत्र का नाम पक्षधर्मताइत्यपेक्षमाणं प्रति तत्स्वरूपंनिरूपयति- व्याप्यस्येति। व्याप्यो नाम व्याप्त्याश्रयः, स च धूमादिरेवतस्य, पर्वतादिवृत्तित्वंपक्षधर्मतेत्यर्थः। अथकथमनुमानमनुमितिकरणंकथंवातस्मादनुमितेर्जनिरितिजिज्ञासमानं प्रति लाघवादनुमानविभागमुखेनैवबुबोधयिषुरनुमानंविभजते–अनुमानमिति। द्वैविध्यंदर्शयति- स्वार्थ परार्थंचेति। स्वस्यार्थःप्रयोजनंयस्मात्यत्स्वार्थमितिसमासः । स्वप्रयोजनं च स्वस्यानुमेयप्रतिपत्तिः एवं परार्थमित्यस्यापि ॥

तत्रस्वार्थंस्वानुमितिहेतुः। तथा हि-स्वयमेवभूयोदर्शनेन "यत्रयत्रधूमस्तत्रतत्राग्निरि'तिमहानसादौव्याप्तिंगृहीत्वापर्वतसमीपंगतस्तद्गतेचाऽग्नौसन्दिहानःपर्वतेधूमंपश्यन्व्याप्तिंस्मरति- 'यत्रयत्रधूमस्तत्रतत्राग्निः' इति। तदनन्तरं'वह्निव्याप्यधूमवानयं पर्वत' इति ज्ञानमुत्पद्यते। अयमेवलिङ्गपरामर्शइत्युच्यते। तस्मात्'पर्वतोवह्निमानि'तिज्ञानमनुमितिरुत्पद्यते। तदेतत्स्वार्थानुमानम् ॥

पदकृत्यम्

अयमिति। व्याप्तिबलेनलीनमर्थंगमयतीतिलिङ्गम्, तच्चधूमादिः, तस्यपरामर्शोज्ञानविशेषइत्यर्थः। तस्मादिति। लिङ्गपरामर्शादित्यर्थः। स्वार्थानुमानमुपसंहरति- तदेतदिति। यस्मादिदंस्वप्रतिपत्तिहेतुस्तस्मादेतत्स्वार्थानुमानमित्यर्थः ॥

यत्तु स्वयं धूमादग्निमनुमायपरंप्रतिपत्त्यर्थंपञ्चावयववाक्यंप्रयुज्यते, तत्परार्थानुमानम्। यथा-पर्वतोवह्निमान्, धूमवत्त्वात्। योयोधूमवान् स सवह्निमान्, यथा महानसम्, तथा चायम्, तस्मात्तथेति । अनेनप्रतिपादिताल्लिङ्गात्परोऽप्यग्निंप्रतिपद्यते॥

पदकृत्यम्

क्रमप्राप्तंपरार्थानुमानमाह–यत्त्विति। यत्पञ्चावयववाक्यंप्रयुज्यतेतत्परार्थानुमानमितिसम्बन्धः। पञ्चावयवेति। अथावयवत्वं नाम द्रव्यसमवायिकारणत्वम्, प्रतिज्ञादिषुतदसम्भवात्कथमेतेऽवयवाःस्युरितिचेत्। अनुमानवाक्यैकदेशत्वात्तुअवयवाइत्युपचर्यत इति गृहाण। नन्वेवमपिपञ्चावयववाक्यस्यानुमानत्वमेव न विचारसहं, तस्यलिङ्गपरामर्शत्वाभावादितिचेत्, मैवम्। लिङ्गपरामर्शप्रयोजकलिङ्गप्रतिपादकत्वेनानुमानमित्युपचारमात्रत्वात्। तदुदाहरति–यथेति। तथा चायमिति। अयं च पर्वतः, तथा–वह्निव्याप्यधूमवानित्यर्थः। तस्मात्तथेति। वह्निव्याप्यधूमवत्त्वाद्वह्निमानित्यर्थः। अनेनेति। अनेनपञ्चावयववाक्येनेत्यर्थः ॥

प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनानिपञ्चावयवाः। पर्वतोवह्निमानिति प्रतिज्ञा। धूमवत्त्वादितिहेतुः। योयोधूमवान् स सवह्निमानित्युदाहरणम् । तथा चायमित्युपनयः। तस्मात्तथेतिनिगमनम् ॥

पदकृत्यम्

ननुपञ्चावयववाक्यमित्यत्र के तेपञ्चावयवाअतस्तान्दर्शयति–प्रतिज्ञेति। प्रतिज्ञा-द्यन्यतमत्वमवयवत्वम्साध्यविशिष्टपक्षबोधकवचनं प्रतिज्ञा । पञ्चम्यन्तंतृतीयान्तंवालिङ्गवचनंहेतुः। व्याप्तिप्रतिपादकदृष्टान्तवचनमुदाहरणम् । उदाहृतव्याप्तिविशिष्टत्वेनहेतोःपक्षधर्मताप्रतिपादकवचनमुपनयः। पक्षेसाध्यस्याबाधितत्वप्रतिपादकवचनंनिगमनम् । इदमेवलक्षणंहृदिनिधायप्रतिज्ञादीन्विशिष्यदर्शयति- पर्वतोवह्निमानित्यादिना॥

स्वार्थाऽनुमितिपरार्थाऽनुमित्योर्लिङ्गपरामर्शएवकरणम्। तस्माल्लिङ्गपरामर्शोऽनुमानम्॥

पदकृत्यम्

लिङ्गेति । ज्ञायमानंलिङ्गमनुमितिकरणमितिवृद्धोक्तं न युक्तम्, इयं यज्ञशाला वह्निमतिअतीतधूमादित्यादौलिङ्गाभावेऽप्यनुमितिदर्शनादित्यभिप्रायवाँल्लिङ्गपरामर्शएवकरणमित्याचष्टे- लिङ्गपरामर्शएवेति। अनुमानमुपसंहरति–तस्मादिति। अनुमितिकरणत्वादित्यर्थः। अयमेवतृतीयज्ञानमित्युच्यते। तथाहि–महानसादौधूमाग्न्योर्व्याप्तौगृह्यमाणायांयद्धूमज्ञानंतदादिमम्। पक्षेयद्धूमज्ञानंतद्द्वितीयम्। अत्रैववह्निव्याप्यत्वेनयद्धूमज्ञानंतत्तृतीयम् । इदमेवलिङ्गपरामर्शइत्युच्यते। अनुमानमिति। व्यापारवत्कारणंकरणमितिमतेव्याप्तिज्ञानमेवानुमानंलिङ्गपरामर्शो व्यापार इत्यवसेयम्॥

लिङ्गंत्रिविधम्–अन्वयव्यतिरेकि, केवलान्वयिकेवलव्यतिरेकिचेति। अन्वयेनव्यतिरेकेण च व्याप्तिमदन्वयव्यतिरेकि, यथा-वह्नौसाध्येधूमवत्त्वम्। यत्रधूमस्तत्राग्निर्यथा–महानसमित्यन्वयव्याप्तिः। यत्रवह्निर्नास्तितत्रधूमोऽपिनास्ति, यथा-महाह्रद इति व्यतिरेकव्याप्तिः ॥

पदकृत्यम्

अन्वयव्यतिरेकिणोलक्षणमाह–अन्वयेति। तृतीयायाःप्रयोज्यत्वमर्थः। साध्यसाधनयोःसाहचर्यमन्वयः। तदभावयोःसाहचर्यव्यतिरेकः। तथा चान्वयप्रयोज्यव्याप्तिमद्व्यति- रेकप्रयोज्यव्याप्तिमदन्वयव्यतिरेकीत्यर्थः । केवलव्यतिरेकिण्यतिव्याप्तिवारणायअन्वयेनेति। केवलान्वयिनिव्यभिचारवारणायव्यतिरेकेणेति। तथा चान्वयव्याप्तिरुपदर्शितैव। व्यतिरेकव्याप्तिश्चसाध्याभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वमित्यर्थः। तदुक्तं–

व्याप्यव्यापकभावोहिभावयोर्यादृगिष्यते ।

तयोरभावयोस्तस्माद्विपरीतःप्रतीयते॥

अन्वयेसाधनंव्याप्यंसाध्यंव्यापकमिष्यते।

साध्याभावोऽन्यथाव्याप्योव्यापकःसाधनात्ययः ॥ इति ॥

अन्वयमात्रव्याप्तिकंकेवलान्वयि। यथा 'घटोऽभिधेयःप्रमेयत्वात्, पटवत्।' अत्रप्रमेयत्वाऽभिधेयत्वयोर्व्यतिरेकव्याप्तिर्नास्ति, सर्वस्याऽपिप्रमेयत्वादभिधेयत्वाच्च ॥

पदकृत्यम्

केवलान्वयिनोलक्षणमाह–अन्वयेति। अन्वयेनैवव्याप्तिर्यस्मिन् स तथा प्रमेयत्वाभिधेयत्वयोर्व्यतिरेकव्याप्तिंनिराकरोति–अत्रेति। अभिधेयत्वसाध्यकानुमानइत्यर्थः। ननुकुतस्तन्निषेधोऽतस्तत्रहेतुमाह–सर्वस्येति। पदार्थमात्रस्येत्यर्थः। तथाचसकलपदाभिधेयत्वस्येश्वरप्रमाविषयत्वस्यचात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वरूपकेवलान्वयित्वेनतदभावाप्रसिद्ध्यातद्घटितव्यतिरेकव्याप्तिर्नसम्भवत्येवेतिभावः ॥

व्यतिरेकमात्रव्याप्तिकंकेवलव्यतिरेकि। यथा- 'पृथिवीइतरेभ्योभिद्यते, गन्धवत्वात्। यदितरेभ्यो न भिद्यते न तद्गन्धवत्; यथा जलम्। न चेयं तथा, तस्मान्नतथेति। अत्रयद्गन्धवत्तदितरभिन्नमित्यन्वयदृष्टान्तोनास्ति, पृथिवीमात्रस्यपक्षत्वात् ॥

पदकृत्यम्

केवलव्यतिरेकिणोलक्षणमाह–व्यतिरेकेति। व्यतिरेकेणैवव्याप्तिर्यस्मिंस्तत्तथा। अन्वयव्यतिरेकिण्यतिव्याप्तिवारणायमात्रेति। न चेयंतथेति। इयंपृथिवी, न तथा- न गन्धाभाववतीत्यर्थः। तस्मान्नतथेति। गन्धाभाववत्त्वाभावादितरभेदाभाववतीनेत्यर्थः । नन्वत्रकिमितिनान्वयव्याप्तिरित्याशङ्क्यपरिहरति- अत्रेति। इतरभेदसाधकानुमानइत्यर्थः। इदमुपलक्षणम्जीवच्छरीरंसात्मकंप्राणादिमत्त्वात्यन्नैवंतन्नैवम्, यथा घटः। प्रत्यक्षादिकंप्रमाणमितिव्यवहर्तव्यंप्रमाकरणत्वात्, यन्नैवंतन्नैवं, यथा प्रत्यक्षाभासः । विवादास्पदम्आकाशमितिव्यवहर्तव्यंशब्दवत्त्वादित्यादिकमपिकेवलव्यतिरेकीतिट्रष्टव्यम्।

अत्रेदंबोध्यम्- अन्वयव्यतिरेकितुपञ्चरूपोपपन्नंस्वसाध्यंसाधयितुंक्षमते, तानिकानि? इति चेच्छ्रूयताम्–पक्षधर्मत्वंसपक्षसत्त्वंविपक्षाद्वयावृत्तिरवाधितविषयत्वमसत्प्रतिपक्षत्वंचेति । अबाधितःसाध्यरूपोविषयोयस्यतत्तथोक्तम्, तस्यभावस्तत्त्वम् । एवं साध्याभावसाधकंहेत्वन्तरंयस्य स सत्प्रतिपक्षइत्युच्यते, स नास्तियस्यसोऽसत्प्रतिपक्षः, तस्यभावस्तत्त्वमितिबोध्यम्। केवलान्वयितुचतूरूपोपपन्नमेवस्वसाध्यंसाधयितुंक्षमते, तस्यविपक्षविपर्ययेणतद्व्यावृत्तिविपर्ययात् । केवलव्यतिरेक्यपि तथा, तस्यसपक्षविपर्ययेणतत्सत्त्वविपर्ययादिति, उपदर्शितरूपाणांमध्येकतिपयरूपोपपन्नत्वात् ॥

सन्दिग्धसाध्यवान्पक्षः। यथा धूमवत्त्वेहेतौपर्वतः ॥

पदकृत्यम्

अथपृथिवीमात्रस्यपक्षत्वादित्यत्रकिं नाम पक्षतेत्यपेक्षायांतांनिर्वक्ति–सन्दिग्धेति ।सपक्षवारणायसन्दिग्धेति ॥

निश्चितसाध्यवान्सपक्षः। यथा तत्रैवमहानसम् । निश्चितसाध्याभाववान्विपक्षः। यथा तत्रैवमहाह्रदः ॥

पदकृत्यम्

निश्चितेति। सपक्षेऽतिव्याप्तिवारणायनिश्चितेति। तत्रैवेति। धूमवत्त्वहेतावेवेत्यर्थः।निश्चितेति। सपक्षेऽतिव्याप्तिवारणायसाध्येति। पक्षेऽतिव्याप्तिवारणायनिश्चितेति। तत्रैवधूमवत्त्वएव ॥

सव्यभिचारविरुद्धसत्प्रतिपक्षाऽसिद्धबाधिताःपञ्चहेत्वाभासाः। सव्यभिचारोऽनैकान्तिकः। स त्रिविधःसाधारणाऽसाधारणाऽनुपसंहारिभेदात्। तत्रसाध्याभाववद्वृत्तिःसाधारणोऽनैकान्तिकः। यथा- 'पर्वतोवह्निमान्, प्रमेयत्वादिति। प्रमेयत्वस्यवह्न्यभाववतिह्रदेविद्यमानत्वात् ॥

पदकृत्यम्

सहेतून्निरूप्यप्रसङ्गाद्धेत्वाभासानाह–सव्यभिचारेति। अत्रेदंबोध्यम् । अन्वयव्यतिरेकितुपञ्चरूपोपपन्नंस्वसाध्यंसाधयितुंक्षमते। तानिकानीतिचेत्श्रूयताम् ।पक्षधर्मत्वम्, सपक्षसत्त्वम्, विपक्षव्यावृत्तिः, अबाधितविषयत्वम्, असत्प्रतिपक्षत्वंचेति। अबाधितःसाध्यरूपोयस्यतत्तथोक्तम्, तस्यभावस्तत्त्वम्, एवं साध्याभावसाधकंहेत्वन्तरंयस्य स सत्प्रतिपक्षइत्युच्यते, स नास्तियस्यसःअसत्प्रतिपक्षः, तस्यभावस्तत्त्वमितिबोध्यम्केवलान्वयितुचतूरूपोपन्नमेवस्वसाध्यंसाधयितुंक्षमते, तस्यविपक्षविपर्ययेणतद्व्यावृत्तिविपर्ययात् । केवलव्यतिरेक्यपि तथा तस्यसपक्षविपर्ययेणतत्सत्यविपर्ययात् इति। उपदर्शितरूपाणांमध्येकतिपयरूपोपपन्नत्वात्हेतुवदाभासन्ते इति हेत्वाभासाः। तत्त्वंचानुमितितत्करणान्यतरप्रतिबन्धकयथार्थज्ञानविषयत्वम् । बाधस्थलेवह्निरनुष्णइत्यनुमितिप्रतिबन्धकंयज्ज्ञानमुष्णत्ववद्वह्नावनुष्णत्वसाधकंद्रव्यत्वमित्याकारकंतद्विषयत्वस्यविषयितासम्बन्धेनद्रव्यत्वरूपहेत्वाभासेसत्त्वाल्लक्षणसमन्वयः। सद्धेतुवारणाययथार्थेति। घटादिवारणायअनुमितितत्करणान्यतरप्रतिबन्धकेति। व्यभिचारिणिअव्याप्तिवारणायतत्करणान्यतरेति। तत्रेति। साधारणादित्रितयमध्यइत्यर्थः। अथविरुद्धेऽतिप्रसक्तिरितिमास्मदृप्यः, सपक्षवृत्तित्वस्यापिनिवेशात् ।अथैवमपिस्वरूपासिद्धेदूषणंजागर्तीतिमा वह गर्वम्, पक्षवृत्तित्वस्यापितथात्वात्॥

सर्वसपक्षविपक्षव्यावृत्तःपक्षमात्रवृत्तिरसाधारणः। यथा- शब्दोनित्यःशब्दत्वादिति। शब्दत्वंहिसर्वेभ्योनित्येभ्योऽनित्येभ्यश्चव्यावृत्तंशब्दमात्रवृत्तिः। अन्वयव्यतिरेकदृष्टान्तरहितोऽनुपसंहारी। यथा–सर्वम्अनित्यं, प्रमेयत्वादिति। अत्रसर्वस्यापिपक्षत्वात्दृष्टान्तोनास्ति॥

पदकृत्यम्

पक्षमात्रेति। सर्वे ये सपक्षाविपक्षास्तेभ्योव्यावर्तत इति सपक्षविपक्षव्यावृत्तः। केवलव्यतिरेकिवारणायतद्भिन्नइत्यपिदेयम्। अन्वयेति। केवलान्वयिन्यतिव्याप्तिवारणायअन्वयेति। केवलव्यतिरेकिण्यतिव्याप्तिवारणायव्यतिरेकेति। अत्रेति। उपदर्शितानुमानइत्यर्थः ॥

साध्याभावव्याप्तोहेतुर्विरुद्धः। यथा- 'शब्दोनित्यःकृतकत्वात्घटवदिति। कृतकत्वंहिनित्यत्वाऽभावेनाऽनित्यत्वेनव्याप्तम्। यस्यसाध्याभावसाधकंहेत्वन्तरंविद्यते स सत्प्रतिपक्षः। यथा- 'शब्दोनित्यःश्रावणत्वाच्छब्दत्ववत्।' शब्दोऽनित्यःकार्यत्वाद्घटवदिति ॥

पदकृत्यम्

विरुद्धंलक्षयति–साध्येति। सद्धेतुवारणायसाध्याभावव्याप्त इति। सत्प्रतिपक्षवारणायसत्प्रतिपक्षभिन्नइत्यपिबोध्यम् । कृतकत्वादिति । कार्यत्वादित्यर्थः। कृतकत्वमिति । अनित्यत्वेनव्याप्तमिति। यद्यत्कृतकंतत्तदनित्यमितिव्याप्तिर्भवत्येवतथेतिभावः। सत्प्रतिपक्षंलक्षयति–साध्येति ।यस्यहेतोःसाध्याभावसाधकंसाध्याभावस्यानुमापकंहेत्वन्तरंप्रतिपक्षोहेतुःविद्यते स हेतुःसत्प्रतिपक्षइत्यर्थः। अयमेवप्रकरणसमइत्युच्यते। विरुद्धवारणायहेत्वन्तरंयस्येति। वह्न्यादिवारणायसाध्याभावेति॥

असिद्धस्त्रिविधः–आश्रयासिद्धः, स्वरूपासिद्धोव्याप्यत्वासिद्धश्चेति। आश्रयासिद्धो यथा- गगनारविन्दं सुरभि अरविन्दत्वात्, सरोजाऽरविन्दवदिति। अत्रगगनारविन्दमाश्रयः, स च नास्त्येव ॥

पदकृत्यम्

असिद्धंविभजते- असिद्ध इति ।आश्रयासिद्धाद्यन्यतमत्वमसिद्धत्वम् । आश्रयासिद्धत्वं च पक्षतावच्छेदकाभाववत्पक्षकत्वम्। भवतिहिअरविन्दत्वेगगनीयत्वरूपपक्षतावच्छेदकाभाववत्पक्षकत्वम् । अरविन्दरूपपक्षेगगनीयत्वविरहात् । ननुकथमरविन्देगगनीयत्वविरहोऽत आह–अत्रेति। उपदर्शितानुमानइत्यर्थः ॥

स्वरूपासिद्धो यथा- शब्दो गुण: चाक्षुषत्वात्, रूपवदिति। अत्रचाक्षुषत्वंशब्देनास्ति, शब्दस्यश्रावणत्वात्॥

पदकृत्यम्

पक्षेहेत्वभावःस्वरूपासिद्धः। सद्धेत्वभावेऽतिव्याप्तिवारणायपक्षे इति । घटाद्यभाववारणायहेत्विति। सोऽयंस्वरूपासिद्धःशुद्धासिद्धभागासिद्धविशेषणासिद्धविशेष्यासिद्धभेदेनचतुर्विधः। तत्राद्यस्तूपदर्शितएव। द्वितीयो यथा–उद्भूतरूपादिचतुष्टयंगुणःरूपत्वादित्यत्ररूपत्वहेतोःपक्षैकदेशावृत्तित्वेनतस्य भागे स्वरूपासिद्धत्वम् । तृतीयो यथा- वायुः प्रत्यक्षःरूपवत्त्वेसतिस्पर्शवत्त्वादित्यत्ररूपवत्त्वविशेषणस्यवायावयववृत्तेस्तद्विशिष्टस्पर्शवत्त्वस्यापितथात्वेनतस्यस्वरूपासिद्धत्वंनिर्वहति, विशेषणाभावेविशिष्टस्याप्यभावात्तुरीयो यथा -अत्रैवविशेषणविशेष्यवैपरीत्येनहेतुः। तस्यस्वरूपसिद्धत्वंतुविशेष्याभावप्रयुक्तविशिष्टाभावादितिबोध्यम् ॥

सोपाधिकोहेतुर्व्याप्यत्वाऽसिद्धः। साध्यव्यापकत्वेसतिसाधनाऽव्यापकत्वमुपाधिः। साध्यसमानाधिकरणाऽत्यन्ताऽभावप्रतियोगित्वंसाध्यव्यापकत्वम्। साधनवन्निष्ठाऽत्यन्ताऽभावप्रतियोगित्वंसाधनाऽव्यापकत्वम् यथा- 'पर्वतोधूमवान्-वह्निमत्त्वादि'त्यत्राऽऽर्द्रेन्धनसंयोगउपाधिः ।तथाहि- 'यत्रधूमस्तत्राऽऽर्द्रेन्धनसंयोगः' इति साध्यव्यापकत्वम्, 'यत्रवह्निस्तत्राऽर्द्रेन्धनसंयोगोनास्ति' अयोगोलकेआर्द्रेन्धनसंयोगाऽभावादितिसाधनाऽव्यापकत्वम्। एवंसाध्यव्यापकत्वेसतिसाधनाऽव्यापकत्वादार्द्रेन्धनसंयोगउपाधिः । सोपाधिकत्वाद्वह्निमत्वंव्याप्यत्वाऽसिद्धम् ॥

पदकृत्यम्

व्याप्यत्वासिद्धंनिरूपयति–सोपाधिकइति। ननुकोऽयमुपाधिरत आह–साध्येति। साधनाव्यापकउपाधिरित्युक्तेशब्दोऽनित्यःकृतकत्वादित्यत्रसामान्यवत्त्वेसत्यस्मदादिबाह्येन्द्रियग्रहणार्हत्वमप्युपाधिःस्यात्तदर्थंसाध्यव्यापकत्वमुक्तम् । तावत्युक्तेसामान्यवत्त्वादिनाऽनित्यत्वसाधनेकृतकत्वमुपाधिःस्यात्तदर्थंसाधनाव्यापकत्वम् ।उपाधिभेदमादायासम्भववारणायव्यापकत्वशरीरेऽप्युत्पत्तिपदमादेयम्। साधनभेदमादायसाधनस्योपाधित्ववारणायाव्यापकत्वशरीरेऽप्यत्यन्तपदमवश्यंदेयम् । सोऽयमुपाधिस्त्रिविधः–केवलसाध्यव्यापकःपक्षधर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकःसाधनावच्छिन्न-साध्यव्यापकश्चेति। तत्राद्यःउपदर्शितः। एवं क्रत्वन्तर्वर्तिनीहिंसाऽधर्मजनिकाहिंसात्वात्क्रतुबाह्यहिंसावदित्यत्रनिषिद्धत्वमुपाधिः। तस्ययत्राधर्मजनकत्वंतत्रनिषिद्धत्वमितिसाध्यव्यापकता ।यत्रहिंसात्वंतत्र न निषिद्धत्वमितिनिषिद्धत्वमुपाधिःसाधनाव्यापकःक्रतुहिंसायांनिषिद्धत्वस्याभावात् । 'न हिंस्यात्सर्वाणिभूतानि' इति सामान्यवाक्यतः'पशुनायजेत्' इत्यादिविशेषवाक्यस्यबलीयस्त्वात् । अतोहिंसात्वंनाधर्मजनकत्वेप्रयोजकमपितुनिषिद्धत्वमेवेत्यादिकमपिद्रष्टव्यम्। द्वितीयो यथा- वायुः प्रत्यक्षः प्रत्यक्षस्पर्शाश्रयत्वादित्यत्रोद्भूतरूपवत्त्वमुपाधिः। यस्ययत्रप्रत्यक्षत्वंतत्रोद्भूतरूपवत्त्वमितिन केवलसाध्यव्यापकत्वंरूपेव्यभिचारात्, किन्तु द्रव्यत्वरूपोयःपक्षधर्मस्तदवच्छिन्नबहिःप्रत्यक्षत्वंयत्रतत्रोद्भूतरूपवत्त्वमितिपक्षधर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वमेव ।आत्मनिव्यभिचारवारणायबहिःपदम् । यत्रप्रत्यक्षस्पर्शाश्रयत्वंतत्रनोद्भूतरूपवत्त्वमितिसाधनाव्यापकत्वं च वायावुद्भूतरूपविरहात्। तृतीयो यथा- ध्वंसो विनाशी जन्यत्वादित्यत्रभावत्वमुपाधिः । तस्ययत्रविनाशित्वंतत्रभावत्वमिति न केवलसाध्यव्यापकत्वम्प्रागभावेभावत्वविरहात्, किन्तु जन्यत्वरूपसाधनावच्छिन्नविनाशित्वंयत्रयत्रभावत्वमितिसाधनावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वमेव । यत्रजन्यत्वंतत्र न भावत्वमितिसाधनाव्यापकत्वञ्चध्वंसेभावत्वविरहात्। एवं स श्यामोमित्रतनयत्वादित्यत्रशाकपाकजन्यत्वमुपाधिः। श्यामत्वस्यनीलघटेऽपिसत्त्वान्नकेवलसाध्यव्यापकत्वम्, किन्तु साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वमेव । अष्टमेपुत्रेशाकपाकजन्यत्विरहेणसाधनाव्यापकत्वंचेत्यादिकमपिद्रष्टव्यम् ॥

यस्यसाध्याभावःप्रमाणान्तरेणपक्षेनिश्चितःसःबाधितः। यथा- वह्निरनुष्णोद्रव्यत्वादिति'। अत्राऽनुष्णत्वंसाध्यं, तदभावउष्णत्वंस्पार्शनप्रत्यक्षेणगृह्यते इति बाधितत्वम् ॥

इत्यनुमानपरिच्छेदः॥

पदकृत्यम्

यस्येति। सद्धेतुवारणायप्रमाणान्तरेणेति। घटादिवारणायसाध्येति॥

इति पदकृत्येऽनुमानखण्डः॥

अथोपमानपरिच्छेदः

उपमितिकरणम्उपमानम्। संज्ञा-संज्ञिसम्बन्धज्ञानमुपमितिः, तत्करणंसादृश्यज्ञानम्। अतिदेश-वाक्यार्थस्मरणमवान्तरव्यापारः। तथाहि–कश्चिद्गवयशब्दवाच्य (पदार्थ)मजानन्कुतश्चिदारण्यकपुरुषात्'गोसदृशोगवय' इति श्रुत्वावनंगतोवाक्यार्थंस्मरन्गोसदृशंपिण्डंपश्यति, तदनन्तरम्'असौगवयशब्दवाच्य' इत्युपमितिरुत्पद्यते॥

इत्युपमानपरिच्छेदः

पदकृत्यम्

अवसरसङ्गतिमभिप्रेत्यानुमानानन्तरमुपमानंनिरूपयति–उपमितीति। उपमितेःकरणमुपमानमित्यर्थः। कुठारादिवारणायमितीति। प्रत्यक्षादिवारणायउपेति। संज्ञासंज्ञीति। अनुमित्यादिवारणायसम्बन्धेति । संयोगादिवारणायसंज्ञासंज्ञीति। असौगवयशब्दवाच्य इति। अभिप्रेतोगवयोगवयपदवाच्यइत्यर्थः। तेनगवयान्तरेशक्तिग्रहाभावप्रसङ्ग इति दूषणमपास्तम् । तथा च गोसादृश्यविशिष्टपिण्डज्ञानंकरणम् । अतिदेशवाक्यार्थस्मरणमवान्तरव्यापारः । उपमितिःफलमितिसारम्।तच्चोपमानंत्रिविधंसादृश्यविशिष्टपिण्डज्ञानमसाधारणधर्मविशिष्टपिण्डज्ञानंवैधर्म्यविशिष्टपिण्डज्ञानं च। तत्राद्यमुक्तमेव। द्वितीय यथा- खड्गमृगःकीदृगितिपृष्टेनासिकालसदेकशृङ्गोऽनतिक्रान्तगजाकृतिश्चेतितज्ज्ञातृभ्यःश्रुत्वाकालान्तरेतादृशंपिण्डंपश्यन्नतिदेशवाक्यार्थंस्मरति, तदनन्तरंखड्गमृगःखड्गपदवाच्यइत्पुपमितिरुत्पद्यते। अत्रनासिकालसदेकशृङ्गएवासाधारणधर्मः। तृतीयं यथा–उष्ट्रःकीदृगितिपृष्टेअश्वादिवन्नसमानपृष्ठोन ह्रस्वग्रीवशरीरश्चेतिआप्तोक्तेकालान्तरेतत्पिण्डज्ञानंततोऽतिदेशवाक्यार्थरमरणंतत उष्ट्र उष्ट्रपदवाच्यइत्युपमितिरुत्पद्यते ॥

इति पदकृत्येउपमानखण्डः

अथशब्दपरिच्छेदः

आप्तवाक्यंशब्दः। आप्तस्तुयथार्थवक्ता। वाक्यं-पदसमूहः, यथा -'गामानयशुक्लांदण्डेने' ति। शक्तंपदम् । अस्मात्पदादयमर्थोबोद्धव्य'इतीश्वरसंकेतःशक्तिः' ॥

पदकृत्यम्

अवसरसङ्गतिमभिप्रेत्योपमानानन्तरंशब्दंनिरूपयति–आप्तेति। शब्द इति। शब्दप्रमाणमित्यर्थः। भ्रान्तविप्रलम्भकयोर्वाक्यस्यशब्दप्रमाणत्ववारणायआप्तेति। ननुकोऽयमाप्तइत्यत आह–आप्तस्त्विति। यथार्थवक्तायथाभूताबाधितार्थोपदेष्टा। वाक्यंलक्षयति–वाक्यमिति। घटादिसमूहवारणायपदेति। शक्तमिति। निरूपकतासम्बन्धेनशक्तिविशिष्टमित्यर्थः। अस्मादिति। घटपदाद्घटरूपोऽर्थोबोद्धव्यइतीश्वरेच्छैवशक्तिरित्यर्थः । अर्थस्मृत्यनुकूलपदार्थसम्बन्धत्वंतल्लक्षणम्। शक्तिरिवलक्षणापिपदवृत्तिः। अथकेयं लक्षणा? शक्यसम्बन्धो लक्षणा। सा च त्रिधा- जहत्-अजहत्-जहदजहद्भेदात्। वर्तते च गङ्गायां घोष इत्यत्रगङ्गापदशक्यप्रवाहसम्बन्धस्तीरे। लक्षणाबीजं च तात्पर्यानुपपत्तिः । अतएवप्रवाहेघोषतात्पर्यानुपपत्तेस्तीरे लक्षणा सेत्स्यति। छत्रिणोयान्तीत्यादौ द्वितीया ।सोऽयमश्वइत्यादौ तृतीया॥

आकांक्षा-योग्यता-सन्निधिश्चवाक्यार्थज्ञानेहेतुः। पदस्यपदान्तरव्यतिरेकप्रयुक्ताऽन्वयाऽननुभावकत्वम् आकांक्षा। अर्थाऽबाधो योग्यता। पदानामविलम्बेनोच्चारणंसन्निधिः। तथा च आकांक्षादिरहितंवाक्यमप्रमाणम्। यथा–गौरश्वःपुरुषोहस्तीति न प्रमाणम्, आकांक्षाविरहात्। 'वह्निनासिञ्चेदि'ति न प्रमाणम्, योग्यताविरहात्। प्रहरेप्रहरेऽसहोच्चारितानि'गामानये'त्यादिपदानि न प्रमाणम्, सान्निध्याभावात् ॥

पदकृत्यम्

असम्भववारणायपदान्तरव्यतिरेकप्रयुक्तेति। पुनरसम्भववारणायपदान्तरेति । आकाङ्क्षावारणायअर्थेति। पदानामिति। असहोच्चारितेष्वतिव्याप्तिवारणायअविलम्बेनेति। आकाङ्क्षावारणायपदानामिति। आकाङ्क्षादिशून्यवाक्यस्यात्रप्रमाणत्वंनिषेधयति– तथाचेति। आकाङ्क्षादिकंशाब्दहेतुरित्युक्तेचेत्यर्थः। अनाकाङ्क्षाद्युदाहरणंदर्शयति– यथेति ॥

वाक्यंद्विविधम्-वैदिकं, लौकिकं च। वैदिकमीश्वरोक्तत्वात्सर्वमेवप्रमाणम्। लौकिकंत्वाप्तोक्तंप्रमाणम्, अन्यदप्रमाणम्। वाक्यार्थज्ञानंशाब्दज्ञानं, तत्करणंतुशब्दः ॥

इति तर्कसंग्रहेशब्दपरिच्छेदः ॥

पदकृत्यम्

नन्वेतावताशाब्दसामग्रीप्रपञ्चिता, प्रमाविभाजकवाक्येशाब्दस्याप्युद्दिष्टत्वेनतत्कुतो न प्रदर्शितमित्यत आह–वाक्यार्थेति। शब्दत्वं च शब्दात्प्रत्येमीत्यनुभवसिद्धाजातिः। शाब्दबोधक्रमो यथा यथा- चैत्रोग्रामंगच्छतीत्यत्रग्रामकर्मकगमनानुकूलवर्तमानकृतिमांश्चैत्र इति शाब्दबोधः। द्वितीयायाःकर्मत्वमर्थः। धातोर्गमनम्। अनुकूलत्वं च संसर्गमर्यादया भासते। लटो वर्तमानत्वमाख्यातस्यकृतिः। तत्सम्बन्धःसंसर्गमर्यादया भासते। रथोगच्छतीत्यत्रगमनानुकूलव्यापारवान् रथ इति शाब्दबोधः। स्नात्वागच्छतीत्यत्रगमनप्रागभावावच्छिन्नकालीनस्नानकर्तागमनानुकूलवर्तमानकृतिमानितिशाब्दबोधः। क्त्वाप्रत्ययस्य कर्ता पूर्वकालीनत्वंचार्थः। एवमन्यत्रापिवाक्यार्थोबोध्यः॥

इति पदकृत्येशब्दपरिच्छेदः ॥

अथाऽवशिष्टगुणनिरूपणम्

अयथार्थाऽनुभवस्त्रिविधःसंशयविपर्ययतर्कभेदात्। एकस्मिन्धर्मिणिविरुद्धनानाधर्मवैशिष्ट्यावगाहिज्ञानंसंशयः। यथा- 'स्थाणुर्वापुरुषो वे'ति ॥

पदकृत्यम्

अयथार्थानुभवंविभजते–अयथार्थेति। संशयंलक्षयति–एकस्मिन्निति। एकस्मिन्धर्मिण्ये-कस्मिन्पुरोवर्तिनिपदार्थेविरुद्धाव्यधिकरणा ये नानाधर्माःस्थाणुत्वपुरुषत्वादयस्तेषांवैशिष्ट्यंसम्बन्धःतदवगाहिज्ञानं संशय इत्यर्थः। घटपदादिति । समूहालम्बनज्ञानस्यघटत्वपटत्वरूपविरुद्धनाना-धर्मवैशिष्ट्यावगाहित्वादतिप्रसक्तिवारणाय एकस्मिन्निति। घटःपृथिवीतिज्ञानस्यैकस्मिन्धर्मिणि घटे घटत्वपृथिवीत्वरूपनानाधर्मवैशिष्ट्यावगाहित्वादतिप्रसङ्गवारणायविरुद्धेति । पटत्वविरुद्धघटवान् पट इतिज्ञानेऽतिप्रसक्तिवारणायनानेति ॥

मिथ्याज्ञानंविपर्यययः। यथा शुक्तौ'इदंरजतम्' इति। व्याप्याऽऽरोपेणव्यापकाऽऽरोपस्तर्कः। यथा- 'यदि वह्निर्नस्यात्तर्हिधूमोऽपि न स्यादि'ति ॥

पदकृत्यम्

मिथ्येति। यथार्थज्ञानवारणायमिथ्येति। अयथार्थवारणायज्ञानेति। तर्कं लक्षयति–व्याप्यारोपेणेति। पुनरसम्भववारणायव्याप्यारोपेणेति । पुनरसम्भववारणायव्यापकारोप इति। अत्रवह्न्यभावोव्याप्यःधूमाभावोव्यापकः । यद्यपि तर्कस्यविपर्ययात्मकत्वेनपृथग्विभागोऽनुचितः, तथापि प्रमाणानुग्राहकत्वात् स उदित इति बोध्यम्। स्वप्नस्तुपुरीतद्वहिर्देशान्तर्देशयोःसन्धौइडानाड्यांवामनसिस्थितेऽदृष्टविशेषेणधातुदोषेणवाजन्यते। स च मानसविपर्ययान्तर्गतः॥

स्मृतिरपिद्विविधा-यथार्था, अयथार्थाचेति। प्रमाजन्यायथार्था, अप्रमाजन्याअयथार्था। सर्वेषामनुकूल(तया) वेदनीयंसुखम् प्रतिकूल(तया) वेदनीयंदुःखम् ॥

पदकृत्यम्

प्रामाण्यानुग्राहकत्वंप्रमाणेनप्रमायांजननीयायांप्रतिबन्धकविघटनद्वारोपयोगित्वम्। सुखंनिरूपयति–सर्वेषामिति। सर्वात्मनामनुकूलमितिवेद्यंयत्तत्सुखमित्यर्थः। अहं सुखीत्यनुभवसिद्ध-सुखत्वजातिमत्, धर्ममात्रासाधारणकारणोगुणोवासुखम्। शत्रुदुःखवारणायसर्वेषामिति। प्रतिकूलेति। दुःखत्वजातिमत्अधर्ममात्रसाधारणकारणोगुणोवादुःखम्। अन्यत् पूर्ववत् ॥

इच्छा कामः। क्रोधोद्वेषः। कृतिःप्रयत्नः ॥

पदकृत्यम्

इच्छांनिरूपयति-इच्छेति। काम इति पर्यायः। इच्छात्वजातिमती इच्छा। सा द्विविधा-फलेच्छाउपायेच्छा च। फलंसुखादिकम्। उपायोयागादिः। द्वेषंनिरूपयति- क्रोध इति । द्वेष्टीत्यनुभवसिद्धद्वेषत्वजतिमान्द्विष्टसाधनताज्ञानजन्यगुणोवाद्वेषः । प्रयत्नंनिरूपयति–कृतिरिति। प्रयत्नत्वजातिमान्प्रयत्नः। स त्रिविधः–प्रवृत्तिनिवृत्तिजीवनयोनिभेदात्। इच्छाजन्योगुणःप्रवृत्तिः। द्वेषजन्योगुणोनिवृत्तिः। जीवनादृष्टजन्योगुणोजीवनयोनिः। स च प्राणसञ्चारकारणम् ॥

विहितकर्मजन्योधर्मः। निषिद्धकर्मजन्यस्त्वधर्मः। बुद्ध्यादयोऽष्टावात्ममात्रविशेषगुणाः। बुद्धीच्छाप्रयत्नानित्याअनित्याश्च। नित्याईश्वरस्य, अनित्याजीवस्य॥

पदकृत्यम्

धर्ममाह–विहितेति। वेदविहितेत्यर्थः । अधर्मवारणायवेदविहितेति। यागादिक्रियावारणायकर्मजन्य इति। स च कर्मनाशाजलस्पर्शकीर्तनभोगतत्त्वज्ञानादिनानश्यति । अधर्मलक्षणमाह–निषिद्धेति। वेदेनेत्यर्थः। धर्मवारणायवेदनिषिद्धेति। वेदनिषिद्धक्रियावारणायकर्मजन्य इति। स च भोगप्रायश्चित्तादिनानश्यति। एतावेवअदृष्टमितिकथ्येतेवासनाजन्यौ च। वासना च विलक्षणसंस्कारः ॥

संस्कारस्त्रिविधः। वेगो, भावना, स्थितिस्थापकश्चेति । वेगःपृथिव्यादिचतुष्टयमनो(मात्र)वृत्तिः। अनुभवजन्यास्मृतिहेतुर्भावना, आत्ममात्रवृत्तिः। अन्यथाकृतस्य (स्थितस्य) पुनस्तदवस्थाऽऽपादकःस्थितिस्थापकः। कटादिपृथिवीमात्रवृत्तिः। इति गुणाः ॥

पदकृत्यम्

संस्कारंविभजते- संस्कार इति । सामान्यगुणात्मविशेषगुणोभयवृत्तिगुणत्वव्याप्यजातिमान्संस्कारः। घटादिवारणायगुणत्वव्याप्येति। संयोगादिवारणायआत्मविशेषगुणोभयवृत्ति इति । ज्ञानादिवारणायसामान्येति। द्वितीयादिपतनासमवायिकारणंवेगः । रूपादिवारणायद्वितीयादिपतनेति। कालादिवारणायअसमवायीति। भावानांलक्षयति–अनुभवेति। आत्मादिवारणायप्रथमदलम्। अनुभवध्वंसवारणायद्वितीयदलम्। स्थितिस्थापकमाह–अन्यथेति। पृथिवीमात्रसमवेतसंस्कारत्वव्याप्यजातिमत्त्वंस्थितिस्थापकत्वम्। गन्धत्वमादायगन्धेऽतिव्याप्तिवारणायसंस्कारत्वव्याप्येति।भावनात्वमादायभावनावारणायपृथिवीसमवेतेति। स्थितिस्थापकरूपान्यतरत्वमादायरूपवारणायजातीति। इति गुणा इति। द्रव्यकर्मभिन्नत्वेसतिसामान्यवान्गुणः। द्रव्यकर्मणोरतिव्याप्तिवारणायविशेषणदलम्। सामान्यादावतिव्याप्तिवारणायविशेष्यदलम् ॥

चलनाऽत्मकं कर्म। ऊर्ध्वदेशसंयोगहेतुरुत्क्षेपणम् । अधोदेशसंयोगहेतुरपक्षेपणम्। शरीरसन्निकृष्टसंयोगहेतुराकुञ्चनम्। शरीरविप्रकृष्टसंयोगहेतुःप्रसारणम्। अन्यत्सर्वंगमनम्। नित्यमेकमनेकाऽनुगतंसामान्यम्। द्रव्यगुणकर्मवृत्ति । तद्द्विविधम्पराऽपरभेदात् । परं सत्ता। अपरंद्रव्यत्वादि ॥

पदकृत्यम्

चलनेति। संयोगभिन्नत्वेसतिसंयोगासमवायिकारणं कर्म। हस्तपुस्तकसंयोगवारणायसत्यन्तम्। घटादिवारणायविशेष्यदलम्। ऊर्ध्वेति । अपक्षेपणवारणायऊर्ध्वेति । कालादिवारणायअसाधारणेत्यपिबोध्यम् । अधोदेशेति। उत्क्षेपणवारणायअधोदेशेति। कालादिवारणायअसाधारणेत्यपिदेयम्। शरीरेति। प्रसारणादिवारणायशरीरसन्निकृष्टेति। कालादिवारणायअसाधारणपदंदेयम् । विप्रकृष्टेति। उत्क्षेपणादिवारणायविप्रकृष्टेति। कालादिवारणायअसाधारणपदमप्यावश्यकम्। नित्यमिति। संयोगादिवारणायनित्यमिति । कालादिपरिमाणवारणायअनेकेति। अनेकानुगतत्वं च समवायेनबोध्यम्, तेननात्यन्ताभावेऽतिव्याप्तिः॥

नित्यद्रव्यवृत्तयोव्यावर्तकाविशेषाः। नित्यसम्बन्धःसमवायः। अयुतसिद्धवृत्तिः। ययोर्द्वयोर्मध्येएकमविनश्यत्तदवस्थमपराऽऽश्रितमेवाऽवतिष्ठतेतावयुतसिद्धौ। यथा-अवयवाऽवयविनौ, गुणगुणिनौ, क्रियाक्रियावन्तौ, जातिव्यक्ती, विशेषनित्यद्रव्येचेति ॥

पदकृत्यम्

नित्यद्रव्यवृत्तय इति। घटत्वादिवारणायनित्यद्रव्यवृत्तय इति ।आत्मत्वमनस्त्ववारणायआत्मत्वमनस्त्वभिन्नत्वेसतीत्यपिबोध्यम् । नित्येति। आकाशादिवारणाय सम्बन्ध इति। संयोगवारणायनित्येति। स्वरूपसम्बन्धवारणायतद्भिन्नइत्यपिबोध्यम् ॥

अनादिःसान्तःप्रागभावः। उत्पत्तेःपूर्वंकार्यस्य। सादिरनन्तःप्रध्वंसः। उत्पत्तेरनन्तरंकार्यस्य ॥

पदकृत्यम्

प्रागभावंलक्षयति–अनादिरिति। घटादिवारणायप्रथमदलम्। परमाणुवारणायद्वितीयदलम्। पुनःप्रागभावःकस्मिन्कालेऽस्तीत्यत आह –उत्पत्तेरिति। कार्यस्योत्पत्तेःप्राक्स्वप्रतियोगिसमवायिकारणेवर्ततेइत्यर्थः। ध्वंसंलक्षयति–सादिरिति। घटादिवारणायअनन्त इति। आत्मादिवारणायसादिरिति। उत्पत्तीति। कार्यस्योत्पत्त्यनन्तरंस्वंप्रतियोगिसमवायिकारणवृत्तिरित्यर्थः। स च 'ध्वस्तः' इति प्रत्ययविषयः॥

त्रैकालिकसंसर्गाऽवच्छिन्नप्रतियोगिताकोऽत्यन्ताऽभावः। यथा भूतले घटो नास्तीति। तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावोऽन्योन्याभावः। यथा घटः पटो नेति ॥

पदकृत्यम्

अत्यन्ताभाव च लक्षयति–त्रैकालिकेति। त्रैकालिकत्वेसतिसंसर्गावच्छिन्नप्रतियोगिता-कोऽत्यन्ताभावः। ध्वंसप्रागभाववारणायत्रैकालिकेति। भेदवारणायसंसर्गेत्यादि।

अन्योन्याभावंलक्षयति–तादात्म्येति। प्रागभावप्रध्वंसाभाववारणायतादात्म्येति।अत्यन्ताभाववारणायतादात्म्यत्वेनतादात्म्यसम्बन्धोविशेषणीयः। संसर्गाभावभिन्नाभावत्वमन्योन्या-भावलक्षणम् ॥

सर्वेषामपिपदार्थानांयथायथमुक्तेष्वेवान्तर्भावात्सप्तैवपदार्था इति सिद्धम् ॥

काणादन्यायमतयोर्बालव्युत्पत्तिसिद्धये ।

अन्नम्भटेनविदुषारचितस्तर्कसंग्रहः ॥

इति श्रीमहामहोपाध्यायाऽन्नम्भट्टविरचितस्तर्कसंग्रहःसमाप्तः ॥

पदकृत्यम्

पदार्थज्ञानस्यपरमप्रयोजनं मोक्ष इत्यामनन्ति। स च आत्यन्तिकैकविंशतिदुःखध्वंसः। आत्यन्तिकत्वं च स्वसमानाधिकरणदुःखप्रागभावासमानकालीनत्वम् । दुःखध्वंसस्येदानीमपिसत्त्वेनास्मदादीनामपिमुक्तत्वापत्तिवारणायकालीनान्तम्। मुक्त्यात्मकदुःखध्वंसस्यान्यदीयदुःखप्रागभावसमानकालीनत्वा-द्वामदेवादीनां मुक्तात्मनाप्यमुक्तत्वप्रसंगात्स्वसमानाधिकरणेतिप्रागभावविशेषणम् । दुःखानिचैकविंशतिः- 'शरीरं, षडिन्द्रियाणि, षड्विषयाः, षड्बुद्धयः, सुखं, दुःखंचेति । दु:खानुसङ्गित्वाच्छरीरादौगौणदुःखत्वम्। तथा च 'आत्मा वाऽरेद्रष्टव्यःश्रोतव्योमन्तव्योनिदिध्यासितव्यः इति श्रुतेरात्मज्ञानसाधननिदिध्यासन-मननसाधनत्वंपदार्थज्ञानेसंजाघटीति। एवं च सतितत्त्वज्ञानेशरीरपुत्रादावात्मत्वस्वीयत्वाभिमान-रूपमिथ्याज्ञानस्यनाशः। तेनदोषाभावः, तेनप्रवृत्त्यनुत्पत्तिः, ततस्तत्कालीनशरीरेणकायव्यूहेनवाभोगतत्त्वज्ञानाभ्यांप्रारब्धकर्मणांनाशः, ततोजन्माभावः। यथा आह–

नित्यनैमित्तिकैरेवकुर्वाणोदुरितक्षयम्।

ज्ञानं च विमलीकुर्वनभ्यासेन च पाचयेत् ॥

अभ्यासात्पक्वविज्ञानःकैवल्यंलभतेनरः।

इत्यादिवचनात्'तमेवविदित्वाऽतिमृत्युमेति' इति श्रुतेश्च, सगुणोपासनाकाशीमरणादेरपितत्त्वज्ञानद्वारामुक्तिहेतुत्वम् ।अतएवपरमेश्वरःकाश्यांतारकमुपदिशतीतिसारम्॥

इति श्रीमत्तत्रभवद्गुरुदत्तसिंहशिष्यश्रीचन्द्रसिंहविरचितंपदकृत्यंसमाप्तम् ॥