श्रममाहात्म्यम्
गोधान्य धनदानानि प्रशस्यान्यपि सर्वथा ।
शरीरश्रमदानस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ १ ॥
शमिनो दमिनस्तद्वद्यागिनो योगिनोऽपि वा !
तेऽजस्त्रं श्रमिणः क्षेत्रे तुलां नार्हन्ति कर्हिचित् ॥ २॥
प्रश्राम्यन् पङ्किले क्षेत्रे पङ्कलिप्ततनुर्हि यः ।
स वन्द्योऽश्रमिणः साधोर्भस्माङ्किततनोरपि ॥ ३ ॥
श्रमिणो व्रणचिह्नानि क्षेत्रेऽरण्ये रणेऽथवा ।
तानि प्रवालमालाभ्यो रोचिष्मन्ति विभान्ति मे ॥ ४ ॥
स्वश्रमोपार्जितं ह्यन्नं तन्नूनं परमामृतम् ।
न तत् क्षीराब्धिसम्भूतं न वा यज्ञहुतं हविः ॥ ५ ॥
श्राम्यन्ति गृहिणो यत्र सर्वेऽपि सततं गृहे ।
स्वच्छता सुव्यवस्था च राजते तत्र देवता ॥ ६ ॥
न तद् बिभर्ति पावित्र्यं गाङ्गं वा यामुनं जलम् ।
कृषीवलस्य तप्तस्य कायोत्थं श्रमवारि यत् ॥ ७ ॥
यदाज्याहुतिभिः पुण्यं दीर्घसत्रेष्ववाप्यते ।
नूनं शतगुणं तस्मात् क्षेत्रेषु जलसिञ्चनैः ॥ ८ ॥
श्राम्यन्तः खलु यज्वानः श्राम्यन्तः खलु योगिनः ।
श्राम्यन्त एव दातारः श्रीमन्तो न कथञ्चन ॥ ९ ॥
श्रीमन्तः श्रमवन्तश्च नैव तुल्याः कदाचन ।
भान्ति रत्नोपलैरेके श्रमवारिकणैः परे ॥ १० ॥
श्रीमतां श्रमहीनानां भारात् खिन्नां वसुन्धराम् ।
प्रीणयन्ति स्वकौशल्यैः श्राम्यन्तः कारुशिल्पिनः ॥ ११ ॥
जयन्ति ते कलावन्तः सन्ततश्रमनैष्ठिकाः ।
येषामद्भुतनिर्माणैर्जगदेतदलङ्कृतम् ॥ १२ ॥
धिग् धिक् तं मांसलं देहं रूपयौवनशालिनः ।
यो न धत्ते श्रमाभावाद् गात्रस्नायुकठोरताम् ॥ १३ ॥
न मुक्तासु न हीरेषु तत्तेजः खलु राजते ।
शिल्पिनः श्रमतप्तस्य स्वेदाम्बुकणिकासु यत् ॥ १४ ॥
मांसलोऽपि हि कायोऽसौ नूनं पाषाणनिर्मितः ।
न यः परिश्रमैरेति प्रस्विन्नाखिलगात्रताम् ॥ १५ ॥
प्रियं पद्मादपीशस्य नीहारकणिकाचितात् ।
मुखं स्वेदाम्बुसङ्क्लिन्नं शिल्पिनः श्रमजीविनः ॥ १६ ॥
अधनेनापि जीयन्ते श्रमिणा धनसम्पदः ।
सधनेन तु हीयन्तेऽश्रमिणा कुलसम्पदः ॥ १७ ॥
पदवाक्यमयी वाणी जिह्वयैव निगीर्यते ।
सा तु श्रममयी वाणी सर्वैरङ्गैरुदीर्यते ॥ १८ ॥
श्रमेण दुःखं यत्किञ्चित् कार्यकालेऽनुभूयते ।
कालेन स्मर्यमाणं तत् प्रमोदायैव कल्पते ॥ १९ ॥
पुष्पिण्यौ श्रमिणो जङ्घे गतिर्धीरोद्धता तथा ।
व्यूढं वक्षो दृढावंसौ वपुरारोग्यमन्दिरम् ॥ २० ॥
श्राम्यतः शुभकार्येषु जागरूकतयाऽनिशम् ।
श्रमश्रान्तानि नियतं दैन्यानि खलु शेरते ॥ २१ ॥
ज्ञानभक्तिविहीनोऽपि यः श्राम्यति सुकर्मसु ।
साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग् व्यवसितो हि सः ॥ २२ ॥
(१९७७)
श्रमयोगः
योगिनामपि सर्वेषां पूजनीयो हि सर्वथा ।
एकाकी प्रतपन् श्रेत्रे श्रमयोगी कृषीवलः ॥ १ ॥
श्रमयोगी महायोगी श्रमिको धार्मिको महान् ।
श्रमाचारी ब्रह्मचारी श्रमशीलो हि शीलवान् ॥ २ ॥
श्राम्यन्तोऽविरत लोके श्रेयांसो वृषभा हि ते ।
अलसाः किन्तु न श्लाध्याः सिंहा गह्वरशायिनः ॥ ३ ॥
ब्रह्मर्षीणां कुले जातो भूदेवो नहि तत्त्वतः ।
अकुलीनोऽपि भूदेवो यो भुवं सम्प्रसेवते ॥ ४ ॥
पूजार्हो नरदेवानां भूदेवानाञ्च सर्वथा ।
श्रमदेवो महात्माऽसौ निशि जाग्रन् दिवा तपन् ॥ ५ ॥
भूदेवानां नृदेवानां देवानां स्वर्गिणामपि ।
श्रमदेवो हि पूजार्हः प्राणिनां वृषभो यथा ॥ ६ ॥
वृषो हि भगवान् धर्मो मुनीनामपि सम्मतः ।
परिश्राम्यत्यविश्रान्तं यदसौ लोकहेतवे ॥ ७ ॥
शोचनीयो यथा लोके पतितो निर्धनो जडः ।
श्रमात् पराजितो नूनं शोचनीयतरस्ततः ॥ ८ ॥
कृशोत्साहः कृशबलः कृशकर्मा कृशश्रमः ।
स एव हि कृशो नूनं न शरीरकृशः कृशः ॥ ९ ॥
ये शास्त्रपण्डिता लोके येऽथवा शस्त्रपण्डिताः ।
श्रमिकैरेव पाल्यन्ते देवैराराधका इव ॥ १० ॥
श्रमिकं निर्धनञ्चापि भूदेवा भूभृतस्तथा ।
वणिजोऽप्युपजीवन्ति श्रमिको जीवनप्रदः ॥ ११॥
(१९७७)
लेखकः- श्रीधरभास्करवर्णेकरः
ये सत्य है कि आधुनिक/स्वातन्त्र्योत्तर संस्कृत साहित्य के ग्रन्थों की पीडीएफ, ऑडियो-वीडियो आदि डिजिटल माध्यमों में उपलब्धता कम दिखाई देती है इस हेतु आपका प्रयास निश्चित रूप से विद्यार्थियों के लिए अत्यन्त उपादेय सिद्ध होगा। आपके सारस्वत अवदान को मेरा पौनःपुन्येन नमन। 🙏🙏🙏
जवाब देंहटाएं