प्रथमो मयूखः
उच्चैरस्यति मन्दतामरसतां जाग्रत्कलङ्कैरव-
ध्वंसं हस्तयते च या सुमनसामुल्लासिनी मानसे ।
दुष्टोद्यन्मदनाशनार्चिरमला लोकत्रयीदर्शिका
सा नेत्रत्रितयीव खण्डपरशोर्वाग्देवता दीव्यतु ।। १ ।।
हं हो चिन्मयचित्तचन्द्रमणयः
संवर्धयध्वं रसान्
रे
रे
स्वैरिणि! निर्विचारकविते मास्मत्प्रकाशीभव ।
उल्लासाय विचारवीचिनिचयालङ्कारवारांनिधे-
श्चन्द्रालोकमयं स्वयं वितनुते
पीयूषवर्षः कृती ।। २ ।।
युक्त्यास्वाद्यलसद्रसैकवसतिः
साहित्यसारस्वत-
क्षीराम्भोधिरगाधतामुपदधत्सेव्यः
समाश्रीयताम् ।
श्रीरस्मादुपदेशकौशलमयं पीयूषमस्माज्जग-
ज्जाग्रद्भासुरपद्मकेशरयशःशीतांशुरस्माद् बुधाः ।। ३ ।।
तं पूर्वाचार्यसूर्योक्ति-ज्योतिस्तोमोद्गमं
स्तुमः ।
यं प्रस्तूय प्रकाशन्ते
मद्गुणास्त्रसरेणवः ।। ४ ।।
नाशङ्कनीयमेतेषां मतमेतेन दूष्यते ।
किं तु चक्षुर्मृगाक्षीणां
कज्जलेनेव भूष्यते ।। ५ ।।
प्रतिभैव श्रुताभ्यास-सहिता कवितां
प्रति ।
हेतुर्मृदम्बुसम्बद्धा बीजमाला
लतामिव ।। ६ ।।
निर्दोषा लक्षणवती सरीतिर्गुणभूषणा
।
सालङ्काररसानेक-वृत्तिर्वाक्काव्यनामभाक्
।।७ ।।
अङ्गीकरोति यः काव्यं शब्दार्थावनलङ्कृती ।
असौ न मन्यते कस्मादनुष्णमनलं कृती ।। ८ ।।
विभक्त्युत्पत्तये योग्यः
शास्त्रीयः शब्द इष्यते ।
रूढयौगिकतन्मिश्रैः प्रभेदैः स
पुनस्त्रिधा ।। ९ ।।
अव्यक्तयोगनिर्योग-योगाभासैस्त्रिधादिमः
।
ते च वृक्षादिभूवादि-मण्डपाद्या
यथाक्रमम् ।। १० ।।
शुद्धतन्मूलसंभिन्न-प्रभेदैर्यौगिकस्त्रिधा
।
ते च भ्रान्तिस्फुरत्कान्ति-कौन्तेयादिस्वरूपिणः
।। ११ ।।
तन्मिश्रोऽन्योन्यसामान्य-विशेषपरिवर्तनात्
।
नीरधिः पङ्कजं सौधं सागरो भूरुहः शशी ।। १२ ।।
क्षीरनीरधिराकाश-पङ्कजं तेन
सिद्धयति ।
विभक्त्यन्तं पदं वाक्यं
तद्व्यूहोऽर्थसमाप्तितः ।। १३ ।।
युक्तार्थानां तां च विना
खण्डवाक्यं स इष्यते ।
वाक्यं च खण्डवाक्यं च पदमेकमपि क्वचित् ।। १४ ।।
धूमवत्त्वादिति यथा
देवेत्यामन्त्रणं यथा ।
वाक्यान्येकार्थविश्रान्तान्याहुर्वाक्यकदम्बकम्
।। १५ ।।
महादेवः सत्रप्रमुखमखविद्यैकचतुरः
सुमित्रा तद्भक्तिप्रणिहितमतिर्यस्य पितरौ ।
अनेनासावाद्यः सुकविजयदेवेन रचिते
चिरं चन्द्रालोके सुखयतु मयूखः सुमनसः ।। १.१६ ।।
द्वितीयो
मयूखः
स्याच्चेतो विशता येन सक्षता
रमणीयता ।
शब्देऽर्थे च कृतोन्मेषं दोषं
उद्घोषयन्ति तम् ।। १ ।।
भवेच्छ्रुतिकटुर्वर्णः
श्रवणोद्वेजने पटुः ।
संविन्दते व्याकरणविरुद्धं
च्युतसंस्कृति ।। २ ।।
अप्रयुक्तं दैवतादिशब्दे
पुंल्लिङ्गतादिकम् ।
असमर्थं तु हन्त्यादेः प्रयोगो
गमनादिषु ।। ३ ।।
स हन्ति हन्त कान्तारे कान्तः
कुटिलकुन्तलः ।
निहतार्थं लोहितादौ
शोणितादिप्रयोगतः ।। ४ ।।
व्यनक्त्यनुचितार्थं यत्पदं
आहुस्तदेव तत् ।
इयं अद्भुतशाख्यग्र-केलिकौतुकवानरी
।। ५ ।।
निरर्थकं तुहीत्यादि
पूरणैकप्रयोजनम् ।
अर्थे विदधदित्यादौ दधदाद्यं
अवाचकम् ।। ६ ।।
धत्ते नभस्तलं भास्वानरुणं तरुणैः
करैः ।
एकाक्षरं विना भूभ्रू-क्ष्मादिकं
खतलादिवत् ।। ७ ।।
अश्लीलं त्रिविधं व्रीडा-जुगुप्सा मङ्गलात्मना ।
आह्लादसाधनं वायुः कान्तानाशे भवेत्कथम्
।। ८ ।।
स्याद्द्वयर्थमिइह सन्दिग्धं
नद्यां यान्ति पतत्त्रिणः
।
स्यादप्रतीतं शास्त्रैक-गम्यं वीता नुमादिवत् ।। ९ ।।
शिथिलं शयने लिल्ये मच्चितं ते
शशिश्रियि ।
मस्तपिष्टकटीलोष्ट-गल्लादि ग्राम्यं
उच्यते ।। १० ।।
नेयार्थं
लक्षणात्यन्त-प्रसरादमनोहरम् ।
हिमांशोर्हारधिक्कार-जागरे यामिकाः
कराः ।। ११ ।।
क्लिष्टमर्थो
यदीयोऽर्थ-श्रेणिनिःश्रेणिमृच्छति ।
हरिप्रियापितृवधू-प्रवाहप्रतिमं वचः
।। १२ ।।
अविमृष्टविधेयांशः समासपिहिते विधौ
।
विशन्ति विशिखप्रायाः कटाक्षाः
कामिनां हृदि ।। १३ ।।
अपराधीन इत्यादि विरुद्धमतिकृन्मतम्
।
अन्यसङ्गतमुत्तुङ्ग-हारशोभिपयोधरौ
।। १४ ।।
रसाद्यनुचिते वर्णे प्रतिकूलाक्षरं
विदुः ।
न मामङ्गद जानासि रावणं रणदारुणम्
।। १५ ।।
यस्मिन्नुपहतो लुप्तो विसर्ग इह
तत्तथा ।
कुसन्धिः पटवागच्छ विसन्धिर्नृपती
इमौ ।। १६ ।।
हतवृत्तमनुक्तोऽपि छन्दोदोषश्चकास्ति चेत्
।
विशाललोचने पश्याम्बरं
तारातरङ्गितम् ।। १७ ।।
न्यूनं त्वत्खड्गसंभूत-यशःपुष्पं
नभस्तटम् ।
अधिकं भवतः शत्रून्दशत्यसिलताफणी ।।
१८ ।।
कथितं पुनरुक्ता
वाक्श्यामाब्जश्यामलोचना ।
विकृतं दूरविकृतैरैयरुः कुञ्जराः
पुरम् ।। १९ ।।
पतत्प्रकर्षं हीनाऽनुप्रासादित्वे
यथोत्तरम् ।
गम्भीरारम्भदम्भोलि-पाणिरेष समागतः
।। २० ।।
समाप्तपुनरात्तं स्यादेष
पीयूषभाजनम् ।
नेत्रानन्दी
तुषारांशुरुदेत्यम्बुधिबान्धवः ।। २१ ।।
अर्धान्तरपदापेक्षिक्रीडानृत्येषु
सस्मितम् ।
मोघारम्भं स्तुमः शम्भुमर्धरम्भोरुविग्रहम् ।। २२ ।।
अभवन्मतयोगः स्यान्न चेदभिमतोऽन्वयः
।
येन बद्धोऽम्बुधिर्यस्य
रामस्यानुचरा वयम् ।। २३ ।।
द्विषां सम्पदमाच्छिद्य यः
शत्रून्समपूरयत् ।
अस्थानस्थसमासं न विद्वज्जनमनोरमम्
।। २४ ।।
मिथः पृथग्वाक्यपदैः संकीर्णं
यत्तदेव तत् ।
वक्त्रेण भ्राजते रात्रिः कान्ता
चन्द्रेण राजते ।। २५ ।।
ब्रह्माण्डं त्वद्यशः पूर-गर्भितं भूमिभूषण ।
आकर्णय पयःपूर्णसुवर्णकलशायते ।। २६
।।
भग्नप्रक्रममारब्ध-शब्दनिर्वाह हीनता ।
अक्रमः कृष्ण पूज्यन्ते त्वामनाराध्य देवताः ।। २७ ।।
अमतार्थान्तरं मुख्येऽमुख्येनार्थे
विरोधकृत् ।
त्यक्तहारमुरःकृत्वा
शोकेनालिङ्गिताऽङ्गना ।। २८ ।।
अपुष्टार्थो विशेष्ये चेन्न विशेषो
विशेषणात् ।
विशन्ति हृदयं कान्ता-कटाक्षाः
खञ्जनत्विषः ।। २९ ।।
कष्टः स्पष्टावबोधार्थमक्षमो वाच्यसन्निभः ।
व्याहतश्चेद्विरोधः स्यान्मिथः
पूर्वापरार्थयोः ।। ३०
।।
सहस्रपत्रमित्रं ते वक्त्रं
केनोपमीयते ।
कुतस्तत्रोपमा यत्र पुनरुक्तः
सुधाकरः ।। ३१ ।।
दुष्क्रम-ग्राम्य-सन्दिग्धास्त्रयो दोषाः
क्रमादमी ।
त्वद्भक्तः कृष्ण! गच्छेयं नरकं
स्वर्गमेव
वा ।। ३२ ।।
एकं मे चुम्बनं देहि तव दास्यामि
कञ्चुकम् ।
ब्रूत किं सेव्यतां चन्द्रमुखीचन्द्रकिरीटयोः
।। ३३ ।।
अनौचित्यं कीर्तिलतां तरङ्गयति यः
सदा ।
प्रसिद्ध्या विद्यया वाऽपि विरुद्धं
द्विविधं मतम् ।। ३४ ।।
न्यस्तेयं पश्य कन्दर्प-प्रताप-धवलद्युतिः ।
केतकी शेखरे शम्भोर्धत्ते
चन्द्रकलातुलाम् ।। ३५ ।।
सामान्य-परिवृत्तिः
स्यात्कुण्डलच्छविविग्रहा ।
विशेषपरिवृत्तिः स्याद्वनिता मम चेतसि ।। ३६ ।।
द्वौ स्तः
सहचरा चारुविरुद्धान्योन्यसंगती ।
ध्वाङ्क्षाः सन्तश्च तनयं स्वं परं
च न जानते ।। ३७ ।।
सरोजनेत्र पुत्रस्य मुखेन्दुमवलोकय ।
पालयिष्यति ते गोत्रमसौ नरपुरन्दरः ।। ३८ ।।
पदे तदंशे वाक्यांशे वाक्ये
वाक्यकदम्बके
यथानुसारमभ्यूहेद्दोषान्शब्दार्थसम्भवान् ।। ३९ ।।
दोषमापतितं स्वान्ते
प्रसरन्तं विश्रृङ्खलम्
।
निवारयति यस्त्रेधा दोषाङ्कुशशन्ति
तम् ।। ४० ।।
दोषे गुणत्वं तनुते दोषत्वं वा
निरस्यति ।
भवन्तमथवा दोषं नयत्यत्याज्यतामसौ ।।
४१ ।।
मुखं चन्द्रश्रियं धत्ते
श्वेतश्मश्रुकराङ्कुरैः ।
अत्र हास्यरसोद्देशे ग्राम्यत्वं
गुणतां गतम् ।। ४२ ।।
तव दुग्धाब्धि-संभूतेः कथं जाता कलङ्किता ।
कवीनां समयाद्विद्या-विरुद्धोऽदोषतां
गतः ।। ४३ ।।
दधार गौरी हृदये देवं हिमकराङ्कितम्
।
अत्र श्लेषोदयान्नैव त्याज्यं हीति
निरर्थकम् ।। ४४ ।।
महादेवः सत्रप्रमुखमखविद्यैक-चतुरः सुमित्रा
तद्भक्तिप्रणिहितमतिर्यस्य पितरौ ।
द्वितीयस्तेनासौ सुकविजयदेवेन रचिते
चिरं चन्द्रालोके सुखयतु मयूखः सुमनसः ।। ४५ ।।
तृतीयो मयूखः
अल्पाक्षरा
विचित्रार्थ-ख्यातिरक्षर-संहतिः ।
उषाकान्तेनानुगतः
शूरः शौरिरयं पुनः ।। १ ।।
शोभा ख्यातोऽपि यद्दोषो गुणकीर्त्या निषिध्यते ।
मुधा
निन्दन्ति संसारं कंसारिर्यत्र पूज्यते ।। २ ।।
अभिमानो
विचारश्चेदूहितार्थनिषेधकृत् ।
इन्दुर्यदि
कथं तीव्रः सूर्यो यदि कथं निशि ।। ३ ।।
हेतुस्त्यक्त्वा
बहून्पक्षान्युक्त्यैकस्यावधारणम् ।
नेन्दुर्नार्कोऽयमौर्वाग्निः
सागरादुत्थितो दहन् ।। ४ ।।
प्रतिषेधः
प्रसिद्धानां कारणानामनादरः ।
न युद्धेन
भ्रुवोः स्पन्देनैव वीरा निपातिताः ।। ५ ।।
निरुक्तं
स्यान्निर्वचनं नाम्नः सत्यं तथानृतम् ।
ईदृशैश्चरितै
राजन् सत्यं दोषाकरो भवान् ।। ६ ।।
स्यान्मिथ्याध्यवसायश्चेदसती
साध्यसाधने ।
चन्द्रांशुसूत्रग्रथितां
नभःपुष्पस्रजं वह ।। ७ ।।
सिद्धिः
ख्यातेषु चेन्नाम कीर्त्यते तुल्यतोक्तये ।
युवामेवेह विख्यातौ
त्वं बलैर्जलधिर्जलैः ।। ८ ।।
युक्तिर्विशेषसिद्धिश्चेद्विचित्रार्थान्तरान्वयात्
।
नवस्त्वं
नीरदः कोऽपि स्वर्णैर्वर्षसि यन्मुहुः ।। ९ ।।
कार्यं
फलोपलम्भश्चेद्व्यापाराद्वस्तुतोऽथ वा ।
असावुदेति
शीतांशुर्मानच्छेदाय सुभ्रुवाम् ।। १० ।।
इत्यादि
लक्षणं भूरि काव्यस्याहुर्महर्षयः ।
स्वर्णभ्राजिष्णुभालत्व-प्रभृतीव
महीभुजः ।। ११ ।।
महादेवः
सत्रप्रमुखमखविद्यैकचतुरः सुमित्रा तद्भक्तिप्रणिहितमतिर्यस्य पितरौ ।
तृतीयस्तेनासौ
सुकविजयदेवेन रचिते चिरं चन्द्रालोके सुखयतु मयूखः सुमनसः ।। १२ ।।
चतुर्थो मयूखः
श्लेषो
विघटमानार्थ-घटमानत्ववर्णनम् ।
स तु शाब्दः
सजातीयैः शब्दैर्बन्धः सुखावहः ।। १ ।।
उल्लसत्तनुतां
नीतेऽनन्ते पुलककण्टकैः ।
भीतया
मानवत्यैव श्रियाश्लिष्टं हरिं स्तुमः ।। २ ।।
यस्मादन्तःस्थितः
सर्वः स्वयमर्थोऽवभासते ।
सलिलस्येव
सूक्तस्य स प्रसाद इति स्मृतः ।। ३ ।।
समताल्पसमासत्वं
वर्णाद्यैस्तुल्यताऽथ वा ।
श्यामला कोमला
बाला रमणं शरणं गता ।। ४ ।।
समाधिरर्थमहिमा
लसद्घनरसात्मना ।
स्यादन्तर्विशता
येन गात्रमङ्कुरितं सताम् ।। ५ ।।
माधुर्यं पुनरुक्तस्य
वैचित्र्यं चारुतावहम् ।
वयस्य पश्य
पश्यास्याश्चञ्चलं लोचनाञ्चलम् ।। ६ ।।
ओजः
स्यात्प्रौढिरर्थस्य संक्षेपो वाऽतिभूयसः ।
रिपुं हत्वा
यशः कृत्वा त्वदसिः कोशमाविशत् ।। ७ ।।
सौकुमार्यमपारुष्यं
पर्यायपरिवर्तनात् ।
स कथाशेषतां
यातः समालिङ्ग्य मरुत्सखम् ।। ८ ।।
उदारता तु
वैदग्ध्यमग्राम्यत्वात् पृथङ्मता ।
मानं मुञ्च
प्रिये किंचिल्लोचनान्तमुदञ्चय ।। ९ ।।
श्रृङ्गारे च
प्रसादे च कान्त्यर्थव्यक्तिसंग्रहः ।
अमी दश गुणाः
काव्ये पुंसि शौर्यादयो यथा ।। १० ।।
तिलकाद्यमिव
स्त्रीणां विदग्धहृदयङ्गमम् ।
व्यतिरिक्तमलङ्कारं
प्रकृतेर्भूषणं गिराम् ।। ११ ।।
विचित्रलक्षणो
न्यासो निर्वाहः प्रौढिरौचिती ।
शास्त्रान्तर-रहस्योक्तिः
संग्रहो दिक्प्रदर्शिता ।। १२ ।।
महादेवः
सत्रप्रमुखमखविद्यैकचतुरः सुमित्रा तद्भक्तिप्रणिहितमतिर्यस्य पितरौ ।
चतुर्थस्तेनासौ
सुकविजयदेवेन रचिते चिरं चन्द्रालोके सुखयतु मयूखः सुमनसः ।। १३ ।।
पञ्चमो मयूखः
शब्दार्थयोः
प्रसिद्ध्या वा कवेः प्रौढिवशेन वा ।
हारादिवदलङ्कारः
सन्निवेशो मनोहरः ।। १ ।।
स्वर-व्यञ्जन-संदोह-व्यूहा-मन्दोहदोहदा
।
गौर्जगज्जाग्रदुत्सेका
छेकानुप्रासभासुरा ।। २ ।।
आवृत्तवर्णसम्पूर्णं
वृत्त्यनुप्रासवद्वचः ।
अमन्दानन्दसन्दोह-स्वच्छन्दास्पद-मन्दिरम्
।। ३ ।।
लाटानुप्रासभूर्भिन्नाभिप्राया
पुनरुक्तता ।
यत्र स्यान्न
पुनः शत्रोर्गर्जितं तज्जितं जितम् ।। ४ ।।
श्लोकस्यार्धे
तदर्धे वा वर्णावृत्तिर्यदि ध्रुवा ।
तदा मता
मतिमतां स्फुटानुप्रासता सताम् ।। ५ ।।
उपमेयोपमानादावर्थानुप्रास
इष्यते ।
चन्दनं खलु
गोविन्द-चरणद्वन्द्ववन्दनम् ।। ६ ।।
पुनरुक्तप्रतीकाशं
पुनरुक्तार्थसन्निभम् ।
अंशुकान्तं
शशी कुर्वन्नम्बरान्तमुपैत्यसौ ।। ७ ।।
आवृत्तवर्णस्तबकं
स्तवकन्दाङ्कुरं कवेः ।
यमकं प्रथमा
धुर्य-माधुर्यवचसो विदुः ।। ८ ।।
काव्यवित्प्रवरैश्चित्रं
खड्गबन्धादि लक्ष्यते ।
तेष्वाद्यमुच्यते
श्लोकद्वयी सज्जनरञ्जिका ।। ९ ।।
कामिनीव
भवेत्खड्ग-लेखा चारुकरालिका ।
काश्मीरसेका
रक्ताङ्गी शत्रुकण्ठान्तिकाश्रिता ।। १० ।।
उपमा यत्र
सादृश्य-लक्ष्मीरुल्लसति द्वयोः ।
हृदये
खेलतोरुच्चैस्तन्वङ्गीस्तनयोरिव ।। ११ ।।
उपमानोपमेयत्वे
यत्रैकस्यैव जागृतः ।
इन्दुरिन्दुरिवेत्यादौ
भवेदेवमनन्वयः ।। १२ ।।
पर्यायेण
द्वयोस्तच्चेदुपमेयोपमा मता ।
धर्मोऽर्थ इव
पूर्णश्रीरर्थो धर्म इव त्वयि ।। १३ ।।
विख्यातस्योपमानस्य
यत्र स्यादुपमेयता ।
इन्दुर्मुखमिवेत्यादौ
स्यात्प्रतीपोपमा तदा ।। १४ ।।
उपमाने तु
लीलादि-पदाढ्ये ललितोपमा ।
त्वन्नेत्रयुगलं
धत्ते लीलां नीलाम्बुजन्मनोः ।। १५ ।।
अनेकस्यार्थयुग्मस्य
सादृश्यं स्तबकोपमा ।
श्रितोऽस्मि
चरणौ विष्णोर्भृङ्गस्तामरसं यथा ।। १६ ।।
स्यात्संपूर्णोपमा
यत्र द्वयोरपि विधेयता ।
पद्मानीव विनिद्राणि
नेत्राण्यासन्नहर्मुखे ।। १७ ।।
यत्रोपमानचित्रेण
सर्वथाप्युपरज्यते ।
उपमेयमयी
भित्तिस्तत्र रूपकं इष्यते ।। १८ ।।
समानधर्मयुक्साध्या-रोपात्सोपाधिरूपकम्
।
उत्सिक्तक्षितिभृल्लक्ष्य-पक्षच्छेदपुरन्दरः
।। १९ ।।
पृथक्कथितसादृश्यं
दृश्यं सादृश्यरूपकम् ।
उल्लसत्पञ्चशाखस्ते
राजते भुजभूरुहः ।। २० ।।
स्यादङ्गयष्टिरित्येवंविधमाभासरूपकम्
।
अङ्गयष्टिधनुर्वल्लीत्यादि
रूपितरूपकम् ।। २१ ।।
परिणामोऽनयोर्यस्मिन्नभेदः
पर्यवस्यति ।
कान्तेन
पृष्टा रहसि मौनमेवोत्तरं ददौ ।। २२ ।।
बहुभिर्बहुधोल्लेखादेकस्योल्लेखिता
मता ।
स्त्रीभिः
कामः प्रियैश्चन्द्रः कालः शत्रुभिरैक्षि सः ।। २३ ।।
अतथ्यमारोपयितुं
तथ्यापास्तिरपह्नुतिः ।
नायं सुधांशुः
किं तर्हि व्योमगङ्गासरोरुहम् ।। २४ ।।
पर्यस्तापह्नुतिर्यत्र
धर्ममात्रं निषिध्यते ।
नायं सुधांशुः
किं तर्हि सुधांशुः प्रेयसीमुखम् ।। २५ ।।
भ्रान्तापह्नुतिरन्यस्य
शङ्कया तथ्यनिर्णये ।
शरीरं तव
सोत्कम्पं ज्वरः किं न सखि स्मरः ।। २६ ।।
छेकापह्नुतिरन्यस्य
शङ्कया तथ्यनिह्नवे ।
प्रजल्पन्मत्पदे
लग्नः कान्तः किं न हि नूपुरः ।। २७ ।।
कैतवापह्नुतिर्व्यक्ते
व्याजाद्यैर्निह्नवे पदैः ।
निर्यान्ति
स्मरनाराचाः कान्तादृक्पातकैतवात् ।। २८ ।।
उत्प्रेक्षोन्नीयते
यत्र हेत्वादिर्निह्नुतिं विना ।
त्वन्मुखश्रीकृते
नूनं पद्मैर्वैरायते शशी ।। २९ ।।
इवादिकपदाभावे
गूढोत्प्रेक्षां प्रचक्षते ।
त्वत्कीर्तिर्विभ्रमश्रान्ता
विवेश स्वर्गनिम्नगाम् ।। ३० ।।
स्यात्स्मृतिभ्रान्तिसंदेहैस्तदेवालङ्कृतित्रयम्
।
पङ्कजं
पश्यतस्तस्याः मुखं मे गाहते मनः ।। ३१ ।।
अयं
प्रमत्तमधुपस्त्वन्मुखं वेद पङ्कजम् ।
पङ्कजं वा
सुधांशुर्वेत्यस्माकं तु न निर्णयः ।। ३२ ।।
मीलितं
बहुसादृश्याद्भेदवच्चेन्न लक्ष्यते ।
रसो नालक्षि
लाक्षायाश्चरणे सहजारुणे ।। ३३ ।।
सामान्यं यदि
सादृश्याद्भेद एव न लक्ष्यते ।
पद्माकरप्रविष्टानां
मुखं नालक्षि सुभ्रुवाम् ।। ३४ ।।
हेतोः कुतोऽपि
वैशिष्ट्यात्स्फूर्तिरुन्मीलितं मतम् ।
लक्षितान्युदिते
चन्द्रे पद्मानि च मुखानि च ।। ३५ ।।
अनुमानं च
कार्यादेः कारणाद्यवधारणम् ।
अस्ति
किञ्चिद्यदनया मां विलोक्य स्मितं मनाक् ।। ३६ ।।
अर्थापत्तिः
स्वयं सिध्येत्पदार्थान्तरवर्णनम् ।
स
जितस्त्वन्मुखेनेन्दुः का वार्ता सरसीरुहाम् ।। ३७ ।।
स्यात्काव्यलिङ्गं
वागर्थो नूतनार्थसमर्पकः ।
जितोऽसि मन्दकन्दर्प
मच्चित्तेऽस्ति त्रिलोचनः ।। ३८ ।।
अलङ्कारः
परिकरः साभिप्राये विशेषणे ।
सुधांशुकलितोत्तंसस्तापं
हरतु वः शिवः ।। ३९ ।।
साभिप्राये
विशेष्ये तु भवेत्परिकराङ्कुरः ।
चतुर्णां
पुरुषार्थानां दाता देवश्चतुर्भुजः ।। ४० ।।
अक्रमातिशयोक्तिश्चेद्
युगपत्कार्यकारणे ।
आलिङ्गन्ति
समं देव ज्यां शराश्च पराश्च ते ।। ४१ ।।
अत्यन्तातिशयोक्तिस्तत्-पौर्वापर्यव्यतिक्रमे
।
अग्रे मानो
गतः पश्चादनुनीता प्रियेण सा ।। ४२ ।।
चपलातिशयोक्तिस्तु
कार्ये हेतुप्रसक्तिजे ।
यामीति
प्रियपृष्टाया वलयोऽभवदूर्मिका ।। ४३ ।।
सम्बन्धातिशयोक्तिः
स्यात्तदभावेऽपि तद्वचः ।
पश्य
सौधाग्रसंसक्तं विभाति विधुमण्डलम् ।। ४४ ।।
भेदकातिशयोक्तिश्चेदेकस्यैवान्यतोच्यते
।
अहो अन्यैव
लावण्यलीला बालाकुचस्थले ।। ४५ ।।
रूपकातिशयोक्तिश्चेद्रूप्यं
रूपकमध्यगम् ।
पश्य
नीलोत्पलद्वन्द्वान्निःसरन्ति शिताः शराः ।। ४६ ।।
प्रौढोक्तिस्तदशक्तस्य
तच्छक्तत्वावकल्पनम् ।
कलिन्दजातीररुहाः
श्यामलाः सरलद्रुमाः ।। ४७ ।।
सम्भावना
यदीत्थं स्यादित्यूहोऽन्यप्रसिद्धये ।
सिक्तं
स्फटिककुम्भान्तः स्थितिश्वेतीकृतैर्जलैः ।। ४८ ।।
मौक्तिकं
चेल्लतां सूते तत्पुष्पैस्ते समं यशः
वाञ्छितादधिकप्राप्तिरयत्नेन
प्रहर्षणम् ।। ४९ ।।
दीपमुद्द्योतयेद्यावत्तावदभ्युदितो
रविः
इष्यमाणविरुद्धार्थ-सम्प्राप्तिस्तु
विषादनम् ।। ५० ।।
दीपमुद्द्योतयेद्यावत्तावन्निर्वाण
एव सः
क्रियादिभिरनेकस्य
तुल्यता तुल्ययोगिता ।। ५१ ।।
सङ्कुचन्ति
सरोजानि स्वैरिणीवदनानि च ।
प्राचीनाचलचूडाग्रचुम्बिबिम्बे
सुधाकरे ।। ५२ ।।
प्रस्तुताप्रस्तुतानां
च तुल्यत्वे दीपकं मतम् ।
मेधां बुधः
सुधामिन्दुर्बिभर्ति वसुधां भवान् ।। ५३ ।।
आवृत्ते
दीपकपदे भवेदावृत्तिदीपकम् ।
दीप्त्याग्निर्भाति
भातीन्दुः कान्त्या भाति रविस्त्विषा ।। ५४ ।।
वाक्ययोरर्थसामान्ये
प्रतिवस्तूपमा मता ।
तापेन भ्राजते
सूरः शूरश्चापेन राजते ।। ५५ ।।
चेद्बिम्बप्रतिबिम्बत्वं
दृष्टान्तस्तदलंकृतिः ।
स्यान्मल्लप्रतिमल्लत्वे
सङ्ग्रामोद्दामहुङ्कृतिः ।। ५६ ।।
दृष्टान्तश्चेद्भवन्मूर्तिस्तन्मृष्टा
दैवदुर्लिपिः ।
जाता
चेत्प्राक्प्रभा भानोस्तर्हि याता विभावरी ।। ५७ ।।
वाक्यार्थयोः
सदृशयोरैक्यारोपो निदर्शना ।
या दातुः
सौम्यता सेयं सुधांशोरकलङ्कता ।। ५८ ।।
व्यतिरेको
विशेषश्चेदुपमानोपमेययोः ।
शैला
इवोन्नताः सन्तः किं तु प्रकृतिकोमलाः ।। ५९ ।।
सहोक्तिः
सहभावश्चेद्भासते जनरञ्जनः ।
दिगन्तमगमद् यस्य
कीर्तिः प्रत्यर्थिभिः सह ।। ६० ।।
विनोक्तिश्चेद्विना
किंचित्प्रस्तुतं हीनमुच्यते ।
विद्या हृद्याऽपि सावद्या बिना विनयसम्पदम् ।। ६१ ।।
समासोक्तिः
परिस्फूर्तिः प्रस्तुतेऽप्रस्तुतस्य चेत् ।
अयमैन्द्रीमुखं
पश्य रक्तश्चुम्बति चन्द्रमाः ।। ६२ ।।
खण्डश्लेषः
पदानां चेदेकैकं पृथगर्थता ।
उच्छलद्भूरिकीलालः
शुशुभे वाहिनीपतिः ।। ६३ ।।
भङ्गश्लेषः
पदस्तोमस्यैव चेत्पृथगर्थता ।
अजरामरता कस्य
नायोध्येव पुरी प्रिया ।। ६४ ।।
अर्थश्लेषोऽर्थमात्रस्य
यद्यनेकार्थसंश्रयः ।
कुटिलाः
श्यामला दीर्घाः कटाक्षाः कुन्तलाश्च ते ।। ६५ ।।
अप्रस्तुतप्रशंसा
स्यात्सा यत्र प्रस्तुतानुगा ।
कार्यकारणसामान्य-विशेषादेरसौ
मता ।। ६६ ।।
कमलैः
कमलावासैः किं किं नासादि सुन्दरम् ।
अप्यम्बुधेः
परं पारं प्रयान्ति व्यवसायिनः ।। ६७ ।।
भवेदर्थान्तरन्यासोऽनुषक्तार्थान्तराभिधा
।
हनूमानब्धिं
अतरद्दुष्करं किं महात्मनाम् ।। ६८ ।।
यस्मिन्विशेषसामान्यविशेषाः
स विकस्वरः ।
स न जिग्ये
महान्तो हि दुर्धर्षाः क्ष्माधरा इव ।। ६९ ।।
कार्याद्यैः
प्रस्तुतैरुक्ते पर्यायोक्तिं प्रचक्षते ।
तृणान्यङ्कुरयामास
विपक्षनृपसद्मसु ।। ७० ।।
उक्तिर्व्याजस्तुतिर्निन्दा-स्तुतिभ्यां
स्तुतिनिन्दयोः ।
कस्ते विवेको
नयसि स्वर्गं पातकिनोऽपि यत् ।। ७१ ।।
आक्षेपस्तु प्रयुक्तस्य
प्रतिषेधो विचारणात् ।
चन्द्र
संदर्शयात्मानमथवास्ति प्रियामुखम् ।। ७२ ।।
गूढाक्षेपो
विधौ व्यक्ते निषेधे चास्फुटे सति ।
हर सीतां सुखं
किं तु चिन्तयान्तकढौकनम् ।। ७३ ।।
विरोधोऽनुपपत्तिश्चेद्
गुणद्रव्यक्रियादिषु ।
अमन्दचन्दनस्यन्दः
स्वच्छन्दं दन्दहीति माम् ।। ७४ ।।
श्लेषादिभूर्विरोधश्चेद्विरोधाभासता
मता ।
अप्यन्धकारिणाऽनेन जगदेतत्प्रकाश्यते ।। ७५ ।।
असंभवोऽर्थनिष्पत्तावसंभाव्यत्ववर्णनम्
।
को वेद
गोपशिशुकः शैलमुत्पाटयिष्यति ।। ७६ ।।
विभावना विनाऽपि स्यात्कारणं कार्यजन्म चेत् ।
पश्य,
लाक्षारसासिक्तं रक्तं त्वच्चरणद्वयम् ।। ७७ ।।
विशेषोक्तिरनुत्पत्तिः
कार्यस्य सति कारणे ।
नमन्तमपि
धीमन्तं न लङ्घयति कश्चन ।। ७८ ।।
आख्याते
भिन्नदेशत्वे कार्यहेत्वोरसंगतिः ।
त्वद्भक्तानां
नमत्यङ्गं भङ्गमेति भवक्लमः ।। ७९ ।।
विषमं
यद्यनौचित्यादनेकान्वयकल्पनम् ।
क्वातितीव्रविषाः
सर्पाः क्वासौ चन्दनभूरुहः ।। ८० ।।
सममौचित्यतोऽनेकवस्तुसम्बन्धवर्णनम्
।
अनुरूपं कृतं
सद्म हारेण कुचमण्डलम् ।। ८१ ।।
विचित्रं
चेत्प्रयत्नः स्याद्विपरीतफलप्रदः ।
नमन्ति
सन्तस्त्रैलोक्यादपि लब्धुं समुन्नतिम् ।। ८२ ।।
अधिकं बोध्यमाधारादाधेयाधिकवर्णनम्
।
यया व्याप्तं
जगत्तस्यां वाचि मान्ति न ते गुणाः ।। ८३ ।।
अन्योन्यं नाम
यत्र स्यादुपकारः परस्परम् ।
त्रियामा शशिना
भाति शशी भाति त्रियामया ।। ८४ ।।
विशेषः ख्यातमाधारं
विनाप्याधेयवर्णनम् ।
गतेऽपि सूर्ये
दीपस्थास्तमश्छिन्दन्ति तत्कराः ।। ८५ ।।
स्याद्व्याघातो
यथाकारि वस्त्वन्यक्रियमुच्यते ।
यैर्जगत्प्रीयते
हन्ति तैरेव कुसुमायुधः ।। ८६ ।।
गुम्फः
कारणमाला स्याद्यथा प्राक्प्रान्तकारणैः ।
नयेन श्रीः
श्रिया त्यागस्त्यागेन विपुलं यशः ।। ८७ ।।
गृहीतमुक्तरीत्यर्थ-श्रेणिरेकावली
मता ।
नेत्रे
कर्णान्तविश्रान्ते कर्णौ दोर्मूलदोलिनौ ।। ८८ ।।
दीपकैकावलीयोगान्मालादीपकमुच्यते
।
स्मरेण हृदये
तस्यास्तेन त्वयि कृता स्थितिः ।। ८९ ।।
सारो नाम
पदोत्कर्षः सारताया यथोत्तरम् ।
सारं सारस्वतं
तत्र काव्यं तत्र शिवस्तवः ।। ९० ।।
उदारसारश्चेद्भाति
भिन्नोऽभिन्नतया गुणः ।
मधुरं मधु
पीयूषं तस्मात्तस्मात्कवेर्वचः ।। ९१ ।।
यथासंख्यं
द्विधार्थाश्चेत्क्रमादेकैकमन्विताः ।
शत्रुं मित्रं
द्विषत्पक्षं जय रञ्जय भञ्जय ।। ९२ ।।
पर्यायश्चेदनेकत्र
स्यादेकस्य समन्वयः ।
पद्मं
मुक्त्वा गता चन्द्रं कामिनीवदनोपमा ।। ९३ ।।
परिवृत्तिर्विनिमयो
न्यूनाभ्यधिकयोर्मिथः ।
जग्राहैकं शरं
मुक्त्वा कटाक्षान्शत्रुयोषिताम् ।। ९४ ।।
परिसंख्या
निषिध्यैकमन्यस्मिन्वस्तुयन्त्रणम् ।
स्नेहक्षयः
प्रदीपेषु स्वान्तेषु न नतभ्रुवाम् ।। ९५ ।।
विकल्पस्तुल्यबलयोर्विरोधश्चातुरीयुतः
।
कान्ताचित्तेऽधरे
वाऽपि कुरु त्वं वीतरागताम् ।। ९६ ।।
भूयसामेकसम्बन्धभाजां
गुम्फः समुच्चयः ।
नश्यन्ति
पश्चात्पश्यन्ति भ्रश्यन्ति च तव द्विषः ।। ९७ ।।
समाधिः
कार्यसौकर्यं कारणान्तरसन्निधेः ।
उत्कण्ठितां च
कलयन्जगामास्तं च भानुमान् ।। ९८ ।।
प्रत्यनीकं
बलवतः शत्रोः पक्षे पराक्रमः ।
जैत्रनेत्रानुगौ
कर्णावुत्पलाभ्यामधःकृतौ ।। ९९ ।।
प्रतीपमुपमानस्य
हीनत्वमुपमेयतः ।
दृष्टं
चेद्वदनं तस्याः किं पद्मेन किमिन्दुना ।। १०० ।।
उल्लासोऽन्यमहिम्ना
चेद्दोषो ह्यन्यत्र वर्ण्यते ।
तदभाग्यं
धनस्यैव यन्नाश्रयति सज्जनम् ।। १०१ ।।
तद्गुणः
स्वगुणत्यागादन्यतः स्वगुणोदयः ।
पद्मरागारुणं
नासामौक्तिकं तेऽधराश्रितम् ।। १०२ ।।
पुनः
स्वगुणसम्प्राप्तिर्विज्ञेया पूर्वरूपता ।
हरकण्ठांशुलिप्तोऽपि
शेषस्त्वद्यशसा सितः ।। १०३ ।।
यद्वस्तुनोऽन्यथारूपं
तथा स्यात्पूर्वरूपता ।
दीपे
निर्वापिते ह्यासीत्काञ्चीरत्नैरहर्महः ।। १०४ ।।
सङ्गतान्यगुणानङ्गीकारमाहुरतद्गुणम्
।
विशन्नपि रवेर्मध्यं
शीत एव सदा शशी ।। १०५ ।।
प्राक् सिद्धस्वगुणोत्कर्षोऽनुगुणः
परसन्निधेः ।
कर्णोत्पलानि
दधते कटाक्षैरपि नीलताम् ।। १०६ ।।
अवज्ञा
वर्ण्यते वस्तु गुणदोषाक्षमं यदि ।
म्लायन्ति यदि
पद्मानि का हानिरमृतद्युतेः ।। १०७ ।।
प्रश्नोत्तरं
क्रमेणोक्तौ स्यूतमुत्तरमुत्तरम् ।
यत्रासौ वेतसी
पान्थ तत्रासौ सुतरा सरित् ।। १०८ ।।
पिहितं
परवृत्तान्त-ज्ञातुरन्यस्य चेष्टितम् ।
प्रिये
गृहागते प्रातः कान्ता तल्पमकल्पयत् ।। १०९ ।।
व्याजोक्तिः
शङ्कमानस्य छद्मना वस्तुगोपनम् ।
सखि पश्य
गृहाराम-परागैरस्मि धूसरा ।। ११० ।।
वक्रोक्तिः
श्लेषकाकुभ्यां वाच्यार्थान्तरकल्पनम् ।
मुञ्च मानन्दिनं
प्राप्तं मन्द नन्दी हरान्तिके ।। १११ ।।
स्वाभावोक्तिः
स्वभावस्य जात्यादिषु च वर्णनम् ।
कुरङ्गैरुत्तरङ्गाक्षि
स्तब्धकर्णैरुदीक्ष्यते ।। ११२ ।।
भाविकं
भूतभाव्यर्थ-साक्षाद्दर्शनवर्णनम् ।
अलं विलोकयाद्यापि
युद्ध्यन्तेऽत्र सुराऽसुराः ।। ११३ ।।
देशात्मविप्रकृष्टस्य
दर्शनं भाविकच्छविः ।
त्वं
वसन्हृदये तस्याः साक्षात्पञ्चेषुरीक्ष्यसे ।। ११४ ।।
उदात्तमृद्धेश्चरितं
श्लाघ्यं चान्योपलक्षणम् ।
सानौ यस्याभवद्
युद्धं तद्धूर्जटिकिरीटिनोः ।। ११५ ।।
अत्युक्तिरद्भुतातथ्य-शौर्यौदार्यादिवर्णनम्
।
त्वयि दातरि
राजेन्द्र याचकाः कल्पशाखिनः ।। ११६ ।।
रसभावतदाभास-भावशान्तिनिबन्धनाः
।
रसवत्प्रेयऊर्जस्वि-समाहितमयाभिधाः
।। ११७ ।।
भावानामुदयः
सन्धिः शबलत्वमिति त्रयः ।
अलङ्कारानिमान्सप्त
केचिदाहुर्मनीषिणः ।। ११८ ।।
शुद्धिरेकप्रधानत्वं
तथा संसृष्टिसंकरौ ।
एतेषामेव
विन्यासान्नालङ्कारान्तराण्यमी ।। ११९ ।।
सर्वेषां च
प्रतिद्वन्द्व-प्रतिच्छन्दभिदाभृताम् ।
उपाधिः क्वचिदुद्भिन्नः
स्यादन्यत्रापि सम्भवात् ।। ११२० ।।
माला परम्परा
चैषां भूयसामनुकूलके ।
मनुष्ये भवतः
क्वापि ह्यलङ्काराङ्गतां गते ।। १२१ ।।
शब्दे पदार्थे
वाक्यार्थे वाक्यार्थस्तबके तथा ।
एते भवन्ति
विन्यासाः स्वभावातिशयात्मकाः ।। १२२ ।।
कस्याप्यतिशयस्योक्तेरित्यन्वर्थविचारणात्
।
प्रायेणामी
ह्यलङ्कारा भिन्ना नातिशयोक्तितः ।। १२३ ।।
अलङ्कारप्रधानेषु
दधानेष्वपि साम्यताम् ।
वैलक्षण्यं
प्रतिव्यक्ति प्रतिभाति मुखेष्विव ।। १२४ ।।
अलङ्कारेषु
तथ्येषु यद्यनास्था मनीषिणाम् ।
तदर्वाचीनभेदेषु
नाम्नां नाम्नाय इष्यताम् ।। १२५ ।।
महादेवः
सत्रप्रमुखमखविद्यैकचतुरः सुमित्रा तद्भक्तिप्रणिहितमतिर्यस्य पितरौ ।
चतुर्थः
सैकोयं सुकविजयदेवेन रचिते चिरं चन्द्रालोके सुखयतु मयूखः सुमनसः ।। १२६ ।।
षष्ठो मयूखः
आलम्बनोद्दीपनात्मा
विभावः कारणं द्विधा ।
कार्योऽनुभावो
भावश्च सहायो व्यभिचार्यपि ।। १ ।।
गलद्वेद्यान्तरोद्
भेदं हृदयेष्वजडात्मनाम् ।
मिलन्मलयजालेप
इवाह्लादं विकासयन् ।। २ ।।
काव्ये नाट्ये
च कार्ये च विभावाद्यैर्विभावितः ।
आस्वाद्यमानैकतनुः
स्थायी भावो रसः स्मृतः ।। ३ ।।
रत्याख्यस्थायिभावात्मा
वल्लभादिविभावितः ।
आलस्येर्ष्याजुगुप्साभ्यो
विना संचारिभिर्युतः ।। ४ ।।
अनुभावैः
कटाक्षाद्यैरुन्मादाद्यैर्यथाक्रमम् ।
सम्भोगो
विप्रलम्भश्च श्रृङ्गारो द्विविधो मतः ।। ५ ।।
हासस्थायी रसो
हास्यो विभावद्यैर्यथाक्रमम् ।
वैरूप्यफुल्लगण्डत्वावहित्थाद्यैः
समन्वितः ।। ६ ।।
अभीष्टविप्रयोगाश्रुपातग्लान्यादिभिः
क्रमात् ।
विभावाद्यैर्युतः
शोकस्थायी स्यात् करुणो रसः ।। ७ ।।
क्रोधस्थायी
रसो रौद्रो विभावाद्यैः समन्वितः ।
मात्सर्यहस्तनिष्पेष-संमोहाद्यैर्यथाक्रमम्
।। ८ ।।
उत्साहाख्यस्थायिभावः
प्रभावादिविभावभूः ।
वीरोऽनुभावैः
स्थैर्याद्यैर्भावैर्गर्वादिभिर्युतः ।। ९ ।।
व्याघ्रादिभिर्विभावैस्तु
वेपिताद्यनुभावभृत् ।
भावैर्मोहादिभिर्युक्तो
भयस्थायी भयानकः ।। १० ।।
स्थायी
जुगुप्सा बीभत्सो विभावाद्यैर्यथाक्रमम् ।
अनिष्टेक्षणनिष्ठीवमोहाद्याः
संमताः क्रमाद् ।। ११ ।।
अद्भुतो
विस्मयस्थायी मायादिकविभावभूः ।
रोमाञ्चाद्यनुभावोऽयं
स्तम्भादिव्यभिचारिकः ।। १२ ।।
निर्वेदस्थायिकः
शान्तः सत्सङ्गादिविभावभूः ।
क्षमादिकानुभावोऽयं
स्तम्भादिव्यभिचारिकः ।। १३ ।।
रतिर्देवादिविषया
सन्ति च व्यभिचारिणः ।
वेद्यमाना
निगद्यन्ते भावाः साहित्यवेदिभिः ।। १४ ।।
निर्वेदग्लानिशङ्काख्यास्तथासूयामदश्रमाः
।
आलस्यं चैव
दैन्यं च चिन्ता मोहः स्मृतिर्धृतिः ।। १५ ।।
व्रीडा चपलता
हर्ष आवेगो जडता तथा ।
गर्वो विषाद
औत्सुक्यं निद्रापस्मार एव च ।। १६ ।।
सुप्तं
प्रबोधोऽमर्षश्चाप्यवहित्थमेथोग्रता ।
मतिर्व्याधिस्तथोन्मादस्तथा
मरणमेव च ।। १७ ।।
त्रासश्चैव
वितर्कश्च विज्ञेया व्यभिचारिणः ।
त्रयस्त्रिंशदिमे
भावाः समाख्यातास्तु नामतः ।। १८ ।।
सर्वसाधारणप्रेम-प्रश्रयादिस्वरूपया
।
अनौचित्या
रसाभासा भावाभासाश्च कीर्तिताः ।। १९ ।।
भावस्य
शान्तिरुदयः सन्धिः शबलता तथा ।
काव्यस्य
काञ्चनस्येव कुङ्कुमं कान्तिसंपदे ।। २० ।।
आतुर्यमासप्तमं
च यथेष्टैरष्टमादिभिः ।
समासः
स्यात्पदैर्न स्यात्समासः सर्वथापि च ।। २१ ।।
पाञ्चालिकी च
लाटीया गौडीया च यथारसम् ।
वैदर्भी च
यथासङ्ख्यं चतस्रो रीतयः स्मृताः ।। २२ ।।
मधुरायां
समाक्रान्ता वर्गस्थाः पञ्चमैर्निजैः ।
लकारश्च
लसंयुक्तो ह्रस्वव्यवहितौ रणौ ।। २३ ।।
रेफाक्रान्ता
वर्ग्ययणाष्टवर्गात्पञ्चमादृते ।
कपाक्रान्तस्तवर्गः
स्यात्प्रौढायां च कमूर्धता ।। २४ ।।
सर्वैरूर्ध्वैः
सकारस्य सर्वै रेफस्य सर्वथा ।
रहोर्द्वेधा
तु संयोगः परुषायां शषौ स्वतः ।। २५ ।।
लकारोऽन्यैरसंयुक्तौ
लघवो घभधा रसौ ।
ललितायां तथा
शेषा भद्रायामिति वृत्तयः ।। २६ ।।
अङ्गभङ्गोल्लसल्लीला
तरुणी स्मरतोरणम् ।
तर्ककर्कशपूर्णोक्ति-प्राप्तोत्कटधियां
वृथा ।। २७ ।।
वीप्सोत्सर्पन्मुखाग्रार्द्रं
बर्ही जह्रे कृशस्तृषम् ।
ललना रभसं
धत्ते घनाटोपे महीयसि ।। २८ ।।
महादेवः
सत्रप्रमुखमखविद्यैकचतुरः सुमित्रा तद्भक्तिप्रणिहितमतिर्यस्य पितरौ ।
मयूखस्तेनासौ
सुकविजयदेवेन रचिते चिरं चन्द्रालोके महति ऋतुसङ्ख्यः सुखयतु ।। २९ ।।
सप्तमो मयूखः
वृत्तिभेदैस्त्रिभिर्युक्ता
स्रोतोभिरिव जाह्नवी ।
भारती भाति गम्भीरा
कुटिला सरला क्वचित् ।। १ ।।
सांमुख्यं
विदधानायाः स्फुटमर्थान्तरे गिरः ।
कटाक्ष इव
लोलाक्ष्या व्यापारो व्यञ्जनात्मकः ।। २ ।।
अविवक्षितवाच्यस्य
द्वौ भेदौ वाच्यमेव चेत् ।
अर्थान्तरे
संक्रमितमत्यन्तं वा तिरस्कृतम् ।। ३ ।।
द्वौ
विवक्षितवाच्यस्य लक्ष्यालक्ष्यक्रमात्मकौ ।
चत्वारिंशद्युतैकेन
भेदाः षट् चानयोः क्रमात् ।। ४ ।।
त्रिधा
शब्दार्थतद् युग्मशक्तिजन्मा स्फुटक्रमात् ।
रसभावतदाभास-प्रमुखस्त्वस्फुटक्रमात्
।। ५ ।।
वस्त्वलङ्कारयोर्व्यक्तेर्भेदौ
द्वौ शब्दशक्तिजौ ।
अर्थशक्तिसमुत्थस्य
भेदा द्वादश तद्यथा ।। ६ ।।
चत्वारो
वस्त्वलङ्कारं अलङ्कारस्तु वस्तु यत् ।
अलङ्कारमलङ्कारो
वस्तु वस्तु व्यनक्ति तत् ।। ७ ।।
वक्तुः
कविनिबद्धस्य कवेर्वा प्रौढिनिर्मितः ।
स्वसिद्धो वा
व्यञ्जकोऽर्थश्चत्वारस्त्रिगुणास्ततः ।। ८ ।।
शब्दार्थोभयभूरेकः
स च वाक्यैकसंश्रयः ।
पदैकदेशे
रचना-वर्णवाक्यपदेष्वपि ।। ९ ।।
प्रबन्धे चेति
षोढासौ रसाद्याख्योऽस्फुटक्रमः ।
एषु
सप्तदशस्वेकं परित्यज्यास्फुटक्रमम् ।। १० ।।
ये षोडशाद्या
द्विगुणास्ते स्युर्वाक्यपदाश्रयात् ।
प्रबन्धेऽपि
द्वादश स्युरर्थशक्तिभुवो भिदः ।। ११ ।।
द्वात्रिंशद्
द्वादशैकः षट्सर्वसंकलितध्वनेः ।
भेदाः
स्युरेकपञ्चाशत्संभिन्नास्तु सहस्रशः ।। १२ ।।
वक्तृस्यूतं
बोधयितुं व्यङ्ग्यं वक्तुरभीप्सितम् ।
स्वाङ्कुरितमतद्रूपं
स्वयमुल्लसितं गिरः ।। १३ ।।
कश्चित्साधारणः
कश्चिदामन्त्र्य प्रतिबोधितः ।
कश्चित्तटस्थः
कश्चिच्च बोधितप्रतिबोधितः ।। १४ ।।
इत्येवं
बोद्धृवैचित्र्याद्वक्तृस्यूतं चतुर्विधम् ।
उपेक्षानिह्नवाभ्यां
च द्विधा स्वाङ्कुरितं मतम् ।। १५ ।।
भूतादिकालभेदेन
निह्नवः स्यादनेकधा ।
अनेनापि
प्रभेदेन व्यक्तिवल्ली विजृम्भते ।। १६ ।।
नानाप्रभेदा
नियता क्वचित्प्रकरणादिना ।
अर्थेऽर्थमन्यं
यं वक्ति तद्वाच्यव्यङ्ग्यमिष्यते ।। १७ ।।
महादेवः
सत्रप्रमुखमखविद्यैकचतुरः सुमित्रा तद्भक्तिप्रणिहितमतिर्यस्य पितरौ ।
मयूखस्तेनासौ
सुकविजयदेवेन रचिते चिरं चन्द्रालोके महति मुनिसङ्ख्यः सुखयतु ।। १८ ।।
अष्टमो मयूखः
यद् व्यज्यमानं
मनसः स्तैमित्याय स नो ध्वनिः ।
अन्यथा तु
गुणीभूत-व्यङ्ग्यमापतितं त्रिधा ।। १ ।।
व्यक्त एव
क्वचिद् व्यङ्ग्यः क्वचिदर्थस्वभावतः ।
क्वचिच्चारुतरस्याग्रे
स विमुञ्चति चारुताम् ।। २ ।।
अगूढं
कलयेदर्थान्तरसंक्रमितादिकम् ।
विस्मृतः किमपां
नाथ स त्वया कुम्भसम्भवः ।। ३ ।।
अपरस्य
रसादेश्चेदङ्गमन्यद्रसादिकम् ।
हा हा!
मत्कुचकाश्मीर-लिप्तं भिन्नमुरः शरैः ।। ४ ।।
तथा वाच्यस्य
सिद्ध्यङ्गं नौरर्थो वारिधेर्यथा ।
संश्रित्य
तरणिं धीरास्तरन्ति व्याधिवारिधीन् ।। ५ ।।
ह्यस्फुटं
स्तनयोरत्र कोकसादृश्यवन्मतम् ।
कुङ्कुमाक्तं
स्तनद्वन्द्वं मानसं मम गाहते ।। ६ ।।
सन्दिग्धं यदि
संदेहो दैर्घ्याद्युत्पलयोरिव ।
संप्राप्ते
नयने तस्याः श्रवणोत्तंसभूमिकाम् ।। ७ ।।
तुल्यप्राधान्यमिन्दुत्वमिव
वाच्येन साम्यभृत् ।
कान्ते
त्वदाननरुचा म्लानिमेति सरोरुहम् ।। ८ ।।
असुन्दरं यदि
व्यङ्ग्यं स्याद्वाच्यादमनोहरम् ।
सरस्यामीलदम्भोजे
चक्रः कान्तां विलोकते ।। ९ ।।
काकुस्थं
प्रणतोऽम्भोधिरद्य माद्यतु रावणः ।
इत्यष्टधा
गुणीभूत-व्यङ्ग्यमङ्गीकृतं बुधैः ।। १० ।।
महादेवः
सत्रप्रमुखमखविद्यैकचतुरः सुमित्रा तद्भक्तिप्रणिहितमतिर्यस्य पितरौ ।
मयूखस्तेनासौ सुकविजयदेवेन
रचिते चिरं चन्द्रालोके महति वसुसङ्ख्यः सुखयतु ।। ११ ।।
नवमो मयूखः
मुख्यार्थस्याविवक्षायां
पूर्वाऽर्वाची च रूढितः ।
प्रयोजनाच्च सम्बद्धं
वदन्ती लक्षणा मता ।। १ ।।
लक्षणीयस्वशब्दस्य
मीलनामीलनाद् द्विधा ।
लक्षणा सा
त्रिधा सिद्धसाध्यसाध्याङ्गभेदतः ।। २ ।।
स्फुटास्फुटप्रभेदेन
प्रयोजनमपि द्विधा ।
विदुः स्फुटं
तटस्थत्वादर्थगत्वाद् द्विधा बुधाः ।। ३ ।।
अस्फुटं
चार्थनिष्ठत्वात्तटस्थत्वादपि द्विधा ।
लक्ष्यलक्षकनिष्ठत्वादर्थसंस्थमपि
द्विधा ।। ४ ।।
लक्षकस्थं
स्फुटं यत्र सा विचक्षणलक्षणा ।
अस्फुटत्वं
तटस्थत्वं लक्ष्यस्थत्वममुष्य च ।। ५ ।।
अन्यास्तिस्र
इति व्यक्ता शक्तितः सा चतुर्विधा ।
इन्दुरेवैष
तद्वक्त्रमुत्कर्षो लक्ष्यते मुखे ।। ६ ।।
प्रदीपं
वर्धयेत्तत्र तटस्थं मङ्गलोदयः ।
पटोऽयं दग्ध
इत्यादौ स्फुटं नास्ति प्रयोजनम् ।। ७ ।।
अमृतं सूक्तमित्यादौ
लक्ष्यस्थमतिहृद्यता ।
आभिमुख्यात्संनिधानात्तथाकारप्रतीतितः
।। ८ ।।
कार्यकारणभावात्
सा वाच्यवाचकभावतः ।
इत्येवमादेः सम्बन्धात्
किंचान्यस्माच्चतुष्टयात् ।। ९ ।।
सादृश्यात् समवायात्
सा वैपरीत्यात् क्रियान्वयात् ।
सारोपाध्यवसानाख्ये
गौणशुद्धे पृथक् पृथक् ।। १० ।।
गौणं सारोपमुद्दिष्टमिन्दुर्मुखमितीदृशम्
।
गौणं
साध्यवसानं स्यादिन्दुरेवेदमीदृशम् ।। ११ ।।
शुद्धं सारोपमुद्दिष्टमायुर्घृतमितीदृशम्
।
शुद्धं
साध्यवसानं स्यादायुरेवेदमीदृशम् ।। १२ ।।
उपादानार्पणद्वारे
द्वे चान्ये इति षड् विधा ।
कुन्ता
विशन्ति गङ्गायां घोषो निवसतीति च ।। १३ ।।
लक्ष्यलक्षकवैशिष्ट्याद्
द्विविधा लक्षणा पुनः ।
सरसं काव्यममृतं
विद्या स्थिरतरं धनम् ।। १४ ।।
तथा सहेतुरतथा
भेदभिन्ना च कुत्रचित् ।
सौन्दर्येणैष
कन्दर्पः सा च मूर्तिमती रतिः ।। १५ ।।
शब्दे पदार्थे
वाक्यार्थे संख्यायां कारके तथा ।
लिङ्गे चेयमलङ्काराङ्कुरबीजतया
स्थिता ।। १६ ।।
महादेवः
सत्रप्रमुखमखविद्यैकचतुरः सुमित्रा तद्भक्तिप्रणिहितमतिर्यस्य पितरौ ।
मयूखस्तेनासौ
सुकविजयदेवेन रचिते चिरं चन्द्रालोके महति नवसङ्ख्यः सुखयतु ।। १७ ।।
दशमो मयूखः
धर्मं कञ्चित्पुरस्कृत्य
प्रायः शब्दः प्रवर्तते ।
ययार्थं स्पष्टमाचष्टे
शब्दस्तामभिधां विदुः ।। १ ।।
जात्या गुणेन
क्रियया वस्तुयोगेन संज्ञया ।
निर्देशेन तथा
प्राहुः षड् विधामभिधां बुधाः ।। २ ।।
गौर्नीलः
पाचको दण्डी डित्थः कंस इति क्रमात् ।
कं संहिनस्ति
कंसारिर्नरं च कं समाश्रितम् ।। ३ ।।
न
योगादेरायतनं न सङ्केतनिकेतनम् ।
वृत्त्या
निर्देशशब्दोऽयं मुख्यया स्वाभिधेयया ।। ४ ।।
पीयूषवर्षप्रभवं
चन्द्रालोकमनोहरम् ।
सुधानिधानमासाद्य
श्रयध्वं विबुधा मुदम् ।। ५ ।।
जयन्ति
याज्ञिकश्रीमन्-महादेवाङ्गजन्मनः ।
सूक्तिपीयूषवर्षस्य
जयदेवकवेर्गिरः ।। ६ ।।
महादेवः
सत्रप्रमुखमखविद्यैकचतुरः सुमित्रा तद्भक्तिप्रणिहितमतिर्यस्य पितरौ ।
मयूखस्तेनासौ
सुकविजयदेवेन रचिते चिरं चन्द्रालोके महति दशसङ्ख्यः सुखयतु ।। ७ ।।
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें