प्रथमोऽध्यायः
सुखसन्तानसिद्ध्यर्थं
नत्वा ब्रह्माऽच्युताऽर्चितम् ।
गौरीविनायकोपेतं
शङ्करं लोकशङ्करम् ॥ १.१ ॥
वेदार्थशैवशास्त्रज्ञः
पव्येकोऽभूद्लोकशङ्करम् ।
तस्य
पुत्रोऽस्ति केदारः शिवपादार्चने रतः ॥ १.२ ॥
तेनेदं
क्रियते छन्दो लक्ष्यलक्षणसंयुतम् ।
वृत्तरत्नाकरं
नाम बालानां सुखसिद्ध्ये ॥ १.३ ॥
पिङ्गलादिभ्राचार्यैर्यदुक्तं
लौकिकं द्विधा ।
मात्रावर्णविभेदेन
च्छन्दस्तदिह कथ्यते ॥ १.४ ॥
षडध्यायनिबद्धस्य
च्छन्दसोऽस्य परिस्फुटम् ।
प्रमाणमपि
विज्ञेयं षड्त्रिंशदधिकं शतम् ॥ १.५ ॥
म्यरस्तजभ्नगैर्लान्तैरेभिर्दशभिरक्षरैः
।
समस्तं
वाङ्मयं व्याप्तं त्रैलोक्यमिव विष्णुना ॥ १.६ ॥
सर्वगुर्मो
मुखान्तर्लौ यरावन्तगलौ सतौ ।
ग्मध्याद्यौ
ज्मौ त्रिलो नोऽष्टौ भवन्त्यत्र गणास्त्रिकाः ॥ १.७ ॥
ज्ञेयाः
सर्वान्तमध्यादिगुरवोऽत्र चतुष्कलाः ।
गणाश्चतुर्लघूपेताः
पञ्चार्यादिषु संस्थिताः ॥ १.८ ॥
सानुस्वारो
विसर्गान्तो दीर्घो युक्तपरश्च यः ।
वा पादान्ते
त्वसौ ग्वक्रो ज्ञेयोऽन्यो मात्रिको लृजुः ॥ १.९ ॥
पादादाविह
वर्णस्य संयोगः क्रमसंज्ञकः ।
पुरःस्थितेन
तेन स्याल्लघुताऽपि क्वचिद्गुरोः ॥ १.१० ॥
तरुणं
सर्षपशाकं नवौदनं पिच्छिलानि च दधीनि ।
अल्पव्ययेन
सुन्दरि (!) ग्राम्यजनो मिष्टमिश्नाति ॥ १.११ ॥
अब्धिभूतरसादीनां
ज्ञेयाः संज्ञास्तु लोकतः ।
ज्ञेयः
पादश्चतुर्थाशो यतिर्विच्छेदसंज्ञितः ॥ १.१२ ॥
युक्समं विषमं
चालूक्स्थानं सद्भिर्निगद्यते ।
सममर्धसमं
वृत्तं विषमं च तथापरम् ॥ १.१३ ॥
अङ्घ्रयो यस्य
चत्वारस्तुल्यलक्षणलक्षिताः ।
तच्छन्दःशास्त्रतत्त्वज्ञाः
समं वृत्तं प्रचक्षते ॥ १.१४ ॥
प्रथमाङ्घ्रिसमो
यस्य तृतीयश्चरणो भवेत् ।
द्वितीयस्तुर्यवद्वृत्तं
तदर्धसममुच्यते ॥ १.१५ ॥
यस्य
पादचतुष्केऽपि लक्ष्म भिन्नं परस्परम् ।
तदाहुर्विषमं
वृत्तं छन्दःशास्त्रविशारदाः ॥ १.१६ ॥
आरभ्यैकाक्षारात्पादादेकैकक्षरवद्धितैः
।
पृथक्छन्दो
भवेत्पादैर्यावत्षड्विंशतिं गतम् ॥ १.१७ ॥
तदूर्ध्वं
चण्डवृष्ट्यादिदण्डकाः परिकीर्तिताः ।
शेषं
गाथास्त्रिभिः षड्भिश्चरणैश्चोपलक्षिताः ॥ १.१८ ॥
उक्ताऽत्युक्ता
तथा मध्या प्रतिष्ठाऽन्या सुपूर्विका ।
गायत्र्युष्णिगनुष्टुप्च
बृहती पङ्क्तिरेव च ॥ १.१९ ॥
त्रिष्टुप्च
जगती चैव तथाऽतिजगती मता ।
शक्वरी
साऽतिपूर्वा स्यादष्ट्यत्यष्टी ततः स्मृते ॥ १.२० ॥
धृतिश्चाऽतिधृतिश्चैव
क्र्टिः प्रकृतिराकृतिः ।
विकृतिः
सङ्कृतिश्चैव तथाऽतिकृतिरुत्कृतिः ॥ १.२१ ॥
इत्युक्ताश्छन्दसां
संज्ञाः क्रमतो वच्मि साम्प्रतम् ।
लक्षणं
सर्ववृत्तानां मात्रावृत्ताऽनुपूर्वकम् ॥ १.२२ ॥
इति
श्रीकेदारभट्टविरचिते वृत्तरत्नाकरे संज्ञाभिधानो नाम प्रथमोऽध्यायः ।
अथ द्वितीयोऽध्यायः
(आर्या-प्रकरणम्
(१-७))
लक्ष्मैतत्सप्त
गणा गोपेता भवति नेह विषमे जः ।
षष्ठोऽयं नलघू
वा प्रथमेऽर्धे नियतमार्यायाः ॥ २.१ ॥
षष्थे
द्वितीयलात्परके न्ले मुखलाच्च सयतिपदनियमः ।
चरमेऽर्धे
पञ्चके तस्मादिह भवति षष्ठो लः ॥ २.२ ॥
त्रिष्वङ्केषु
पादो दलयोराद्येषु दृश्यते यस्याः ।
पथ्येति नाम
तस्याः प्रकीर्तितं नागराजेन ॥ २.३ ॥
संलङ्घ्य
गणत्रयमादिमं शकलयोर्द्वयोर्भवति पादः । [सं(अनुनासिक)-लङ्घ्य]
यस्यास्तां
पिङ्गलनागो विपुलामिति समाख्याति ॥ २.४ ॥
उभयार्धयोर्जकारौ
द्वितीयतुर्यौ गमध्यगौ तस्याः ।
चपलेति नाम
तस्या प्रकीर्तितं नागराजेन ॥ २.५ ॥
आद्यं दलं
समस्तं भजेय लक्ष्म चपलागतं यस्याः ।
शेषे
पूर्वजलक्ष्मा मुखचपलासोदिता मुनिना ॥ २.६ ॥
प्राक्प्रतिपादितमर्धे
प्रथमे प्रथमेतरे च चपलायाः ।
लक्ष्माश्रयते
सोक्ता विशुद्धधीभिर्जघनचपला ॥ २.७ ॥
(गीति-प्रकरणम् (८-११) )
आर्याओरथमदलोक्तं
यदि कथमपि लक्षणं भवेदुभयोः ।
दलयोः
क्र्टयतिशोभां तां गीतिं गीतवान्भुजङ्गेशः ॥ २.८ ॥
आर्याद्वितीयकेऽर्धे
यद्गदितं लक्षणं तत्स्यात् ।
यद्युभयोरपि
दलयोरुपगीतिं ता मुनिर्ब्रूते ॥ २.९ ॥
आर्याशकलद्वितयं
व्यत्ययरचितं भवेद्यस्याः ।
सोद्गीतिः किल
गदिता तद्वद्यत्यंशभेदसंयुक्ता ॥ २.१० ॥
आर्यापूर्वार्धं
यदि गुरुणैकेनाधिकेन निधने युक्तम् ।
इतरत्तद्वन्निखिलं
भवति यदीयमर्द्धमुदितार्यागीतिः ॥ २.११ ॥
(वैतालीय-प्रकरणम् (१२-२०))
षड्विषमेऽष्टौ
समे कलास्ताश्च समे स्युर्नो निरन्तराः ।
न समात्र
पराश्रिता कला वैतालीयेऽन्ते रला गुरुः ॥ २.१२ ॥
पर्यन्ते र्यौ
तथैव शेषमौपच्छन्दसिकं सुधीभिरुक्तम् ॥ २.१३ ॥
आपातलिका
कथितेयं भाद्गुरुकावथ पूर्ववदन्यत् ॥ २.१४ ॥
तृतीययुग्दक्षिणान्तिका
समस्तपादेषु द्वितीयलः ॥ २.१५ ॥
उदीच्यवृत्तिर्द्वितीयलः
सक्तोऽग्रेण भवेदयुग्मयोः ॥ २.१६ ॥
पूर्वेण
युतोऽथ पञ्चमः प्राच्यवृत्तिरुदितेति युग्मयोः ॥ २.१७ ॥
यदा समावोजयुग्मकौ
पूर्वयोर्भवति तत्प्रवृत्तकम् ॥ २.१८ ॥
अस्य
युग्मरचिताऽपरान्तिका ॥ २.१९ ॥
अयुग्भवा
चारुहासिनी ॥ २.२० ॥
(वक्त्र-प्रकरणम् (२१-३०))
वक्त्रं
नाद्यान्नसौ स्यातामब्धेर्योऽनुष्टुभि ख्यातम् ॥ २.२१ ॥
युजोर्जेन
सरिद्भर्तुः पथ्यावक्त्रं प्रकीर्तितम् ॥ २.२२ ॥
ओजयोर्जेन
वारिधेस्तदेव विपरीतादि ॥ २.२३ ॥
चपलावक्त्रमयुजोर्नकारश्वेत्पयोराशेः
॥ २.२४ ॥
यस्या लः
सप्तमो युग्मे सा युग्मविपुला मता ॥ २.२५ ॥
सौतवस्याऽखिलेष्वपि
॥ २.२६ ॥
भेनाऽब्धितो
भाद्विपुला ॥ २.२७ ॥
इत्थमन्या
रश्चतुर्थात् ॥ २.२८ ॥
नोऽम्बुधेश्चेन्नविपुला
॥ २.२९ ॥
तोऽब्धेस्तत्पूर्वान्या
भवेत् ॥ २.३० ॥
(मात्रासमक-प्रकरणम् (३१-३८))
द्विगुणितवसुलधुरचलधृतिरिति
॥ २.३१ ॥
मात्रासमकं
नवमो ल्गान्तम् ॥ २.३२ ॥
जो
न्लावथाम्बुधेर्विश्लोकः ॥ २.३३ ॥
तद्युगलाद्वानवासिका
स्यात् ॥ २.३४ ॥
बाणाष्टनवसु
यदि लश्चिता ॥ २.३५ ॥
उपचित्रा नवमे
परयुक्ते ॥ २.३६ ॥
यदतीतकृतविविधलक्ष्मयुतैर्मात्रासमादिपादैः
कलितम् ।
अनियतवृत्तपरिमाणयुक्तं
प्रथितं जगत्सु पादाकुलकम् ॥ २.३७ ॥
वृत्तस्य ला
विना वर्णैर्गा वर्णा गुरुभिस्तथा ।
गुरुवो
लैर्दले नित्यं प्रमाणमिति निश्चितम् ॥ २.३८ ॥
शिखिगुणितदशलघुरचितमपगतलघुयुगलमपरमिदमखिलम्
।
सगुरु
शकलयुगलकमपि सुपरिघटितललितपदवितति भवति शिखा ॥ २.३९ ॥
विनिमयविनिहितशकलयुगलकलितपदविततिविरचितगुणनिचया
।
श्रुतिसुखकृदियमपि
जगति ञि जशिर उपगतवति सति भवति खजा ॥ २.४० ॥
अष्टावर्धे गा
द्वयभ्यस्ता यस्याः साऽनङ्गक्रीडोक्ता ।
दलमपरमपि
वसुगुणितसलिलनिधिलघु कविरचितं पदवितति भवति ॥ २.४१ ॥
त्रिगुणनवलघुरंवसितिगुरुरितिदलयुगकृततनुरतिरुचिरा
॥ २.४२ ॥
इति
श्रीमद्भट्टरामेश्वरसूनुनारायणभट्टविरचितायां वृत्तरत्नाकरव्याख्यायां
मात्रावृत्ताधिकारो
नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥
तृतीयोऽध्यायः
गुः श्त्रीः ॥
३.१ ॥
गौ स्त्री ॥
३.२ ॥
मो नारी ॥ ३.३
॥
रो मृगी ॥ ३.४
॥
म्गौ
चेत्कन्या ॥ ३.५ ॥
म्गौ गिति
पङ्क्तिः ॥ ३.६ ॥
त्यौ
स्तस्तनुमध्या ॥ ३.७ ॥
शशिवदना न्यौ
॥ ३.८ ॥
विद्युल्लेखा
मो मः ॥ ३.९ ॥
त्सा
चेद्वसुमती ॥ ३.१० ॥
म्सौ गः
स्यान्मदलेखाः ॥ ३.११ ॥
भौ गिति
चित्रपदा गः ॥ ३.१२ ॥
मो मो गो गो
विद्युन्माला ॥ ३.१३ ॥
माणवकं
भात्तलगा ॥ ३.१४ ॥
म्नौ गौ
हंसरुतमेतत् ॥ ३.१५ ॥
र्जौ समानिका
गलौ च ॥ ३.१६ ॥
प्रमाणिका जरौ
लगौ ॥ ३.१७ ॥
वितानमाभ्यां
यदन्यत् ॥ ३.१८ ॥
राम्नसाविह
हलमुखी ॥ ३.१९ ॥
भुजगशिशुभृतां
नौ मः ॥ ३.२० ॥
म्सा ज्गौ
शुद्धविराडिदं मतम् ॥ ३.२१ ॥
म्नौ ज्गौ
चेति पणवनामकम् ॥ ३.२२ ॥
र्जौ रगौ
मयूरसारिणी स्यात् ॥ ३.२३ ॥
भ्मौ सगयुक्तौ
रुक्मवतीयम् ॥ ३.२४ ॥
मत्ता ज्ञेया
मभसगयुक्ता ॥ ३.२५ ॥
नरजगौर्भवेन्मनोरमा
॥ ३.२६ ॥
त्जौ जो
गुरुणेयमुपस्थिता ॥ ३.२७ ॥
स्यादिन्द्रवज्रा
यदि तौ जगौ गः ॥ ३.२८ ॥
उपेन्द्रवज्रा
जतजास्ततो गौ ॥ ३.२९ ॥
पादौ
यदीयावुपजातयस्ताः ॥ ३.३० ॥
स्मरन्ति
जातिष्विदमेव नाम मे ॥ ३.३१ ॥
नजजलगैर्गदिता
सुमुखी ॥ ३.३२ ॥
दोधकवृत्तमिदं
भभभाद्गौ ॥ ३.३३ ॥
शालिन्युक्ता
म्तौ तगौ गोऽब्धिलोकैः ॥ ३.३४ ॥
वातोर्मीयं
कथिता म्भौ तगौ गः ॥ ३.३५ ॥
वाणरसैः
स्याद्भतनगगैः श्रीः ॥ ३.३६ ॥
म्भौ न्लौ गः
स्याद्भ्रमरविलसितम् ॥ ३.३७ ॥
रान्नराविह
रथोद्धता लगौ ॥ ३.३८ ॥
स्वागतेति
रनभाद्गुरुयुग्मम् ॥ ३.३९ ॥
ननरलगुरुरचिता
वृन्ता ॥ ३.४० ॥
ननरमगुरुभिश्च
भद्रिका ॥ ३.४१ ॥
श्येनिका रजौ
रलौ गुरुर्पदा ॥ ३.४२ ॥
मौक्तिकमाला
यदि भतनाद्गौ ॥ ३.४३ ॥
उपस्थितमिदं
ज्सौ ताद्गकारौ ॥ ३.४४ ॥
चन्द्रवर्त्म
निगदन्ति रनभसैः ॥ ३.४५ ॥
जतौ तु
वंशस्थमुदीरितं जरौ ॥ ३.४६ ॥
स्यादिन्द्रवंशा
ततजै रसंयुतैः ॥ ३.४७ ॥
इह
तोटकमम्बुधिसैः प्रथितम् ॥ ३.४८ ॥
द्रुतविलम्बितमाह
नभौ भरौ ॥ ३.४९ ॥
मिनुशरविरतिर्नौ
म्यौ पुटोऽयम् ॥ ३.५० ॥
प्रमुदितवदना
भवेन्नौ च रौ ॥ ३.५१ ॥
नयसहितौ न्यौ
कुसुमवचित्रा ॥ ३.५२ ॥
रसैर्जसजसा
जलोद्धतगतिः ॥ ३.५३ ॥
चतुर्जगणं वद
मौक्तिकदाम ॥ ३.५४ ॥
भुजङ्गप्रयातं
भवेद्यैश्चतुभिः ॥ ३.५५ ॥
रैश्चतुर्भिर्युता
स्रग्विणी सम्मता ॥ ३.५६ ॥
भुवि भवेन्नभजरैः
प्रियंवदा ॥ ३.५७ ॥
त्यौ त्यौ
मणिमाला च्छिन्ना गुहवक्त्रैः ॥ ३.५८ ॥
धीरैरभाणि
ललिता तभौजरौ ॥ ३.५९ ॥
प्रमिताक्षरा
सजससैरुदिता ॥ ३.६० ॥
ननभरसहिता
महितोज्ज्वला ॥ ३.६१ ॥
पञ्चाश्वैश्छिन्ना
वैश्यदेवी ममौ यौ ॥ ३.६२ ॥
अब्ध्यष्टाभिर्जलधरमाला
म्भौ स्मौ ॥ ३.६३ ॥
इह नवमालिका
नजभयैः स्यात् ॥ ३.६४ ॥
स्वरशरविरतिर्ननौ
रौ प्रभा ॥ ३.६५ ॥
भवति नजावथ
मालती जरौ ॥ ३.६६ ॥
जभौ जरौ वदति
पञ्चामरम् ॥ ३.६७ ॥
अभिनवतामरसं
नजजाद्यः ॥ ३.६८ ॥
तुरगरसयतिर्नौ
ततौ गः क्षमा ॥ ३.६९ ॥
म्नौ ज्रौ
गस्त्रिदशयतिः प्रहर्षिणीअम् ॥ ३.७० ॥
चतुर्ग्रहैरतिरुचिरा
जभस्जगाः ॥ ३.७१ ॥
वेदै
रन्ध्रैर्म्तौ यसगा मत्तमयूरम् ॥ ३.७२ ॥
( उपस्थितमिदं ज्सौ त्सौ सगुरुकं चेत्) ॥ ३.७३ ॥
सजसा जगौ भवति
मञ्जुभाषिणी ॥ ३.७४ ॥
ननततगुरुभिश्चन्द्रिकाश्वर्तुभिः
॥ ३.७५ ॥
म्तौ न्सौ
गावक्षग्रहविरतिसम्बाधा ॥ ३.७६ ॥
ननरसलघुगैः स्वरैरपराजिता
॥ ३.७७ ॥
ननभनलघुगैः
प्रहरणकलिता ॥ ३.७८ ॥
उक्ता
वसन्ततिलका तभजा जगौ गः ॥ ३.७९ ॥
सिंहोन्नतेयमुदिता
मुनिकाश्यपेन ॥ ३.८० ॥
उद्धर्षिणीयमुदिता
मुनिसैतवेन ॥ ३.८१ ॥
इन्दुवदना
भजसनैः सगुरुयुग्मैः ॥ ३.८२ ॥
द्विःसप्तच्छिदलोला
म्सौ म्भौ गौ चरणे चेत् ॥ ३.८३ ॥
द्विहतहयलघुरथ
गिति शशिकला ॥ ३.८४ ॥
स्रगिति भवति
रसनवकयतिरियम् ॥ ३.८५ ॥
वसुहययतिरिह
मणिगुणनिकरः ॥ ३.८६ ॥
ननमयययुतेयं
मालिनी भोगिलोकैः ॥ ३.८७ ॥
भवति नजौ भजौ
रसहितौ प्रभद्रकम् ॥ ३.८८ ॥
सजना नयौ
शरदशयतिरियमेला ॥ ३.८९ ॥
म्रौ म्यौ
यान्तौ भवेतां सप्ताष्टभिश्चन्द्रलेखा ॥ ३.९० ॥
भ्रत्रिनगैः
स्वरात्खमृषभगजविलसितम् ॥ ३.९१ ॥
नजभजरैः सदा
भवति वाणिनी गयुक्तैः ॥ ३.९२ ॥
रसै
रुद्रैश्छिन्ना यमनसभला गः शिखरिणी ॥ ३.९३ ॥
जसौ जसयला
वसुग्रहयतिश्च पृथ्वी गुरुः ॥ ३.९४ ॥
दिङ्मुनि
वंशपत्रपतितं भरनभनलगैः ॥ ३.९५ ॥
रसयुगहयैर्न्सौ
म्रौ स्लौ गौ यदा हरिणी तदा ॥ ३.९६ ॥
मन्दाक्रान्ता
जलधिषडगैर्म्भौनतौ ताद्गुरु चेत् ॥ ३.९७ ॥
हयदशभिर्नजौ
भजजला गुरु नर्कुटकम् ॥ ३.९८ ॥
मुनिगुहकार्ंवैः
कृतयति वद कोकिलकम् ॥ ३.९९ ॥
स्याद्भूतर्त्वश्वैः
कुसुमितलतावेल्लिता म्तौ नयौ यौ ॥ ३.१०० ॥
सूर्याश्वैर्मसजस्तताः
सगुरवः शार्दूलविक्रीडितम् ॥ ३.१०१ ॥
ज्ञेया
सप्ताश्वषड्भ्र्मरभनययुता भ्लो गः सुवदना ॥ ३.१०२ ॥
त्री रजौ गलौ
भवेदिहेदृशेन लक्षणेन वृत्तनाम ॥ ३.१०३ ॥
म्रभ्नैर्यानां
त्रयेण त्रिमुनियतियुता स्रग्धरा कीर्तितेयम् ॥ ३.१०४ ॥
भ्रौ नरना
रनावथ गुरुर्दिगर्कविरमं हि भद्रकमिति ॥ ३.१०५ ॥
यदिह नजौ भजौ
भ्जभलगास्तदश्वललितं हरार्कयतिमम् ॥ ३.१०६ ॥
मताक्रीडा मौ
त्नौ नौ नल्गिति भवति वसुशरदशयतियुता ॥ ३.१०७ ॥
भूतमुनिनैर्यतिरिह
भतनाः स्भौ भनयाश्च यदि भवति तन्वी ॥ ३.१०८ ॥
क्रौञ्जपदा
भमौ स्मौ ननना न्गाविषशरवसुमुनिविरतिरिह भवेत् ॥ ३.१०९ ॥
वस्वीशाश्वच्छेदोपेतं
ममतनयुगनरसलगैर्भुजङ्गविजृम्भितम् ॥ ३.११० ॥
मो नाः
षट्सगगिति यदि नवरसरसशरयतियुतमपवाहाख्यम् ॥ ३.१११ ॥
यदि ह नयुगलं
ततः सप्तरेफा स्तदा चण्डवृष्टिप्रपातो भवेद्दण्डकः ॥ ३.११२ ॥
प्रतिचरणविवृद्धरेफाः
स्युर्णार्णवव्यालजीमूतलीलाकरोद्दामशङ्खादयः ॥ ३.११३ ॥
प्रचितकसमभिधो
धीरधीभिः स्मृतोदण्डको नद्वयादुत्तरैः सप्तभिर्यैः ॥ ३.११४ ॥
इति
श्रीमद्भट्टरामेश्वरसूनुनारायणभट्टविरचितायां वृत्तरत्नाकरव्याख्यायां
समवृत्ताध्यायस्तृतीयः ॥
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें