प्रथमोच्छ्वासः १,१.१
ब्रह्माण्डच्छत्रदण्डः
शतधृतिभवनाम्भोरुहो नालदण्डः
क्षोणीनौकूपदण्डः क्षरदमरसरित्पट्टिकाकेतुदण्डः ।
ज्योतिश्चक्राक्षदण्डस्त्रिभुवनविजयस्तम्भदण्डोऽङ्घ्रिदण्डः
श्रेयस्त्रैविक्रमस्ते वितरतु विबुधद्वेषिणां कालदण्डः ॥
अस्ति
समस्तनगरीनिकषायमाणा
शश्वदगण्यपण्यविस्तारितमणिगणादिवस्तुजातव्याख्यातरत्नाकरमाहात्म्या
मगधदेशशेखरीभूता पुष्पपुरी नाम नगरी ॥ १,१.१ ॥
१,१.२
तत्र
वीरभटपटलोत्तरङ्गतुरङ्गकुञ्जरमकरभीषणसकलरिपुगणकटकजलनिधि
मथनमन्दरायमाणसमुद्दण्डभुजदण्डः, पुरन्दरपुराङ्गणवनविहरणपरायणतरुणगणिकागणजेगीयमानयातिमानया
शरदिन्दुकुन्दघनसारनीहारहारमृणालमरालसुरगजनीरक्षीरगिरि
शाट्टहासकैलासकाशनीकाशमूर्त्या रचितदिगन्तरालपूर्त्या कीर्त्याभितः सुरभितः
स्वर्लोकशिखरोरुरुचिररत्नरत्नाकरवेला-मेखलायितधरणीरमणीसौभाग्यभोगभाग्यवान्,
अनवरतयागदक्षिणारक्षित-शिष्टविशिष्टविद्यासम्भारभासुरभूसुरनिकरः,
विरचितारातिसंतापेन प्रतापेन सतततुलितवियन्मध्यहंसः,
राजहंसो नाम घनदर्पकन्दर्पसौन्दर्यसोदर्यहृद्यनिरवद्यरूपो
भूपो बभूव ॥ १,१.२ ॥
१,१.३
तस्य वसुमती
नाम सुमती लीलावतीकुलशेखरमणी रमणी बभूव ॥ १,१.३ ॥
१,१.४
रोषरूक्षेण
निटिलाक्षेण भस्मीकृतचेतने मकरकेतने तदा भयेनानवद्या वनितेति मत्वा तस्य
रोलम्बावली केशजालम्, प्रेमाकरो रजनीकरो विजितारविन्दवदनम्,
जयध्वजायमानो मीनो जायायुतोऽक्षियुगलम्,
सकलसैनिकाङ्गवीरो मलयसमीरो निःश्वासः,
पथिकहृद्दलनकरवालः प्रवालश्चाधारबिम्बम्,
जयशङ्खो बन्धुरा लावण्यधरा कन्धरा,
पूर्णकुम्भौ चक्रवाकानुकारौ पयोधरौ॑ज्यायमाने मार्दवासमाने
बिलसते च बाहूर्, इषदुत्फुल्ललीलावतंसकह्लारकोरकौ गङ्गावर्तसनाभिर्नाभिः,
दूरीकृतयोगिमनोरथो जैत्ररथोऽतिघनं जघनम्,
जयस्तम्भभूते सौन्दर्यभूते विघ्नितयतिजनारम्भे रम्भे
चोरुयुगम्, आतपत्रसहस्रपत्रं पादद्वयमस्त्रभूतानि प्रसूनानि तानीतराण्यङ्गानि च
समभूवन्निव ॥ १,१.४ ॥
१,१.५
विजितामरपुरे
पुष्पपुरे निवसता सानन्तभोगलालिता वसुमती वसुमतीव मगधराजेन यथासुखमन्वभावि ॥ १,१.५ ॥
१,१.६
तस्य राज्ञः
परमविधेया धर्मपालपद्मोद्भवसितवर्मनामधेया धीरधिषणावधीरितविबुधाचार्यविचार्यकार्यसाहित्याः
कुलामात्यास्त्रयोऽभूवन् ॥ १,१.६ ॥
१,१.७
तेषां
सितवर्मणः सुमती-सत्यवर्माणौ, धर्मपालस्य सुमन्त्र-सुमित्र-कामपालाः पद्मोद्भवस्य
सुश्रुत-रत्नोद्भवाविति तनयाः समभूवन् ॥ १,१.७ ॥
तेषु धर्मशीलः
सत्यवर्मा संसारासारतां बुद्ध्वा तीर्थयात्राभिलाषी देशान्तरमगमत् ॥ १,१.८ ॥
१,१.९
विटनटवारनारीपरायणो
दुर्विनीतः कामपालो जनकाग्रजन्मनोः शासनमतिक्रम्य भुवं बभ्राम ॥ १,१.९ ॥
१,१.१०
रत्नोद्भवोऽपि
वाणिज्यनिपुणतया पारावारतरणमकरोत् ॥ १,१.१० ॥
१,१.११
इतरे
मन्त्रिसूनवः पुरन्दरपुरातिथिषु पितृषु यथापूर्वमन्वतिष्ठन् ॥ १,१.११ ॥
१,१.१२
ततः
कदाचिन्नानाविधमहदायुधनैपुण्यरचितागण्यजन्यराजन्यमौलिपालिनिहि तनिशितसायको
मगधनाथको मालवेश्वरं प्रत्यग्रसङ्ग्रामघस्मरं समुत्कटमानसारं मानसारं प्रति सहेलं
न्यक्कृतजलधिनिर्घोषाहङ्कारेण भेरीझङ्कारेण हठिकाकर्णनाक्रान्तभयचण्डिमानं
दिग्दन्तावलवलयं विघूर्णन्निजभरनमन्मेदिनीभरेणाक्रान्तभुजगराजमस्तकबलेन
चतुरङ्गबलेन संयुतः सङ्ग्रामाभिलाषेण रोषेण महताविष्टो निर्ययौ ॥ १,१.१२ ॥
१,१.१३
मालवनाथोऽप्यनेकानेकयूथपसनाथो
विग्रहः सविग्रह इव साग्रहोऽभिमुखीभूय भूयो निर्जगाम ॥ १,१.१३ ॥
तयोरथ
रथतुरगखुरक्षुण्णक्षोणीसमुद्भूते करिघटाकटस्रवन्मदधाराधौतमूले
नव्यवल्लभवरणागतदिव्यकन्याजनजवनिकापटमण्डप इव वियत्तलव्याकुले धूलीपटले
दिविषद्ध्वनि धिक्कृतान्यध्वनिपटहध्वानबधिरिताशेषदिगन्तरालं शस्त्राशस्त्रि
हस्ताहस्ति परस्पराभिहतसैन्यं जन्यमजनि ॥ १,१.१४ ॥
१,१.१५
तत्र मगधराजः
प्रक्षीणसकलसैन्यमण्डलं मालवराजं जीवग्राहमभिगृह्य कृपालुतया पुनरपि स्वराज्ये
प्रतिष्ठापयामास ॥ १,१.१५ ॥
१,१.१६
ततः स
रत्नाकरमेखलामिलामनन्यशासनां शासदनपत्यतया नारायणं सकललोकैककारणं निरन्तरमर्चयामास
॥ १,१.१६ ॥
अथ कदाचित्तदग्रमहिषी
"देवि! देवेन कल्पवल्लीफलमाप्नुहिऽ इति प्रभातसमये सुस्वप्नमवलोकितवती ॥ १,१.१७ ॥
१,१.१८
सा तदा
दयितमनोरथपुष्पभूतं गर्भमधत्त ॥ १,१.१८ ॥
राजापि
सम्पन्न्यक्कृताखण्डलः सुहृन्नृपमण्डलं समाहूय निजसम्पन्यनोरथानुरूपं देव्याः
सीमन्तोत्सवं व्यधत्त ॥ १,१.१९ ॥
१,१.२०
एकदा हितैः
सुहृन्मन्त्रिपुरोहितैः सभायां सिंहासनासीनो गुणैरहीनो ललाटतटन्यस्ताञ्जलिना
द्वारपालेन व्यज्ञापि-"देव! देवसन्दर्शनलालसमानसः कोऽपि देवेन
विरच्यार्चनार्हे यतिर्द्वारदेशमध्यास्तेऽइति ॥ १,१.२० ॥
१,१.२१
तदनुज्ञातेन
तेन संयमी नृपसमीपमनायि ॥ १,१.२१ ॥
१,१.२२
भूपतिरायान्तं
तं विलोक्य सम्यग्ज्ञाततदीयगूढचारभावो निखिलमनुचरनिकरं विसृज्य मन्त्रिजनसमेतः
प्रणतमेनं मन्दहासमभाषत-"ननु तापस! देशं सापदेशं भ्रमन्भवांस्तत्र तत्र
भवदभिज्ञातं कथयतुऽइति ॥ १,१.२२ ॥
१,१.२३
तेनाभाषि
भूभ्रमणबलिना प्राञ्जलिना-"देव! शिरसि देवस्याज्ञामादायैनं निर्देषं वेषं
स्वीकृत्य मालवेन्द्रनगरं प्रविश्य तत्र गूढतरं वर्तमानस्तस्य राज्ञः
समस्तमुदन्तजातं विदित्वा प्रत्यागमम् ॥ १,१.२३ ॥
१,१.२४
मानी मानसारः
स्वसैनिकायुष्मत्तान्तराये संपराये भवतः पराजयमनुभूय वैलक्ष्यलक्ष्यहृदयो वीतदयो
महाकालनिवासिनं कालीविलासिनमनश्वरं महेश्वरं समाराध्य तपः
प्रभावसन्तुष्टादस्मादेकवीरारातिघ्नीं भयदां गदां लब्ध्वात्मानमप्रतिभटं मन्यमानो
महाभिभानो भवन्तमभियोक्तुमुद्युङ्क्ते ।
ततः परं देव
एव प्रमाणम्ऽ इति ॥ १,१.२४ ॥
१,१.२५
तदालोच्य
निश्चिततत्कृत्यैरमात्यै राजा विज्ञापितोऽभूत्-देव, निरुपायेन देवसहायेन योद्धुमरातिरायाति ।
तस्मादस्माकं
युद्धं सांप्रतमसाम्प्रतम् ।
सहसा
दुर्गसंश्रयः कार्यःऽइति ॥ १,१.२५ ॥
१,१.२६
तैर्बहुधा
विज्ञापितोऽप्यखर्वेण गर्वेण विराजमानो राजा तद्वाक्यमकृत्यमित्यनादृत्य
प्रतियोद्धुमना बभूव ॥ १,१.२६ ॥
१,१.२७
शितिकण्ठदत्तशक्तिसारो
मानसारो योद्धुमनसामग्रीभूय सामग्रीसमेतोऽक्लेशं मगधदेशं प्रविवेश ॥ १,१.२७ ॥
१,१.२८
तदा तदाकर्ण्य
मन्त्रिणो भूमहेन्द्रं मगधेन्द्रं कथञ्चिदनुनीयरिपुभिरसाध्ये
विन्ध्याटवीमध्येऽवरोधान्मूलबलरक्षितान्निवेशयामासुः ॥ १,१.२८ ॥
राजहंसस्तु
प्रशस्तवीतदैन्यसैन्यसमेतस्तीव्रगत्या निर्गत्याधिकरुषं द्विषं रुरोध ॥ १,१.२९ ॥
१,१.३०
परस्परबद्धवैरयोरेतयोः
शूरयोस्तदा तदालोकनकुतूहलागतगगनचराश्चर्यकारणे रणे वर्तमाने जयाकाङ्क्षी
मालवदेशरक्षी विविधायुधस्थैर्यचर्याञ्चितसमरतुलितामरेश्वरस्य मगधेश्वरस्य तस्योपरि
पुरा पुरारातिदत्तां गदां प्राहिणोत् ॥ १,१.३० ॥
१,१.३१
निशितशरनिकरशकलीकृतापि
सा पशुपतिशासनस्यावन्ध्यतया सूतं निहत्य रथस्थं राजानं मूर्छितमकार्षीत् ॥ १,१.३१ ॥
१,१.३२
ततो
वीतप्रग्रहा अक्षतविग्रहा वाहा रथमादाय दैवगत्यान्तःपुरशरण्यं महारण्यं प्राविशन्
॥ १,१.३२ ॥
१,१.३३
मालवनाथो
जयलक्ष्मीसनाथो मगधराज्यं प्राज्यं समाक्रम्य पुष्पपुरमध्यतिष्ठत् ॥ १,१.३३ ॥
१,१.३४
तत्र
हेतिततिहतिश्रान्ता अमात्या दैवगत्यानुत्क्रान्तजीविता निशान्तवातलब्धसंज्ञाः
कथञ्चिदाश्वस्य राजानं समन्तादन्वीक्ष्यानवलोकितवन्तो दैन्यवन्तो देवीमवापुः ॥ १,१.३४ ॥
’कल्याणि, भूरमणमरणमनिश्चितम् ।
किञ्च
दैवज्ञकथितो मथितोद्धतारातिः सार्वभौमोऽभिरामो भविता सुकुमारः कुमारस्त्वदुदरे
वसति ।
तस्मादद्य तव
मरणमनुचितम्ऽ इति भूषितभाषितैरमात्यपुरोहितैरनुनीयमानया तया क्षणं क्षणहीनया
तूष्णीमस्थायि ॥ १,१.३६ ॥
१,१.३७
अथार्धरात्रे
निद्रानिलीननेत्रे परिजने विजने शोकपारावारमपारमुत्तर्तुमशक्नुवती सेनानिवेशदेशं
निःशब्दलेशं शनैरतिक्रम्य यस्मिन् रथस्य संसक्ततया तदानयनपलायनश्रान्ता
गन्तुमक्षमाः क्षमापतिरथ्याः पथ्याकुलाः पूर्वमतिष्ठंस्तस्य निकटवटतरोः शाखायां
मृतिरेखायामिव क्वचिदुत्तरीयार्द्धेन बन्धनं मृतिसाधनं विरच्य मर्तुकामाभिरामा
वाङ्माधुरीविरसीकृतकल-कण्ठ-कण्ठा साश्रुकण्ठा व्यलपत्-"लावण्योपमितपुष्पसायक,
भूनायक, भवानेव भाविन्यपि जन्मनि वल्लभो भवतुऽ इति ॥ १,१.३७ ॥
१,१.३८
तदाकर्ण्य
नीहारकरकिरणनिकरसंपर्कलब्धावबोधो मागधोऽगाधरुधिरविक्षरणनष्टचेष्टो देवीवाक्यमेव
निश्चिन्वानस्तन्वानः प्रियवचनानि शनैस्तामाह्वयत् ॥ १,१.३८ ॥
सा ससंभ्रममागत्यामन्दहृदयानन्दसंफुल्लवदनारविन्दा
तमुपोषिताभ्यामिवानिमिषिताभ्यां लोचनाभ्यां पिबन्ती विकस्वरेण स्वरेण
पुरोहितामात्यजनमुच्चैराहूय तेभ्यस्तमदर्शयत् ॥ १,१.३९ ॥
१,१.४१
’तत्र निहतसैनिकग्रामे संग्रामे मालवपतिनाराधितपुरारातिना प्रहितया गदया
दयाहीनेन ताडितो मूर्छामागत्यात्र वने निशान्तपवनेन बोधितोऽभवम्ऽ इति महीपतिरकथयत्
॥ १,१.४१ ॥
१,१.४२
’देव,
सकलस्य भूपालकुलस्य मध्ये तेजोवरिष्ठो गरिष्ठो भवानद्य
विन्ध्यवनमध्यं निवसतीति जलबुद्बुदसमाना विराजमाना सम्पत्तडिल्लतेव सहसैवोदेति
नश्यति च ।
तन्निखिलं
दैवायत्तमेवावधार्य कार्यम् ॥ १,१.४४ ॥
किञ्च पुरा
हरिश्चन्द्ररामचन्द्रमुख्या असंख्या महीन्द्रा ऐश्वर्योपमितमहेन्द्रा दैवतन्त्रं
दुःखयन्त्रं सम्यगनुभूय पश्चादनेककालं निजराज्यमकुर्वन् ।
तद्वदेव
भवान्भविष्यति ।
कञ्चन कालं
विरचितदैवसमाधिर्विगलिताधिस्तिष्ठतु तावतिति ॥ १,१.४५ ॥
१,१.४६
ततः
सकलसैन्यसमन्वितो राजहंसस्तपोविभ्राजमानं वामदेवनामानं तपोधनं निजाभिलाषावाप्तिसाधनं
जगाम ॥ १,१.४६ ॥
तं प्रणम्य
तेन कृतातिथ्यस्तस्मै कथितकथ्यस्तदाश्रमे दूरीकृतश्रमे कञ्चन कालमुषित्वा
निजराज्याभिलाषी मितभाषी सोमकुलावतंसो राजहंसो मुनिमभाषत-"भगवन्,
मानसारः प्रबलेन दैवबलेन मां निर्जित्य मद्भोग्यं
राज्यमनुभवति ।
तद्वदहमप्युग्रं
तपो विरच्य तमरातिमुन्मूलयिष्यामि लोकशरण्येन भवत्कारुण्येनेति नियमवन्तं भवन्तं
प्राप्नवम्ऽ इति ॥ १,१.४७ ॥
१,१.४८
ततस्त्रिकालज्ञस्तपोधनो
राजानमवोचत्-सखे! शरीरकार्श्यकारिणा तपसालम् ।
वसुमतीगर्भस्थः
सकलरिपुकुलमर्दनो राजनन्दनो नूनं सम्भविष्यति, कञ्चन कालं तूष्णीमास्स्वऽइति ॥ १,१.४८ ॥
१,१.४९
गगनचारिण्यापि
वाण्या "सत्यमेतत्ऽ इति तदेवावाचि ।
राजापि
मुनिवाक्य मङ्गीकृत्यातिष्ठत् ॥ १,१.४९ ॥
ततः
सम्पूर्णगर्भदिवसा वसुमती सुमुहूर्ते सकललक्षणलक्षितं सुतमसूत ।
ब्रह्मवर्चसेन
तुलितवेधसं पुरोधसं पुरस्कृत्य कृत्यविन्महीपतिः कुमारं सुकुमारं जातसंस्कारेण
बालालङ्कारेण च विराजमानं राजवाहननामानं व्यधत्त ॥ १,१.५० ॥
१,१.५१
तस्मिन्नेव
काले सुमतिसुमित्रसुमन्त्रसुश्रुतानां मन्त्रिणां
प्रमतिमित्रगुप्तयन्त्रगुप्तविश्रुताख्या महाभिख्याः सूनवो
नवोद्यदिन्दुरुचश्चिरायुषः समजायन्त ।
राजवाहनो
मन्त्रिपुत्रैरात्ममित्रैः सह बालकेलीरनुभवन्नवर्धत ॥ १,१.५१ ॥
१,१.५२
अथ कदाचिदेकेन
तापसेन रसेन राजलक्षणविराजितं कच्चिन्नयनानन्दकरं सुकुमारं कुमारं राज्ञे
समर्प्यावोचि-भूवल्लभ, कुशसमिदानयनाय वनं गतेन मया काचिदशरण्या
व्यक्तकार्पण्याश्रु मुञ्चन्ती वनिता विलोकिता ॥ १,१.५२ ॥
१,१.५३
निर्जने वने
किंनिमित्तं रुद्यते त्वया इति पृष्टा सा करसरोरुहैरश्रु प्रमृज्य सगद्गदं
मामवोचत्-मुने, लावण्यजितपुष्पसायके मिथिलानायके कीर्तिव्याप्तसुधर्मणि निजसुहृदो मगधराजस्य
सीमन्तिनीसीमन्तमहोत्सवाय पुत्रदारसमन्विते पुष्पपुरमुपेत्य कञ्चन कालमधिवसति
समाराधितगिरीशो मालवाधीशो मगधराजं योद्धुमभ्यगात् ॥ १,१.५३ ॥
१,१.५४
तत्र
प्रख्यातयोरेतयोरसङ्ख्ये सङ्ख्ये वर्तमाने सुहृत्साहाय्यकं कुर्वाणो निजबले सति
विदेहे विदेहेश्वरः प्रहारवर्मा जयवता रिपुणाभिगृह्य कारुण्येन पुण्येन विसृष्टो हतावशेषेण
शून्येन सैन्येन सह स्वपुरगमनमकरोत् ॥ १,१.५४ ॥
ततो वनमार्गेण
दुर्गेण गच्छन्नधिकबलेन शबरबलेन रभसादभिहन्यमानो मूलबलाभिरक्षितावरोधः स महानिरोधः
पलायिष्ट ।
तदीयार्भकयोर्यमयोर्धात्रीभावेन
परिकल्पिताहं मद्दुहितापि तीव्रगतिं भूपतिमनुगन्तुमक्षमे अभूव ।
तत्र
विवृतवदनः कोऽपि रूपीकोप इव व्याघ्रः शीघ्रं मामाघ्रातुमागतवान् ।
भीताहमुदग्रग्राव्णि
स्खलन्ती पर्यपतम् ।
मदीयपाणिभ्रष्टो
बालकः कस्यापि कपिलाशवस्य क्रोडमभ्यलीयत ॥ १,१.५५ ॥
१,१.५६
तच्छवाकर्षिणोऽमर्षिणो
व्याघ्रस्य प्राणान्बाणो बाणासनयन्त्रमुक्तोऽपाहरत् ।
लोलालको
बालकोऽपि शबरैरादाय कुत्रचिदुपानीयत ।
कुमारमपरमुद्वहन्ती
मद्दुहिता कुत्र गता न जाने ।
साहं मोहं गता
केनापि कृपालुना वृष्णिपालेन स्वकुटीरमावेश्य विरोपितव्रणाभवम् ।
ततः
स्वस्थीभूय क्ष्माभर्तुरन्तिकमुपतिष्ठासुरसहायतया दुहितुरनभिज्ञतया च व्याकुलीभवामि-इत्यभिदधाना
"एकाकिन्यपि स्वामिनं गमिष्यामिऽ इति सा तदैव निरगात् ॥ १,१.५६ ॥
१,१.५७
अहमपि
भवन्मित्रस्य विदेहनाथस्य विपन्निमित्तं विषादमनुभवंस्तदन्वयाङ्कुरं
कुमारमन्विष्यंस्तदैकं चण्डिकामन्दिरं सुन्दरं प्रागाम् ॥ १,१.५७ ॥
१,१.५८
तत्र
संततमेवंविधविजयसिद्धये कुमारं देवतोपहारं करिष्यन्तः किराताः
"महारुहशाखावलम्बितमेनमसिलतया वा, सैकततले खनननिक्षिप्तचरणं लक्षीकृत्य शितशरनिकरेण वा,
अनेकचरणैः पलायमानं कुक्कुरबालकैर्वा दंशयित्वा
संहनिष्यामःऽ इति भाषमाणा मया समभ्यभाषन्त "ननु किरातोत्तमाः,
घोरप्रचारे कान्तारे स्खलितपथः स्थविरभूसुरोऽहं मम पुत्रकं
क्वचिच्छायायां निक्षिप्य मार्गान्वेषणाय किञ्चिदन्तरमगच्छम् ॥ १,१.५८ ॥
स कुत्र गतः,
केन वा गृहीतः, परीक्ष्यापि न वीक्ष्यते तन्मुखावलोकनेन
विनानेकान्यहान्यतीतानि ।
किं करोमि,
क्व यामि भवद्भिर्न किमदर्शि इति ॥ १,१.५९ ॥
१,१.६०
’द्विजोत्तम! कश्चिदत्र तिष्ठति ।
किमेष तव
नन्दनः सत्यमेव ।
तदेनं गृहाणऽ
इत्युक्त्वा दैवानुकूल्येन मह्यं तं व्यतरन् ॥ १,१.६० ॥
१,१.६१
तेभ्यो
दत्ताशीरहं बालकमङ्गीकृत्य शिशिरोदकादिनोपचारेणाश्वास्य निःशङ्कं भवदङ्कं
समानीतवानस्मि ।
एनमायुष्मन्तं
पितृरूपो भवानभिरक्षतात्ऽइति ॥ १,१.६१ ॥
१,१.६२
राजा
सुहृदापन्निमित्तं शोकं तन्नन्दनविलोकनसुखेन किञ्चिदधरीकृत्य तमुपहारवर्मनाम्नाहूय
राजवाहनमिव पुपोष ॥ १,१.६२ ॥
१,१.६३
जनपतिरेकस्मिन्
पुण्यदिवसे तीर्थस्नानाय पक्वणनिकटमार्गेण गच्छन्नबलया कयाचिदुपलालितमनुपमशरीरं
कुमारं कञ्चिदवलोक्य कुतूहलाकुलस्तामपृच्छत्-"भामिनि! रुचिरमूर्तिः
सराजगुणसंपूर्तिरसावर्भको भवदन्वयसंभवो न भवति कस्य नयनानन्दः,
निमित्तेन केन भवदधीनो जातः कथ्यतां याथातथ्येन त्वयाऽ इति
॥ १,१.६३ ॥
१,१.६४
प्रणतया तया
शबर्या सलीलमलापि-"राजन्! आत्मपल्लीसमीपे पदव्यां वर्तमानस्य शक्रसमानस्य
मिथिलेश्वरस्य सर्वस्वमपहरति शबरसैन्ये मद्दयितेनापहृत्य कुमार एष मह्यमर्पितो
व्यवर्धत इति ॥ १,१.६४ ॥
तदवधार्य
कार्यज्ञो राजा मुनिकथितं द्वितीयं राजकुमारमेव निश्चित्य सामदानाभ्यां
तामनुनीयापहारवर्मेत्याख्याय देव्यै "वर्धयऽ इति समर्पितवान् ॥ १,१.६५ ॥
१,१.६६
कदाचिद्वामदेवशिष्यः
सोमदेवशर्मा नाम कञ्चिदेकं बालकं राज्ञः पुरो निक्षिप्याभाषत-देव! रामतीर्थे
स्नात्वा प्रत्यागच्छता मया काननावनौ वनितया कयापि धार्यमाणमेनमुज्ज्वलाकारं
कुमारं विलोक्य सादरमभाणि--"स्थविरे! का त्वम्? एतस्मिन्नटवीमध्ये बालकमुद्वहन्ती किमर्थमायासेन भ्रमसिऽ
इति ॥ १,१.६६ ॥
१,१.६७
वृद्धयाप्यभाषि-"मुनिवर!
कालयवननाम्नि द्वीपे कालगुप्तो नाम धनाढ्यो वैश्यवरः कश्चिदस्ति ।
तन्नन्दिनीं
नयनानन्दकारिणीं सुवृत्तां नामैतस्माद्द्वीपादागतो मगधनाथमन्त्रिसंभवो रत्नोद्भवो
नाम रमणीयगुणालयो भ्रान्तभूवलयो मनोहारी व्यवहार्युपयम्य सुवस्तुसंपदा श्वशुरेण
संमानितोऽभूत् ।
कालक्रमेण
नताङ्गी गर्भिणी जाता ॥ १,१.६७ ॥
ततः
सोदरविलोकनकौतूहलेन रत्नोद्भवः कथञ्चिच्छ्वशुरमनुनीय चपललोचनया सह प्रवहणमारुह्य
पुष्पपुरमभिप्रतस्थे ।
कल्लोलमालिकाभिहतः
पोतः समुद्राम्भस्यमज्जत् ॥ १,१.६८ ॥
गर्भभरालसां
तां ललनां धात्रीभावेन कल्पिताहं कराभ्यामुद्वहन्ती फलकमेकमधिरुह्य दैवगत्या
तीरभूमिमगमम् ।
सुहृज्जनपरिवृतो
रत्नोद्भवस्तत्र निमग्नो वा केनोपायेन तीरमगमद्वा न जानामि ।
क्लेशस्य परां
काष्ठामधिगता सुवृत्तास्मिन्नटवीमध्येऽद्य सुतमसूत ।
प्रसववेदनया
विचेतना सा प्रच्छायशीतले तरुतले निवसति ।
विजने वने
स्थातुमशक्यतया जनपदगामिनं मार्गमन्वेष्टुमुद्युक्तया मया विवशायास्तस्याः समीपे
बालकं निक्षिप्य गन्तुमनुचितमिति कुमारोऽप्यनायि इति ॥ १,१.६९ ॥
तस्मिन्नेव
क्षणे वन्यो वारणः कश्चिददृश्यत ।
तं विलोक्य
भीता सा बालकं निपात्य प्राद्रवत् ।
अहं
समीपलतागुल्मके प्रविश्य परीक्षमाणोऽतिष्ठम्, निपतितं बालकं पल्लवकवलमिवाददति गजपतौ कण्ठीरवो महाग्रहेण
न्यपतत् ।
भयाकुलेन
दन्तावलेन झटिति वियति समुत्पात्यमानो बालको न्यपतत् ।
चिरायुष्मत्तया
स चोन्नततरुशाखासमासीनेन वानरेण केनचित्पक्वफलबुद्ध्या परिगृह्य फलेतरतया
विततस्कन्धमूले निक्षिप्तोऽभूत् ।
सोऽपि मर्कटः
क्वचिदगात् ॥ १,१.७० ॥
१,१.७१
बालकेन
सत्त्वसंपन्नतया सकलक्लेशसहेनाभावि ।
केसरिणा करिणं
निहत्य कुत्रचिदगामि ।
लतागृहान्निर्गतोऽहमपि
तेजःपुञ्जं बालकं शनैरवनीरुहादवतार्य वनान्तरे वनि तामन्विष्याविलोक्यैनमानीय
गुरवे निवेद्य तन्निदेशेन भवन्निकटमानीतवानस्मिऽइति ॥ १,१.७१ ॥
१,१.७३
अन्येद्युः
कञ्चन बालकमुरसि दधती वसुमतीवल्लभमभिगता ।
तेन
"कुत्रत्योऽयमिति पृष्टा समभाषत-"राजन्! अतीतायां रात्रौ काचन
दिव्यवनिता मत्पुरतः कुमारमेनं संस्थाप्य निद्रामुद्रितां मां विबोध्य
विनीताब्रवीत्-"देवि! त्वन्मन्त्रिणो धर्मपालनन्दनस्य कामपालस्य वल्लभा यक्षकन्याहं
तारावली नाम, नन्दिनी मणिभद्रस्य ।
यक्षेश्वरानुमत्या
मदात्मजमेतं भवत्तनूजस्याम्भोनिधिवलयवेष्टितक्षोणीमण्डलेश्वरस्य भाविनो
विशुद्धयशोनिधे राजवाहनस्य परिचर्याकरणायानीतवत्यस्मि ।
त्वमेनं
मनोजसंनिभमभिवर्धय, इति विस्मयविकसितनयनया मया सविनयं सत्कृता स्वक्षी यक्षी
साप्यदृश्यतामयासीत्ऽ इति ॥ १,१.७३ ॥
१,१.७५
ततः परस्मिन्
दिवसे वामदेवान्तेवासी तदाश्रमवासी समाराधितदेवकीर्तिं निर्भर्त्सितमारमूर्तिं
कुसुमसुकुमारं कुमारमेकमवगमय्य नरपतिमवादीत्"देव! विलोलालकं बालकं
निजोत्सङ्गतले निधाय रुदतीं स्थविरामेकां विलोक्यावोचम् "स्थविरे! का त्वम्,
अयमर्भकः कस्य नयनानन्दकरः कान्तारं किमर्थमागता,
शोककारणं किम्ऽइति ॥ १,१.७५ ॥
१,१.७६
सा करयुगेन
वाष्पजलमुन्मृज्य निजशोकशङ्कूत्पाटनक्षममिव मामवलोक्य शोकहेतुमवोचत्-द्विजात्मज!
राजहंसमन्त्रिणः सितवर्मणः कनीयानात्मजः सत्यवर्मा तीर्थयात्रामिषेण
देशमेनमागच्छत् ।
स
कस्मिंश्चिदग्रहारे कालीं नाम कस्यचिद्भूसुरस्य नन्दिनीं विवाह्य तस्या अनपत्यतया
गौरीं नाम तद्भगिनीं काञ्चनकान्तिं परिणीय तस्यामेकं तनयमलभत ।
काली
सासूयमेकदा धात्र्या मया सह बालमेनमेकेन मिषेणानीय तटिन्यामेतस्यामक्षिपत् ।
करेणैकेन
बालमुद्धृत्यापरेण प्लवमाना नदीवेगागतस्य कस्यचित्तरोः शाखामवलम्ब्य तत्र शिशुं
निधाय नदीवेगेनोह्यमाना केनचित्तरुलग्नेन कालभोगिनाहमदंशि ।
मदवलम्बीभूतो
भूरुहोऽयमस्मिन् देशे तीरमगमत् ।
गरलस्योद्दीपनतया
मयि मृतायामरण्ये कश्चन शरण्यो नास्तीति मया शोच्यते इति ॥ १,१.७६ ॥
१,१.७७
ततो विषमविषज्वालावलीढावयवा
सा धरणीतले न्यपतत् ।
दयाविष्टहृदयोऽहं
मन्त्रबलेन विषव्यथामपनेतुमक्षमः समीपकुञ्जेष्वौषधिविशेषमन्विष्य प्रत्यागतो
व्युत्क्रान्तजीवितां तां व्यलोकयम् ॥ १,१.७७ ॥
१,१.७८
तदनु तस्याः
पावकसंस्कारं विरच्य शोकाकुलचेताः बालमेनमगतिमादाय सत्यवर्मवृत्तान्तवेलायां
तन्निवासाग्रहारनामधेयस्याश्रुततया तदन्वेषणमशक्यमित्यालोच्य भवदमात्यतनयस्य
भवानेवाभिरक्षितेति भवन्तमेनमानयम्ऽ इति ॥ १,१.७८ ॥
१,१.७९
तन्निशम्य
सत्यवर्मस्थितेः सम्यगनिश्चिततया खिन्नमानसो नरपतिः सुमतये मन्त्रिणे सोमदत्तं नाम
तदनुजतनयमर्पितवान् ।
सोऽपि
सोदरमागतमिव मन्यमानो विशेषेण पुपोष ॥ १,१.७९ ॥
१,१.८०
एवं मिलितेन
कुमारमण्डलेन सह बालकेलीरनुभवन्नधिरूढानेकवाहनो राजवाहनोऽनुक्रमेण
चौलोपनयनादिसंस्कारजातमलभत ।
ततः
सकललिपिज्ञानं निखिलदेशीयभाषापाण्डित्यषडङ्गसहितवेदसमुदायकोविदत्वं
काव्यनाटकाख्यानकाख्यायिकेतिहासचित्रकथासहितपुराणगणनैपुण्यं
धर्मशब्दज्योतिस्तर्कमीमांसादि समस्तशास्त्रनिकरचातुर्यं
कौटिल्यकामन्दकीयादिनीतिपटलकौशलं वीणाद्यशेषवाद्यदाक्ष्यं संगीतसाहित्यहारित्वं
मणिमन्त्रौषधादिमायाप्रपञ्चचुञ्चुत्वं मातङ्गतुरङ्गादिवाहनारोहणपाटवं
विविधायुधप्रयोगचणत्वं चौर्यदुरोदरादिकपटकलाप्रौढत्वं च तत्तदाचार्येभ्यः
सम्यग्लब्ध्वा यौवनेन विलसन्तं कुमारनिकरं निरीक्ष्य महीवल्लभः सः "अहं
शत्रुजनदुर्लभःऽ इति परमानन्दममन्दमविन्दत ॥ १,१.८० ॥
इति
श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरिते कुमारोत्पत्तिर्नाम प्रथम उच्छ्वासः
द्वितीयोच्छ्वासः
१,२.१
अथैकदा
वामदेवः सकलकलाकुशलेन कुसुमसायकसंशयितसौन्दर्येण कल्पित सोदर्येण
साहसापहसितकुमारेण सुकुमारेण जयध्वजातपवारणकुलिशाङ्कितकरेण कुमारनिकरेण
परिवेष्टितं राजानमानतशिरसं समभिगम्य तेन तां कृतां परिचर्यामङ्गीकृत्य
निजचरणकमलयुगलमिलन्मधुकरायमाणकाकपक्षं विदलिष्यमाणविपक्षं कुमारचयं गाढमालिङ्ग्य
मितसत्यवाक्येन विहिताशीरभ्यभाषत ॥ १,२.१ ॥
१,२.२
भूवल्लभ,
भवदीयमनोरथफलमिव समृद्धलावण्यं तारुण्यं नुतमित्रो
भवत्पुत्रोऽनुभवति ।
सहचरसमेतस्य
नूनमेतस्य दिग्विजयारम्भसमयः एषः ।
तदस्य
सकलक्लेशसहस्य राजवाहनस्य दिग्विजयप्रयाणं क्रियतामिति ॥ १,२.२ ॥
१,२.३
कुमारा
माराभिरामा रामाद्यपौरुषा रुषा भस्मीकृतारयो रयोपहसितसमीरणा रणाभियानेन
यानेनाभ्युदयाशंसं राजानमकार्षुः ।
तत्साचिव्यमितरेषां
विधाय समुचितां बुद्धिमुपदिश्य शुभे मुहूर्ते सपरिवारं कुमारं विजयाय विससर्ज ॥ १,२.३ ॥
१,२.४
राजवाहनो
मङ्गलसूचकं शुभशकुनं विलोकयन्देशं कञ्चिदतिक्रम्य विन्ध्याटवीमध्यमविशत् ।
तत्र
हेतिहतिकिणाङ्कं कालायसकर्कशकायं यज्ञोपवीतेनानुमेयविप्रभावं व्यक्तकिरातप्रभावं
लोचनपरुषं कमपि पुरुषं ददर्श ॥ १,२.४ ॥
१,२.५
तेन विहितपूजनो
राजवाहनोऽभाषत-"ननु मानव, जनसङ्गरहिते मृगहिते घोरप्रचारे कान्तारे विन्ध्याटवीमध्ये
भवानेकाकी किमिति निवसति ।
भवदंसोपनीतं
यज्ञोपवीतं भूसुरभावं द्योतयति ।
हेतिहतिभिः
किरातरीतिरनुमीयते ।
कथय किमेतत्ऽ
इति ॥ १,२.५ ॥
१,२.६
’तेजोमयोऽयं मानुषमात्रपौरुषो नूनं न भवतिऽ इति मत्वा स पुरुषस्तद्वयस्य
मुखान्नामजनने विज्ञाय तस्मै निजवृत्तान्तमकथयत्-"राजनन्दन,
केचिदस्यामटव्यां वेदादिविद्याभ्यासमपहाय निजकुलाचारं
दूरीकृत्य सत्यशौचादिधर्मव्रातं परिहृत्य किल्विषमन्विष्यन्तः
पुलिन्दपुरोगमास्तदन्नमुपभुञ्जानाबहवो ब्राह्मणब्रुवा निवसन्ति तेषु
कस्यचित्पुत्रो निन्दापात्रचारित्रो मातङ्गोनामाहं सहकिरातबलेन जनपदं प्रविश्य
ग्रामेषु धनिनः स्त्रीबालसहितानानीयाटव्यां बन्धने निधाय तेषां सकलधनमपहरन्नुद्धतो
वीतदयो व्यचरम् ।
कदाचिदेकस्मिन्
कान्तारे मदीयसहचरगणेन जिघांस्यमानं भूसुरमेकमवलोक्य
दयायत्तचित्तोऽब्रवम्-"ननु पापाः, न हन्तव्यो ब्राह्मणऽ इति
॥ १,२.६ ॥
१,२.७
ते
रोषारुणनयना मां बहुधा निरभर्त्सयन् ।
तेषां
भाषणपारुष्यमसहिष्णुरहमवनिसुररक्षणाय चिरं प्रयुध्य तैरभिहतो गतजीवितोऽभवम् ॥ १,२.७ ॥
१,२.८
ततः
प्रेतपुरीमुपेत्य तत्र देहधारिभिः पुरुषैः परिवेष्टितं सभामध्ये
रत्नखचितसिंहासनासीनं शमनं विलोक्य तस्मै दण्डप्रणाममकरवम् ।
सोऽपि
मामवेक्ष्य चित्रगुप्तं नाम निजामात्यमाहूय तमवोचत्"सचिव,
नैषोऽमुष्य मृत्युसमयः ।
निन्दितचरितोऽप्ययं
महीसुरनिमित्तं गतजीवितोऽभूत् ।
इतःप्रभृति
विगलितकल्मषस्यास्य पुण्यकर्मकरणे रुचिरुदेष्यति ।
पापिष्ठैरनुभूयमानमत्र
यातनाविशेषं विलोक्य पुनरपि पूर्वशरीरमनेन गम्यताम्ऽ इति ॥ १,२.८ ॥
१,२.९
चित्रगुप्तोऽपि
तत्र तत्र सन्तप्तेष्वायसस्तम्भेषु बध्यमानान्, अत्युष्णीकृते विततशरावे तैले निक्षिप्यमाणान्,
लगुडैर्जर्जरीकृतावयवान्, निशितटङ्कैः परितक्ष्यमाणानपि दर्शयित्वा
पुण्यबुद्धिमुपदिश्य माममुञ्चत् ।
तदेव
पूर्वशरीरमहं प्राप्तो महाटवीमध्ये शीतलोपचारं रचयता महीसुरेण परीक्ष्यमाणः
शिलायां शयितः क्षणमतिष्ठम् ॥ १,२.९ ॥
१,२.१०
द्विजन्मा
कृतज्ञो मह्यमक्षरशिक्षां विधाय विविधागमतन्त्रमाख्याय कल्मषक्षयकारणं
सदाचारमुपदिश्य ज्ञानेक्षणगम्यमानस्य शशिखण्डशेखरस्य पूजाविधानमभिधाय पूजां
मत्कृतामङ्गीकृत्य निरगात् ॥ १,२.१० ॥
१,२.११
तदारभ्याहं
किरातकृतसंसर्गं बन्धुवर्गमुत्सृज्य सकललोकैकगुरुमिन्दुकलावतंसं चेतसि
स्मरन्नस्मिन्कानने दूरीकृतकलङ्को वसामि ।
"देव,
भवते विज्ञापनीयं रहस्यं किञ्चिदस्ति ।
आगम्यतामिति ॥ १,२.११ ॥
१,२.१२
स
वयस्यगणादपनीय रहसि पुनरेनमभाषत-"राजन्, अतीते निशान्ते गौरीपतिः स्वप्नसन्निहितो निद्रामुद्रितलोचनं
विबोध्य प्रसन्नवदनकान्तिः प्रश्रयानतं मामवोचत्-मातङ्ग,
दण्डकारण्यान्तरालगामिन्यास्तटिन्यास्तीरभूमौ
सिद्धसाध्याराध्यमानस्य स्फटिकलिङ्गस्य
पश्चादद्रिपतिकन्यापदपङ्क्तिचिह्नितस्याश्मनः सविधे विधेराननमिव किमपि बिलं
विद्यते ।
तत्प्रविश्य
तत्र निक्षिप्तं ताम्रशासनं शासनं विधातुरिव समादाय विधिं तदुपदिष्टं दिष्टविजयमिव
विधाय पाताललोकाधीश्वरेण भवता भवितव्यम् ।
भवत्साहाय्यकरो
राजकुमारोऽद्य श्वो वा समागमिष्यतिऽ इति ।
तदादेशानुगुणमेव
भवदागमनमभूत् ।
साधनाभिलाषिणो
मम तोषिणो रचय साहाय्यम्ऽ इति ॥ १,२.१२ ॥
१,२.१३
’तथाऽ इति राजवाहनः साकं मातङ्गेन नमितोत्तमाङ्गेन विहायार्धरात्रे
निद्रापरतन्त्रं मित्रगणं वनान्तरमवाप ।
तदनु तदनुचराः
कल्येन साकल्ये राजकुमारमनवलोकयन्तो विषण्णहृदयास्तेषु तेषु वनेषु
सम्यगन्विष्यानवेक्षमाणा एतदन्वेषणमनीषया देशान्तरं चरिष्णवोऽतिसहिष्णवो
निश्चितपुनःसंकेतस्थानाः परस्परं वियुज्य ययुः
॥ १,२.१३ ॥
१,२.१४
लोकैकवीरेण
कुमारेण रक्ष्यमाणः सन्तुष्टान्तरङ्गो मातङ्गोऽपि बिलं
शशिशेखरकथिताभिज्ञानपरिज्ञातं निःशङ्कं प्रविश्य गृहीतताम्रशासनो रसातलं पथा
तेनैवोपेत्य तत्र कस्यचित्पत्तनस्य निकटे केलीकाननकासारस्य विततसारसस्य समीपे
नानाविधेनेशशासनविधानोपपादितेन हविषा होमं विरच्य प्रत्यूहपरिहारिणि सविस्मयं
विलोकयति राजवाहने समिधाज्यसमुज्ज्वलिते ज्वलने पुण्यगेहं देहं
मन्त्रपूर्वकमाहुतीकृत्य तडित्समानकान्तिं दिव्यां तनुमलभत ॥ १,२.१४ ॥
१,२.१५
तदनु
मणिमयमण्डनमण्डलमण्डिता सकललोकललनाकुलललामभूता कन्यका काचन
विनीतानेकसखीजनानुगम्यमाना कलहंसगत्या शनैरागत्यावनिसुरोत्तमाय
मणिमेकमुज्ज्वलाकारमुपायनीकृत्य तेन "का त्वम्ऽ इति पृष्टा सोत्कण्ठा
कलकण्ठस्वनेन मन्दं मन्दमुदञ्जलिरभाषत ॥ १,२.१५ ॥
१,२.१६
’भूसुरोत्तम, अहमसुरोत्तमनन्दिनी कालिन्दी नाम ।
मम पितास्य
लोकस्य शासिता महानुभावो निजपराक्रमासहिष्णुना विष्णुना दूरीकृतामरे समरे
यमनगरातिथिरकारि ।
तद्वियोगशोकसागरमग्नां
मामवेक्ष्य कोऽपि कारुणिकः सिद्धतापसोऽभाषत ॥ १,२.१६ ॥
१,२.१७
तदादेशं
निशम्य घनशब्दोन्मुखी चातकी वर्षागमनमिव तवालोकनकाङ्क्षिणी चिरमतिष्ठम् ।
मन्मनोरथफलायमानं
भवदागमनमवगम्य मद्राज्यावलम्बभूतामात्यानुमत्या मदनकृतसारथ्येन मनसा भवन्तमागच्छम्
।
लोकस्यास्य
राजलक्ष्मीमङ्गीकृत्य मां तत्सपत्नीं करोतु भवान्ऽ इति ॥ १,२.१७ ॥
१,२.१८
मातङ्गोऽपि
राजवाहनानुमत्या तां तरुणीं परिणीय दिव्याङ्गनालाभेन हृष्टतरो
रसातलराज्यमुररीकृत्य परमानन्दमाससाद ॥ १,२.१८ ॥
१,२.१९
वञ्चयित्वा
वयस्यगणं समागतो राजवाहनस्तदवलोकनकौतूहलेन भुवं गमिष्णुः कालिन्दीदत्तं
क्षुत्पिपासादिक्लेशनाशनं मणिं साहाय्यकरणसन्तुष्टान्मतङ्गाल्लब्ध्वा
कञ्चनाध्वानमनुवर्तमानं तं विसृज्य बिलपथेन तेन निर्ययौ ।
तत्र च
मित्रगणमवलोक्य भुवं बभ्राम ॥ १,२.१९ ॥
१,२.२०
भ्रमंश्च
विशालोपशल्ये कमप्याक्रीडमासाद्य तत्र विशश्रमिषुरान्दोलिकारूढं
रमणीसहितमाप्तजनपरिवृतमुद्याने समागतमेकं पुरुषमपश्यत् ।
सोऽपि
परमानन्देन पल्लवितचेता विकसितवदनारविन्दः "मम स्वामी सोमकुलावतंसो
विशुद्धयशोनिधी राजवाहनः एषः ।
महाभाग्यतयाकाण्ड
एवास्य पादमूलं गतवानस्मि ।
सम्प्रति
महान्नयनोत्सवो जातःऽ इति ससंभ्रममान्दोलिकाया अवतीर्य
सरभसपदविन्यासविलासिहर्षोत्कर्षचरितस्त्रिचतुरपदान्युद्गतस्य चरणकमलयुगलं
गलदुल्लसन्मल्लिकावलयेन मौलिना पस्पर्श ॥ १,२.२० ॥
१,२.२१
प्रमोदाश्रुपूर्णो
राजा पुलकिताङ्गं तं गाढमालिङ्ग्य "अये सौम्य सोमदत्त!ऽ इति व्याजहार ।
ततः कस्यापि
पुन्नागभूरुहस्य छायाशीतले तले संविष्टेन मनुजनाथेन सप्रणयमभाणि-"सखे!
कालमेतावन्तं, देशे कस्मिन्, प्रकारेण केनास्थायि भवता, संप्रति कुत्र गम्यते, तरुणी केयं, एष परिजनः सम्पादितः कथं, कथय इति ॥ १,२.२१ ॥
१,२.२२
सोऽपि
मित्रसंदर्शनव्यतिकरापगतचिन्ताज्वरातिशयो मुकुलितकरकमलः
सविनयमात्मीयप्रचारप्रकारमवोचत् ॥ १,२.२२ ॥
इति
श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरिते द्विजोपकृतिर्नाम द्वितीय उच्छ्वासः
तृतीयोच्छ्वासः
१,३.१
’देव,
भवच्चरणकमलसेवाभिलाषीभूतोऽहं भ्रमन्नेकस्यां वनावनौ
पिपासाकुलो लतापरिवृतं शीतलं नदसलिलं पिबन्नुज्ज्वलाकारं रत्नं तत्रैकमद्राक्षम् ।
तदादाय गत्वा
कञ्चनाध्वानमम्बरमणेरत्युष्णतया गन्तुमक्षमो वनेऽस्मिन्नेव किमपि देवतायतनं
प्रविष्टो दीनाननं बहुतनयसमेतं स्थविरमहीसुरमेकमवलोक्य कुशलमुदितदयोऽहमपृच्छम् ॥ १,३.१ ॥
१,३.२
कार्पण्यविवर्णवदनो
मदाशापूर्णमानसोऽवोचदग्रजन्मा-"महाभाग सुतानेतान्मातृहीनाननेकैरुपायै
रक्षन्निदानीमस्मिन्कुदेशे भैक्ष्यं संपाद्य दददेतेभ्यो वसामि शिवालयेऽस्मिन्ऽइति
॥ १,३.२ ॥
१,३.३
वीरकेतुरपि
भीतो महदुपायनमिव तनयां मत्तकालायादात् ।
तरुणीलाभहृष्टचेता
लाटपतिः "परिणेया निजपुर एवऽ इति निश्चित्य गच्छन्निजदेशं प्रति संप्रति
मृगयादरेणात्र वने सैन्यावासमकारयत् ॥ १,३.३ ॥
१,३.४
कन्यासारेण
नियुक्तो मानपालो नाम वीरकेतुमन्त्री मानधनश्च्तुरङ्गबल समन्वितोऽन्यत्र
रचितशिबिरस्तं निजनाथावमानखिन्नमानसोऽन्तर्बिभेद इति ॥ १,३.४ ॥
१,३.५
विप्रोऽसौ
बहुतनयो विद्वान्निर्धनः स्थविरश्च दानयोग्य इति तस्मै करुणापूर्णमना रत्नमदाम् ।
परमाह्लादविकसिताननोऽभिहितानेकाशीः
कुत्रचिदग्रजन्मा जगाम ।
अध्वश्रमखिन्नेन
मया तत्र निरवेशि निद्रासुखम् ।
तदनु
पश्चान्निगडितबाहुयुगलः स भूसुरः
कशाघातचिह्नितगात्रोऽनेकनैस्त्रिंशिकानुयातोऽभ्येत्य माम् "असौ दस्युःऽ
इत्यदर्शयत् ॥ १,३.५ ॥
१,३.६
परित्यक्तभूसुरा
राजभटा रत्नावाप्तिप्रकारं मदुक्तमनाकर्ण्य भयरहितं मां गाढं नियम्य रज्जुभिरानीय
कारागारम् "एते तव सखायःऽ इति निगडितान्कांश्चिन्निर्दिष्टवन्तो मामपि
निगडितचरणयुगलमकार्षुः ।
किड्कर्तव्यतामूढेन
निराशक्लेशानुभवेनावाचि मया-"ननु पुरुषा वीर्यपरुषाः,
निमित्तेन केन निविशथ कारावासदुःखं दुस्तरम् ।
यूयं वयस्या
इति निर्दिष्टमेतैः, किमिदमिति ॥ १,३.६ ॥
१,३.७
तथाविधं
मामवेक्ष्य भूसुरान्मया श्रुतं लाटपतिवृत्तान्तं व्याख्याय चोरवीराः
पुनरवोचन्-"महाभाग! वीरकेतुमन्त्रिणो मानपालस्य किङ्करा वयम् ।
तदाज्ञया
लाटेश्वरमारणाय रात्रौ सुरङ्गद्वारेण तदगारं प्रविश्य तत्र राजाभावेन विषण्णा
बहुधनमाहृत्य महाटवीं प्राविशाम ।
अपरेद्युश्च
पदान्वेषिणो राजानुचरा बहवोऽभ्येत्य धृतधनचयानस्मान्परितः परिवृत्य दृढतरं बद्ध्वा
निकटमानीय समस्तवस्तुशोधनवेलायामेकस्यानर्घ्यरत्नस्याभावेनास्मद्वधाय
माणिक्यादानादस्मान् किलाशृङ्खलयनिति ॥ १,३.७ ॥
श्रुतरत्नरत्नावलोकस्थानोऽहम्
"इदं तदेव माणिक्यम्ऽ इति निश्चित्य भूदेवदाननिमित्तां दुरवस्थामात्मनो जन्म
नामधेयं युष्मदन्वेषणपर्यटनप्रकारं चाभाष्य समयोचितैः संलापैर्मैत्रीमकार्षम् ।
ततोर्ऽधरात्रे
तेषां मम च शृङ्खलाबन्धनं निर्भिद्य तैरनुगम्यमानो निद्रितस्य द्वाःस्थगणस्यायुधजालमादाय
पुररक्षान्पुरतोऽभिमुखागतान्पटुपराक्रमलीलयाभिद्राव्य मानपालशिबिरं प्राविशम् ।
मानपालो
निजकिङ्करेभ्यो मम कुलाभिमानवृत्तान्तं तत्कालीनं विक्रमं च निशम्य मामार्चयत् ॥ १,३.८ ॥
१,३.९
परेद्युर्मत्तकालेन
प्रेषिताः केचन पुरुषा मानपालमुपेत्य "मन्त्रिन्,
मदीयराजमन्दिरे सुरङ्गया बहुधनमपहृत्य चोरवीरा भवदीयं कटकं
प्राविशन् तानर्पय ।
नो
चेन्महाननर्थः भविष्यति इति क्रूरतरं वाक्यमब्रुवन् ।
तदाकर्ण्य
रोषारुणितनेत्रो मन्त्री लाटपतिः कः, तेन मैत्री का, पुनरस्य वराकस्य सेवया किं लभ्यमिति तान्निरभर्त्सयत्,
ते च मानपालेनोक्तं विप्रलापं मत्तकालाय तथैवाकथयन् ।
कुपितोऽपि
लाटपतिर्देर्वीर्यगर्वेणाल्पसैनिकसमेतो योद्धुमभ्यगात् ।
पूर्वमेव
कृतरणनिश्चयो मानी मानपालः संनद्धयोधो युद्धकामो भूत्वा निःशङ्कं निरगात् ।
अहमपि
सबहुमानं मन्त्रिदत्तानि बहुलतुरङ्गमोपेतं चतुरसारथिं रथं दृढतरं कवचं मदनुरूपं
चापं च विविधबाणपूर्णं तूणीरद्वयं रणसमुचितान्यायुधानि गृहीत्वा युद्धसंनद्धो
मदीयबलविश्वासेन रिपूद्धरणोद्युक्तं मन्त्रिणमन्वगाम् ।
परस्परमत्सरेण
तुमुलसङ्गरकरमुभयसैन्यमतिक्रम्य समुल्लसद्भुजाटोपेन बाणवर्षं तदङ्गे
विमुञ्चन्नरातीन् प्राहरम् ॥ १,३.९ ॥
१,३.१०
ततोऽतिरयतुरङ्गमं
मद्रथं तन्निकटं नीत्वा शीघ्रलङ्घनोपेततदीयरथोऽहमरातेः शिरःकर्तनमकार्षम् ।
तस्मिन्पतिते
तदवशिष्टसैनिकेषु पलायितेषु नानाविधहयगजादिवस्तुजातमादाय परमानन्दसंभृतो मन्त्री
ममानेकविधां संभावनामकार्षीत् ॥ १,३.१० ॥
१,३.११
मानपालप्रेषितात्तदनुचरादेनमखिलमुदन्तजातमाकर्ण्य
सन्तुष्टमना राजाभ्युद्गतो मदीयपराक्रमे विस्मयमानः समहोत्सवममात्यबान्धवानुमत्या
शुभदिने निजतनयां मह्यमदात् ।
ततो
यौवराज्याभिषिक्तोऽहमनुदिनमाराधितमहीपालचित्तो वामलोचनयानया सह नानाविधं
सौख्यमनुभवन्भवद्विरहवेदनाशल्यसुलभवैकल्यहृदयः सिद्धादेशेन सुहृज्जनावलोकनफलं
प्रदेशं महाकालनिवासिनः परमेश्वरस्याराधनायाद्य पत्नीसमेतः समागतोऽस्मि ।
भक्तवत्सलस्य
गौरीपतेः कारुण्येन त्वत्पदारविन्दसंदर्शनानन्दसंदोहो मया लब्धःऽ इति ॥ १,३.११ ॥
१,३.१२
तन्निशम्याभिनन्दितपराक्रमो
राजवाहनस्तन्निरपराधदण्डे दैवमुपालभ्य तस्मै क्रमेणात्मचरितं कथयामास ।
तस्मिन्नवसरे
पुरतः पुष्पोद्भवं विलोक्य ससंभ्रमं निजनिटिलतटस्पृष्टचरणाङ्गुलिमुदञ्जलिममुं
गाढमालिङ्ग्यानन्दबाष्पसंकुलसंफुल्ललोचनः "सौम्य सोमदत्त,
अयं सः पुष्पोद्भवःऽ इति तस्मै तं दर्शयामास ॥ १,३.१२ ॥
१,३.१३
तौ च चिरविरहदुःखं
विसृज्यान्योन्यालिङ्गनसुखमन्वभूताम् ।
ततस्तस्यैव
महीरुहस्य छायायामुपविश्य राजा सादरहासमभाषत-"वयस्य,
भूसुरकार्यं करिष्णुरहं मित्रगणो विदितार्थः सर्वथान्तरायं
करिष्यतीति निद्रितान्भवतः परित्यज्य निरगाम् ।
तदनु
प्रबुद्धो वयस्यवर्गः किमिति निश्चित्य मदन्वेषणाय कुत्र गतवान् ।
भवानेकाकी
कुत्र गतःऽ इति ।
सोऽपि
ललाटतटचुम्बदञ्जलिपुटः सविनयमलपत् ॥ १,३.१३ ॥
इति
श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरिते सोमदत्तचरितं नाम तृतीय उच्छ्वासः
चतुर्थोच्छ्वासः
१,४.१
’देव, महीसुरोपकारायैव देवो गतवानिति निश्चित्यापि देवेन गन्तव्यं देशं निर्णेतु मशक्नुवानो मित्रगणः परस्परं वियुज्य दिक्षु देवमन्वेष्टुमगच्छत् ॥ १,४.१ ॥
१,४.२
अहमपि
देवस्यान्वेषणाय महीमटन्कदाचिदम्बरमध्यगतस्याम्बरमणेः किरणमसहिष्णुरेकस्य
गिरितटमहीरुहस्य प्रच्छायशीतले तले क्षणमुपाविशम् ।
मम पुरोभागे
दिनमध्यसंकुचितसर्वावयवां कूर्माकृतिं मानुषच्छायां निरीक्ष्योन्मुखो
गगनतलान्महारयेण पतन्तं पुरुषं कञ्चिदन्तराल एव दयोपनतहृदयोऽहमवलम्ब्य शनैरवनितले
निक्षिप्य दूरापातवीतसंज्ञं तं शिशिरोपचारेण विबोध्य शोकातिरेकेणोद्गतबाष्पलोचनं
तं भृगुपतनकारणमपृच्छम् ॥ १,४.२ ॥
१,४.३
सोऽपि कररुहैरश्रुकणानपनयन्नभाषत--"सौम्य,
मगधाधिनाथामात्यस्य पद्मोद्भवस्यात्मसंभवो रत्नोद्भवो
नामाहम् ।
वाणिज्यरूपेण
कालयवनद्वीपमुपेत्य कामपि वणिक्कन्यकां परिणीय तया सह प्रत्यागच्छन्नम्बुधौ
तीरस्यानतिदूर एव प्रवहणस्य भग्नतया सर्वेषु निमग्नेषु कथङ्कथमपि दैवानुकूल्येन तीरभूमिमभिगम्य
निजाङ्गनावियोगदुःखार्णवे प्लवमानः कस्यापि सिद्धतापसस्यादेशादरेण षोडश हायनानि
कथञ्चिन्नीत्वा दुःखस्य पारमनवेक्षमाणः गिरिपतनमकार्षम्ऽ इति ॥ १,४.३ ॥
१,४.४
१,४.५
तन्निशम्य
मनोविदितजनकभावं तमवादिषम्-"तात, भवते विज्ञापनीयानि बहूनि सन्ति ।
भवतु ।
पश्चादखिलमाख्यातव्यम्
।
अधुना
नारीकूजितमनुपेक्षणीयं मया ।
क्षणमात्रं
भवता स्थीयताम्ऽइति ॥ १,४.५ ॥
१,४.६
तदनु सोऽहं
त्वरया किञ्चिदन्तरमगमम् ।
तत्र पुरतो
भयङ्करज्वालाकुलहुतभुगवगाहनसाहसिकां मुकुलिताञ्जलिपुटां वनितां काञ्चिदवलोक्य
संभ्रममनलादपनीय कूजन्त्या वृद्धया सह मत्पितुरभ्यर्णमभिगमय्य
स्थविरामवोचम्-"वृद्धे, भवत्यौ कुत्रत्ये ।
कान्तारे
निमित्तेन केन दुरवस्थानुभूयते ।
कथ्यताम्ऽ इति
॥ १,४.६ ॥
१,४.७
सा
सगद्गदमवादीत्-"पुत्र, कालयवनद्वीपे कालगुप्तनाम्नो वणिजः कस्यचिदेषा सुता
सुवृत्ता नाम रत्नोद्भवेन निजकान्तेनागच्छन्ती जलधौ मग्ने प्रवहणे निजधात्र्या मया
सह फलकमेकमवलम्ब्य दैवयोगेन कूलमुपेतासन्नप्रसवसमया कस्याञ्चिदटव्यामात्मजमसूत ।
मम तु मन्दभाग्यतया
बाले वनमातङ्गेन गृहीते मद्द्वितीया परिभ्रमन्ती "षोडशवर्षानन्तरं
भर्तृपुत्रसङ्गमो भविष्यतिऽ इति सिद्धवाक्यविश्वासादेकस्मिन्पुण्याश्रमे तावन्तं
समयं नीत्वा शोकमपारं सोढुमक्षमा समुज्ज्वलिते वैश्वानरे
शरीरमाहुतीकर्तुमुद्युक्तासीत्ऽ इति ॥ १,४.७ ॥
१,४.८
तदाकर्ण्य
निजजननीं ज्ञात्वा तामहं दण्डवत्प्रणम्य तस्यै मदुदन्तमखिलमाख्याय
धात्रीभाषणफुल्लवदनं विस्मयविकसिताक्षं जनकमदर्शयम् ।
पितरौ तौ
साभिज्ञानमन्योन्यं ज्ञात्वा मुदितान्तरात्मानौ विनीतं
मामानन्दाश्रुवर्षेणाबिषिच्य गाढमाश्लिष्य शिरस्युपाघ्राय कस्याञ्चिन्महीरुहच्छायायामुपाविशताम्
॥ १,४.८ ॥
१,४.९
’कथं निवसति महीवल्लभो राजहंसःऽ इति जनकेन पृष्टोऽहं तस्य राज्यच्युतिं
त्वदीयजननं सकलकुमारावाप्तिं तव दिग्विजयारम्भो भवतः मातङ्गानुयानमस्माकं
युष्मदन्वेषणकारणं सकलमभ्यधाम् ।
ततस्तौ
कस्यचिदाश्रमे मुनेरस्थापयम् ।
ततो
देवस्यान्वेषणपरायणोऽहमखिलकार्यनिमित्तं वित्तं निश्चित्य भवदनुग्रहाल्लब्धस्य
साधकस्य साहाय्यकरणदक्षं शिष्यगणं निष्पाद्य विन्ध्यवनमध्ये
पुरातनपत्तनस्थानान्युपेत्य विविधसूचकानां महीरुहाणामधोनिक्षिप्तान् वसुपूर्णान्
कलशान् सिद्धाञ्जनेन ज्ञात्वा रक्षिषु परितः स्थितेषु खननसाधनैरुत्पाट्य
दीनारानसंख्यान् राशीकृत्य तत्कालागतमनतिदूरे निवेशितं वणिक्कटकं कञ्चिदभ्येत्य
तत्र बलिनो बलीवर्दान् गोणींश्च क्रीत्वान्यद्रव्यमिषेण वसु तद्गोणीसञ्चितं
तैरुह्यमानं शनैः कटकमनयम् ॥ १,४.९ ॥
१,४.१०
तदधिकारिणा
चन्द्रपालेन केनचिद्वणिक्पुत्रेण विरचितसौहृदोऽहममुनैव साकमुज्जयिनीमुपाविशम् ।
यत्पितरावपि
तां पुरीमभिगमय्य सकलगुणनिलयेन बन्धुपालनाम्ना चन्द्रपालजनकेन नीयमानो
मालवनाथदर्शनं विधाय तदनुमत्या गूढवसतिमकरवम् ।
ततः
काननभूमिषु भवन्तमन्वेष्टुमुद्युक्तं मां परममित्रं बन्धुपालो निशम्यावदत्-"सकलं
धरणितलमपारमन्वेष्टुमक्षमो भवान्मनोग्लानिं विहाय तूष्णीं तिष्ठतु ।
भवन्नायकालोकनकारणं
शुभशकुनं निरीक्ष्य कथयिष्यामि, इति ॥ १,४.१० ॥
१,४.११
तल्लपितामृताश्वासितहृदयोऽहमनुदिनं
तदुपकण्ठवर्ती कदाचिदिन्दुमुखीं नवयौवनालीढावयवां नयनचन्द्रिकां बालचन्द्रिकां नाम
तरुणीरत्नं वणिङ्मन्दिरलक्ष्मीं मूर्तामिवावलोक्य तदीयलावण्यावधूतधीरभावो
लतान्तबाणबाणलक्ष्यतामयासिषम् ॥ १,४.११ ॥
१,४.१२
चकितबालकुरङ्गलोचना
सापि कुसुमसायकसायकायमानेन कटाक्षवीक्षणेन मामसकृन्निरीक्ष्य मन्दमारुतान्दोलिता
लतेवाकम्पत ।
मनसाभिमुखैः
समाकुञ्चितै रागलज्जान्तरालवर्तिभिः साङ्गवर्तिभिरीक्षणविशेषैर्निजमनोवृत्तिमकथयत्
॥ १,४.१२ ॥
१,४.१३
चतुरगूढचेष्टाभिरस्या
मनोऽनुरागं सम्यग्ज्ञात्वा सुखसंगमोपायमचिन्तयम् ।
अन्यदा
बन्धुपालः शकुनैर्भवद्गतिं प्रैक्षिष्यमाणः पुरोपान्तविहारवनं मया सहोपेत्य
कस्मिंश्चिन्महीरुहे शकुन्तवचनानि शृण्वन्नतिष्ठत् ॥ १,४.१३ ॥
१,४.१४
अहमुत्कलिकाविनोदपरायणो
वनान्तरे परिभ्रमन्सरोवरतीरे चिन्ताक्रान्तचित्तां दीनवदनां मन्मनोरथैकभूमिं
बालचन्द्रिकां व्यलोकयम् ॥ १,४.१४ ॥
१,४.१५
तस्याः
ससंभ्रमप्रेमलज्जाकौतुकमनोरमं लीलाविलोकनसुखमनुभवन् सुदत्या वदनारविन्दे
विषण्णभावं मदनकदनखेदानुभूतं तन्निमित्तं ज्ञास्यंल्लीलया
तदुपकण्ठमुपेत्यावोचम्-"सुमुखि, तव मुखारविन्दस्य दैन्यकारणं कथयऽ इति ॥ १,४.१५ ॥
१,४.१६
सा
रहस्यसंजातविश्रम्भतया विहाय लज्जाभये शनैरभाषत-"सौम्य,
मानसारो मालवाधीश्वरो वार्धक्यस्य प्रबलतया निजनन्दनं
दर्पसारमुज्जयिन्यामभ्यषिञ्चत् ।
स कुमारः
सप्तसागरपर्यन्तं महीमण्डलं पालयिष्यन्निजपैतृष्वस्रेया उद्दण्डकर्माणौ
चण्डवर्मदारुवर्माणौ धरणीभरणे नियुज्य तपश्चरणाय राजराजगिरिमभ्यगात् ॥ १,४.१६ ॥
१,४.१७
राज्यं
सर्वमसपत्नं शासति चण्डवर्मणि दारुवर्मा मातुलाग्रजन्मनोः शासनमतिक्रम्य
पारदार्यपरद्रव्यापहरणादिदुष्कर्म कुर्वाणो मन्मथसमानस्य भवतो लावण्यात्तचित्तां
मामेकदा विलोक्य कन्यादूषणदोषं दूरीकृत्य बलात्कारेण रन्तुमुद्युङ्क्ते ।
तच्चिन्तया
दैन्यमगच्छम्ऽ इति॥ १,४.१७ ॥
१,४.१८
तस्या मनोगतम्,
रागोद्रेकं मन्मनोरथसिद्ध्यन्तरायं च निशम्य
वाष्पपूर्णलोचनां तामाश्वास्य दारुवर्मणो मरणोपायं च विचार्य बल्लभामवोचम्
"तरुणि, भवदभिलाषिणं दुष्टहृदयमेनं निहन्तुं मृदुरुपायः कश्चिन्मया चिन्त्यते ।
यक्षः
कश्चिदधिष्ठाय बालचन्द्रिकां निवसति ।
तदाकारसंपदाशाशृङ्खलितहृदयो
यः संबन्धयोग्यः साहसिको रतिमन्दिरे तं यक्षं निर्जित्य तया एकसखीसमेतया
मृगाक्ष्या संलापामृतसुखमनुभूय कुशली निर्गमिष्यति, तेन चक्रवाकसंशयाकारपयोधरा विवाहनीयेति सिद्धेनैकेनावादीति
पुरजनस्य पुरतो भवदीयैः सत्यवाक्यैर्जनैरसकृत्कथनीयम् ।
तदनु
दारुवर्मा वाक्यानीत्थंविधानि श्रावंश्रावं तूष्णीं यदि भिया स्थास्यति तर्हि वरम्,
यदि वा दौर्जन्येन त्वया संगमङ्गीकरिष्यति,
तदा स भवदीयैरित्थं वाच्यः ॥ १,४.१८ ॥
१,४.१९
’सौम्य, दर्पसारवसुधाधिपामात्यस्य भवतोऽस्मन्निवासे साहसकरणमनुचितम् ।
पौरजनसाक्षिकभवन्मन्दिरमानीतया
अनया तोयजाक्ष्या सह क्रीडन्नायुष्मान् यदि भविष्यति तदा परिणीय तरुणीं
मनोरथान्निर्विशऽ इति ।
सोऽप्येतदङ्गीकरिष्यति
।
त्वं
सखीवेषधारिणा मया सह तस्य मन्दिरं गच्छ ।
अहमेकान्तनिकेतने
मुष्टिजानुपादाघातैस्तं रभसान्निहत्य पुनरपि वयस्यामिषेण भवतीमनुनिःशङ्कं
निर्गमिष्यामि ।
तदेनमुपायमङ्गीकृत्य
विगतसाध्वसलज्जा भवज्जनकजननीसहोदराणां पुरत आवयोः प्रेमातिशयमाख्याय
सर्वथास्मत्परिणयकरणे ताननुनयेः ।
तेऽपि
वंशसंपल्लावण्याढ्याय यूने मह्यं त्वां दास्यन्त्येव ।
दारुवर्मणो
मारणोपायं तेभ्यः कथयित्वा तेषामुत्तरमाख्येयं मह्यम्ऽ इति ॥ १,४.१९ ॥
१,४.२०
तस्मिन् हते
सर्वथा युष्मन्मनोरथः फलिष्यति ।
एवं क्रियताम्
।
भवदुक्तं
सर्वमहमपि तथा करिष्येऽ इति मामसकृद्विवृत्तवदना विलोकयन्ती मन्दं मन्दमगारमगात् ।
अहमपि बन्धुपालमुपेत्य
शकुनज्ञात्तस्मात्त्रिंशद्दिवसानन्तरमेव भवत्सङ्गः संभविष्यति इत्यशृणवम् ।
तदनु
मदनुगम्यमानो बन्धुपालो निजावासं प्रविश्य मामपि निलयाय विससर्ज ॥ १,४.२० ॥
१,४.२१
अहमपि
मणिनूपुरमेखलाकङ्कणकटकतटङ्कहारक्षौमकज्जलं वनितायोग्यं मण्डनजातं निपुणतया
तत्तत्स्थानेषु निक्षिप्य सम्यगङ्गीकृतमनोज्ञवेशो वल्लभया तया सह
तदागारद्वारोपान्तमगच्छम् ॥ १,४.२१ ॥
१,४.२२
द्वाःस्थकथितास्मदागमनेन
सादरं विहिताभ्युद्गतिना तेन द्वारोपान्तनिवारिताशेषपरिवारेण मदन्विता
बालचन्द्रिका सङ्केतागारमनीयत ।
नगरव्याकुलां
यक्षकथां परीक्षमाणो नागरिकजनोऽपि कुतूहलेन दारुवर्मणः प्रतीहारभूमिमगमत् ॥ १,४.२२ ॥
१,४.२३
विवेकशून्यमतिरसौ
रागातिरेकेण रत्नखचितहेमपर्यङ्के हंसतूलगर्भशयनमानीय तरुणीं,
तस्यै मह्यं तमिस्रासम्यगनवलोकितपुंभावाय मनोरमस्त्रीवेशाय
च चामीकरमणिमण्डनानि सूक्ष्माणि चित्रवस्त्राणि कस्तूरिकामिलितं हरिचन्दनं
कर्पूरसहितं ताम्बूलं सुरभीणि कुसुमानीत्यादिवस्तुजातं समर्प्य मुहूर्तद्वयमात्रं
हासवचनैः संलपन्नतिष्ठत् ॥ १,४.२३ ॥
१,४.२४
ततो
रागान्धतया सुमुखीकुचग्रहणे मतिं व्यधत्त ।
रोषारुणितोऽहमेनं
पर्यङ्कतलान्निःशङ्को निपात्य मुष्टिजानुपादघातैः प्राहरम् ।
नियुद्धरभसविकलालङ्कारं
पूर्ववन्मेलयित्वा भयकम्पितां नताङ्गीमुपलालयन्मन्दिराङ्गणमुपेतः साध्वसकम्पित
इवोच्चैरकूजमहम्--"हा, बालचन्द्रिकाधिष्ठितेन घोराकारेण यक्षेण दारुवर्मा निहन्यते
।
सहसा समागच्छत
।
पश्यतेममिति ॥
१,४.२४ ॥
१,४.२५
तदाकर्ण्य
मिलिता जना समुद्यद्वाष्पा हाहानिदानेन दिशो बधिरयन्तः बालचन्द्रिकामधिष्ठितं
यक्षं बलवन्तं शृण्वन्नपि दारुवर्मा मदान्धस्तामेवायाचत ।
तदसौ स्वकीयेन
कर्मणा निहतः ।
"किं तस्य विलापेनऽ इति मिथो लपन्तः प्राविशन् ।
कोलाहले
तस्मिंश्चललोचनया सह नैपुण्येन सहसा निर्गतो निजानुवासमगाम् ॥ १,४.२५ ॥
१,४.२६
ततो गतेषु
कतिपयदिनेषु पौरजनसमक्षं सिद्धादेशप्रकारेण विवाह्य तामिन्दुमुखीं
पूर्वसंकल्पितान् सुरतविशेषान् यथेष्टमन्वभूवम् ।
बन्धुपालशकुननिर्दिष्टे
दिवसेऽस्मिन्निर्गत्य पुराद्बहिर्वर्तमानो नेत्रोत्सवकारि भवदवलोकनसुखमनुभवामि इति
॥ १,४.२६ ॥
१,४.२७
एवं
मित्रवृत्तान्तं निशम्याम्लानमानसो राजवाहनः स्वस्य च सोमदत्तस्य च वृत्तान्तमस्मै
निवेद्य सोमदत्तं "महाकालेश्वराराधनानन्तरं भवद्वल्लभां सपरिवारां निजकटकं
प्रापय्यागच्छऽ इति नियुज्य पुष्पोद्भवेन सेव्यमानो भूस्वर्गायमानमवन्तिकापुरं
विवेश ।
तत्र
"अयं मम स्वामिकुमारःऽ इति बन्धुपालादये बन्धुजनाय कथयित्वा तेन राजवाहनाय
बहुविधां सपर्यां कारयन् सकलकलाकुशलो महीसुरवर इति पुरि प्रकटयन्
पुष्पोद्भवोऽमुष्यराज्ञो मज्जनभोजनादिकमनुदिनं स्वमन्दिरे कारयामास ॥ १,४.२७ ॥
इति
श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरिते पुष्पोद्भवचरितं नाम चतुर्थ उच्छ्वासः
पञ्चमोच्छ्वासः
१,५.१
अथ
मीनकेतनसेनानायकेन मलयगिरिमहीरुहनिरन्तरावासिभुजङ्गमभुक्तावशिष्टेनेव सूक्ष्मतरेण
धृतहरिचन्दनपरिमलभरेणेव मन्दगतिना दक्षिणानिलेन वियोगिहृदयस्थं
मन्मथानलमुज्ज्वलयन्, सहकारकिसलयमकरन्दास्वादनरक्तकण्ठानां मधुकरकलकण्ठानां
काकलीकलकलेन दिक्चक्रं
वाचालयन्मानिनीमानसोत्कलिकामुपनयन्माकन्दसिन्दुवाररक्ताशोककिंशुकतिलकेषु
कलिकामुपपादयन्, मदनमहोत्सवाय रसिकमनांसि समुल्लासयन्, वसन्तसमयः समाजगाम ॥ १,५.१ ॥
१,५.२
तस्मिन्नतिरमणीये कालेऽवन्तिसुन्दरी नाम मानसारनन्दिनी प्रियवयस्यया बालचन्द्रिकया सह नगरोपान्तरम्योद्याने विहारोत्कण्ठया पौरसुन्दरीसमवायसमन्विता कस्यचिच्चूतपोतकस्य छायाशीतले सैकततले गन्धकुसुमहरिद्राक्षतचीनाम्बरादिनानाविधेन परिमलद्रव्यनिकरेण मनोभवमर्चयन्ती रेमे ॥ १,५.२ ॥
१,५.३
१,५.४
बालचन्द्रिकयाऽनिःशङ्कमित
आगम्यताम्ऽ इति हस्तसंज्ञया समाहूतो निजतेजोनिर्जितपुरुहूतो राजवाहनः कृशोदर्या
अवन्तिसुन्दर्या अन्तिकं समाजगाम ॥ १,५.४ ॥
१,५.५
या
वसन्तसहायेन समुत्सुकतया रते केलीशालभञ्जिकाविधित्सया कञ्चन नारीविशेषं
विरच्यात्मनः क्रीडाकासारशारदारविन्दसौन्दर्येण पादद्वयम्,
उद्यानवनदीर्घिकामत्तमरालिकागमनरीत्या लीलालसगतिविलासम्,
तूणीरलावण्येन जङ्घे, लीलामन्दिरद्वारकदलीलालित्येन मनोज्ञमूरुयुगम्,
जैत्ररथचातुर्येण घनं जघनं
किञ्चिद्विकसल्लीलावतंसकह्लारकोरककोटरानुवृत्त्या गङ्गावर्तसनाभिं नाभिम्,
सौधारोहणपरिपाट्या वलित्रयम्, मौर्वीमधुकरपङ्क्तिनीलिमलीलया रोमावलिं पूर्णसुवर्णकलशशोभया
कुचद्वन्द्वम्,(लतामण्डपसौकुमार्येण बाहू), जयशङ्खाभिख्यया कण्ठम्, कमनीयकर्णपूरसहकारपल्लवरागेण प्रतिबिम्बीकृतबिम्बं
रदनच्छदनं बाणायमानपुष्पलावण्येन शुचि स्मितम्, अग्रदूतिकाकलकण्ठिकाकलालापमाधुर्येण वचनजातम्,
सकलसैनिकनायकमलयमारुतसौरभ्येण निःश्वासपवनं जयध्वजमीनदर्पेण
लोचनयुगलम्, चापयष्टिश्रिया भ्रूलते, प्रथमसुहृदसुधाकरस्यापनीतकलङ्कया कान्त्या वदनम्,
(लीलामयूरबर्हभङ्ग्या
केशपाशं) च विधाय समस्तमकरन्दकस्तूरिकासम्मितेन मलयजरसेन प्रक्षाल्य कर्पूरपरागेण
सम्मृज्य निर्मितेव रराज ॥ १,५.५ ॥
१,५.६
सा मूर्तिमतीव
लक्ष्मीर्मालवेशकन्यका स्वेनैवाराध्यमानं सङ्कल्पितवरप्रदानायाविर्भूतं
मूर्तिमन्तं मन्मथमिव तमालोक्य मन्दमारुतान्दोलिता लतेव मदनावेशवती चकम्पे ।
तदनु
क्रीडाविश्रम्भान्निवृत्ता लज्जया कानि कान्यपि भावान्तराणि व्यधत्त ॥ १,५.६ ॥
१,५.७
ललनाजनं सृजता
विधात्रा नूनमेषा घुणाक्षरन्यायेन निर्मिता ।
नो
चेदब्जभूरेवंविधो निर्माणनिपुणो यदि स्यात्तर्हि तत्समानलावण्यामन्यां तरुणीं किं
न करोतिऽ इति सविस्मयानुरागं विलोकयतस्तस्य समक्षं स्थातुं लज्जिता सती किञ्चित्सखीजनान्तरितगात्रा
तन्नयननाभिमुखैः
किञ्चिदाकुञ्चितभ्रूलतैरपाङ्गवीक्षितैरात्मनःकुरङ्गस्यानायमानलावण्यं राजवाहनं
विलोकयन्त्यतिष्ठत् ॥ १,५.७ ॥
१,५.८
सोऽपि
तस्यास्तदोत्पादितभावरसानां सामग्र्या लब्धबलस्येव विषमशरस्य शरव्यायमाणमानसो बभूव
॥ १,५.८ ॥
१,५.९
सा मनसीत्थमचिन्तयत्-"अनन्यसाधारणसौन्दर्येणानेन
कस्यां पुरि भाग्यवतीनां तरुणीनां लोचनोत्सवः क्रियते ।
पुत्ररत्नेनामुना
पुरन्ध्रीणां पुत्रवतीनां सीमन्तिनीनां का नाम सीमन्तमौक्तिकीक्रियते ।
कास्य देवी ।
किमत्रागमनकारणमस्य
।
मन्मथो
मामपहसितनिजलावण्यमेनं विलोकयन्तीमसूययेवातिमात्रं मथ्नन्निजनाम सान्वयं करोति ।
किं करोमि ।
कथमयं
ज्ञातव्यऽ इति ॥ १,५.९ ॥
१,५.१०
ततो
बालचन्द्रिका तयोरन्तरङ्गवृत्तिं भावविवेकैर्ज्ञात्वा कान्तासमाजसन्निधौ
राजनन्दनोदन्तस्य सम्यगाख्यानमनुचितमिति
लोकसाधारणैर्वाक्यैरभाषत-"भर्तृदारिके, अयं सकलकलाप्रवीणो देवतासान्निध्यकरण आहवनिपुणो भूसुरकुमारो
मणिमन्त्रौषधिज्ञः परिचर्यार्हे भवत्या पूज्यताम्ऽ इति ॥ १,५.१० ॥
१,५.११
तदाकर्ण्य
निजमनोरथमनुवदन्त्या बालचन्द्रिकया सन्तुष्टान्तरङ्गा तरङ्गावली मन्दानिलेनेव
सङ्कल्पजेनाकुलीकृता राजकन्या जितमारं कुमारं समुचितासीनं विधाय सखीहस्तेन शस्तेन
गन्धकुसुमाक्षतघनसारताम्बूलादिनानाजातिवस्तुनिचयेन पूजां तस्मै कारयामास ।
राजवाहनोऽप्येवमचिन्तयत्-"नूनमेषा
पूर्वजन्मनि मे जाया यज्ञवती ।
नो
चेदेतस्यामेवंविधोऽनुरागो मन्मनसि न जायेत ।
शापावसानसमये
तपोनिधिदत्तं जातिस्मरत्वमावयोः समानमेव ।
तथापि
कालजनितविशेषसूचकवाक्यैरस्या ज्ञानमुत्पादयिष्यामिऽइति ॥ १,५.११ ॥
१,५.१२
तस्मिन्नेव
समये कोऽपि मनोरमो राजहंसः केलीविधित्सया तदुपकण्ठमगमत् ।
समुत्सुकया
राजकन्यया मरालग्रहणे नियुक्तां बालचन्द्रिकामवलोक्य समुचितो वाक्यावसर इति
सम्भाषणनिपुणो राजवाहनः सलीलमलपत्--"सखि, पुरा शाम्बो नाम कश्चिन्महीवल्लभो मनोवल्लभया सह
विहारवाञ्छया कमलाकरमवाप्य तत्र कोकनदकदम्बसमीपे निद्राधीनमानसं राजहंसं
शनैर्गृहीत्वा बिसगुणेन तस्य चरणयुगलं निगडयित्वा कान्तामुखं सानुरागं
विलोकयन्मन्दस्मितविकसितैककपोलमण्डलस्तामभाषत-"इन्दुमुखि,
मया बद्धो मरालः शान्तो मुनिवदास्ते ।
स्वेच्छयानेन
गम्यताम्ऽइति ॥ १,५.१२ ॥
१,५.१३
सोऽपि राजहंसः
शाम्बमशपत्-"महीपाल, यदस्मिन्नम्बुजखण्डेऽनुष्ठानपरायणतया परमानन्देन तिष्ठन्तं
नैष्ठिकं मामकारणं राज्यगर्वेणावमानितवानसि तदेतत्पाप्मना रमणीविरहसन्तापमनुभवऽ
इति ।
विषण्णवदनः
शाम्बो जीवितेश्वरीविरहसहिष्णुर्भूमौ दण्डवत्प्रणम्य सविनयमभाषत-"महाभाग,
यदज्ञानेनाकरवं तत्क्षमस्वऽ इति ।
स तापसः
करुणाकृष्टचेतास्तमवदत्-"राजन् !इह जन्मनि भवतः शापफलाभावो भवतु ।
मद्वचनस्यामोघतया
भाविनि जनने शरीरान्तरं गतायाः अस्याः सरसिजाक्ष्या रसेन रमणो भूत्वा मुहूर्तद्वयं
मच्चरणयुगलबन्धकारितया मासद्वयं शृङ्खलानिगडितचरणो रमणीवियोगविषादमनुभूय
पश्चादनेककालं वल्लभया सह राज्यसुखं लभस्वऽइति ॥ १,५.१३ ॥
१,५.१४
तदनु
जातिस्मरत्वमपि तयोरन्वगृह्णात् ।
"तस्मान्मरालबन्धनं न करणीयं त्वयाऽ इति ।
सापि
भर्तृदारिका तद्वचनाकर्णनाभिज्ञातस्वपुरातनजननवृत्तान्ता नूनमयं मत्प्राणवल्लभःऽ
इति मनसि जानती रागपल्लवितमानसा समन्दहासमवोचत्--"सौम्य,
पुरा शाम्बो यज्ञवतीसन्देशपरिपालनाय तथाविधं
हंसबन्धनमकार्षीत् ।
तथाहि लोके
पण्डिता अपि दाक्षिण्येनाकार्यं कुर्वन्तिऽ इति ।
कन्याकुमारावेवमन्योन्यपुरातनजनननामधेये
परिचिते परस्परज्ञानाय साभिज्ञमुक्त्वा मनोजरागपूर्णमानसौ बभूवतुः ॥ १,५.१४ ॥
१,५.१५
तस्मिन्नवसरे
मालवेन्द्रमहिषी परिजनपरिवृता दुहितृकेलीविलोकनाय तं देशमवाप ।
बालचन्द्रिका
तु तां दूरतो विलोक्य ससम्भ्रमं रहस्यनिर्भेदभिया हस्तसंज्ञया पुष्पोद्भवसेव्यमानं
राजवाहनं वृक्षवाटिकान्तरितगात्रमकरोत् ।
सा
मानसारमहिषी सखीसमेताया दुहितुर्नानाविधां विहारलीलामनुभवन्ती क्षणं स्थित्वा
दुहित्रा समेता निजागारगमनायोद्युक्ता बभूव ।
मातरमनुगच्छन्ती
अवन्तिसुन्दरी राजहंसकुलतिलक, विहारवाञ्छया केलिवने मदन्तिकमागतं भवन्तमकाण्डे एव विसृज्य
मया समुचितमिति जनन्यनुगमनं क्रियते--तदनेन भवन्मनोरागोऽन्यथा मा भूत्ऽ इति
मरालमिव कुमारमुद्दिश्य समुचितालापकलापं वदन्ती पुनः पुनः परिवृत्तदीननयना वदनं
विलोकयन्ती निजमन्दिरमगात् ॥ १,५.१५ ॥
१,५.१६
तत्र
हृदयवल्लभकथाप्रसङ्गे बालचन्द्रिकाकथिततदन्वयनामधेया मन्मथबाणपतनव्याकुलमानसा
विरहवेदनया दिने दिने बहुलपक्षशशिकलेव क्षामक्षामाहारादिसकलं व्यापारं परिहृत्य
रहस्यमन्दिरे मलयजरसक्षालितपल्लवकुसुमकल्पिततल्पलतावर्तितनुलता बभूव ॥ १,५.१६ ॥
१,५.१७
तत्र
तथाविधावस्थामनुभवन्तीं मन्मथानलसन्तप्तां सुकुमारीं कुमारीं निरीक्ष्य खिन्नो
वयस्यगणः काञ्चनकलशसञ्चितानि हरिचन्दनोशीरघनसारमिलितानि तदभिषेककल्पितानि सलिलानि
बिसतन्तुमयानि वासांसि च नलिनीदलमयानि तालवृन्तानि च सन्तापहरणानि बहूनि संपाद्य
तस्याः शरीरमशिशिरयत् ।
तदपि
शीतलोपचरणं सलिलमिव तप्ततैले तदङ्गदहनमेव समन्तादाविश्चकार ।
किङ्कर्तव्यतामूढां
विषण्णां बालचन्द्रिकामीषदुन्मीलितेन कटाक्षवीक्षितेन बाष्पकणाकुलेन
विरहानलोष्णनिःश्वासग्लपिताधरया नताङ्ग्या शनैः शनैः सगद्गदं
व्यलापि-"प्रियसखि !ऽ कामः कुसुमायुधः पञ्चबाण इति नूनमसत्यमुच्यते ।
इयमहमयोमयैरसंख्यैरिषुभिरनेन
हन्ये ।
सखि,
चन्द्रमसं वडवानलादतितापकरं मन्ये ।
यदस्मिन्नन्तःप्रविशति
शुष्यति पारावारः, सति निर्गते तदैव वर्धते ।
दोषाकरस्य
दुष्कर्म किं वर्ण्यते मया ।
यदनेन
निजसोदर्याः पद्मालयायाः गेहभूतमपि कमलं विहन्यते ॥ १,५.१७ ॥
१,५.१८
विरहानलसंतप्तहृदयस्पर्शेन
नूनमुष्णीकृतः स्वल्पीभवति मलयानिलः ।
नवपल्लवकल्पितं
तल्पमिदमनङ्गाग्निशिखापटलमिव सन्तापं तनोस्तनोति ।
हरिचन्दनमपि
पुरा निजयष्टिसंश्लेषवदुरगरदनलिप्तोल्वणगरलसंकलितमिव तापयति शरीरम् ।
तस्मादलमलमायासेन
शीतलोपचारे ।
लावण्यजितमारो
राजकुमार एवागदङ्कारो मन्मथज्वरापहरणे ।
सोऽपि
लब्धुमशक्यो मया ।
किं करोमिऽ
इति ॥ १,५.१८ ॥
१,५.१९
बालचन्द्रिका
मनोजज्वरावस्थापरमकाष्ठां गतां कोमलाङ्गीं तां
राजवाहनलावण्याधीनमानसामनन्यशरणामवेक्ष्यात्मन्यचिन्तयत्-- "कुमारः
सत्वरमानेतव्यो मया ।
नो चेदेनां
स्मरणीयां गतिं नेष्यति मीनकेतनः ।
तत्रोद्याने
कुमारयोरन्योन्यावलोकनवेलायामसमसायकः समं मुक्तसायकोऽभूत् ।
तस्मात्कुमारानयनं
सुकरम्ऽ इति ।
ततोऽवन्तिसुन्दरीरक्षणाय
समयोचितकरणीयचतुरं सखीगणं नियुज्य राजकुमारमन्दिरमवाप ।
पुष्पबाणबाणतूणीरायमानमानसोऽनङ्गतप्तावयवसंपर्कपरिम्लानपल्लवशयनमधिष्ठितो
राजवाहनः प्राणेश्वरीमुद्दिश्य सह पुष्पोद्भवेन संलपन्नागतां प्रियवयस्यामालोक्य
पादमूलमन्वेषणीया लतेव बालचन्द्रिकागतेति संतुष्टमना
निटिलतटमण्ङनीभवदम्बुजकोरकाकृतिलसदञ्जलिपुटाम् "इतो निषीदऽ इति
निर्दिष्टसमुचितासनासीनामवन्तिसुन्दरीप्रेषितं सकर्पूरं ताम्बूलं विनयेन ददतीं तां
कान्तावृत्तान्तमपृच्छत् ।
तया
सविनयमभाणि-"देव, क्रीडावने भवदवलोकनकालमारभ्य मन्मथमथ्यमाना पुष्पतल्पादिषु
तापशमनमलभमाना वामनेनेवोन्नततरुफलमलभ्यं त्वदुरः स्थलालिङ्गनसौख्यं स्मरान्धतया
लिप्सुः सा स्वयमेव पत्रिकामालिख्य "वल्लभायैनामर्पयऽ इति मां नियुक्तवतीऽ ।
राजकुमारः
पत्रिकां तामादाय पपाठ ॥ १,५.१९ ॥
१,५.२०
’सुभग कुसुमसुकुमारं जगदनवद्यं विलोक्य ते रूपम् ।
मम
मानसमभिलषति त्वं चित्तं कुरु तथा मृदुलम्ऽ ॥ १,५.२० ॥
१,५.२१
इति पठित्वा सादरमभाषत-"सखि, छायावन्मामनुवर्तमानस्य पुष्पोद्भवस्य वल्लभा त्वमेव तस्या मृगीदृशो बहिश्चराः प्राणा इव वर्तसे ।
त्वच्चातुर्यमस्यां
क्रियालतायामालवालमभूत् ।
यत्तवाभीष्टं
येन प्रियामनोरथः फलिष्यति तदखिलं करिष्यामि ।
नताङ्ग्या
मन्मनः काठिन्यमाख्यातम् ।
यदा केलिवने
कुरङ्गलोचना लोचनपथमवर्तत तदैषापहृतमदीयमानसा सा स्वमन्दिरमगात् ।
सा चेतसो
माधुर्यकाठिन्ये स्वयमेव जानाति ।
दुष्करः
कन्यान्तःपुरप्रवेशः ।
तदनुरूपमुपायमुपपाद्य
श्वः परश्वो वा मताङ्गीं सङ्गमिष्यामि ।
मदुदन्तमेवमाख्याय
शिरीषकुसुमसुकुमाराया यथा शरीरबाधा न जायेत तथाविधमुपायमाचरऽ इति ॥ १,५.२१ ॥
१,५.२२
राजवाहनोऽपि
यत्र हृदयवल्लभावलोकनसुखमलभत तदुद्यानं विरहविनोदाय पुष्पोद्भवसमन्वितो जगाम ।
तत्र
चकोरलोचनावचितपल्लवकुसुमनिकुरम्बं महीरुहसमूहं शरदिन्दुमुख्या मन्मथसमाराधनस्थानं
च नताङ्गीपदपङ्क्तिचिह्नितं शीतलसैकततलं च सुदतीभुक्तमुक्तं
माधवीलतामण्डपान्तरपल्लवतल्पं च विलोकयंल्ललनातिलकविलोकनवेलाजनितशेषाणि
स्मारंस्मारं मन्दमारुतकम्पितानि नवचूतपल्लवानि मदनाग्निशिखा इव चकितो दर्शन्दर्शं
मनोजकर्णेजपानामिव कोकिलकीरमधुकराणां क्वणितानि श्रावं श्रावं मारविकारेण
क्वचिदप्यवस्थातुमसहिष्णुः परिबभ्राम ॥ १,५.२२ ॥
१,५.२३
तस्मिन्नवसरे
धरणीसुर एकः सूक्ष्मचित्रनिवसनं स्फुरन्मणिकुण्डलमण्डितो
मुण्डितमस्तकमानवसमेतश्चतुरवेशमनोरमो यदृच्छया समागतः
समन्ततोऽभ्युल्लसत्तेजोमण्डलं राजवाहनमाशीर्वादपूर्वकं ददर्श ।
राजवाहनः
सादरं को भवान्, कस्यां विद्यायां निपुणःऽ इति तं पप्रच्छ ।
स च
"विद्येश्वरनामधेयोऽहमैन्द्रजालिकविद्याकोविदो विविधदेशेषु राजमनोरञ्जनाय
भ्रमन्नुज्जयिनीमद्यागतोऽस्मिऽ इति शशंस ।
पुनरपि
राजवाहनं सम्यगालोक्य "अस्यां लीलावनौ पाण्डुरतानिमित्तं किम्ऽ इति
साभिप्रायं विहस्यापृच्छत् ।
पुष्पोद्भवश्च
निजकार्यकरणं तर्कयन्नेनमादरेण बभाषे-"ननु सतां सख्यस्याभाषणपूर्वतया चिरं
रुचिरभाषणो भवानस्माकं प्रियवयस्यो जातः ।
सुहृदामकथ्यं
च किमस्ति? केलिवनेऽस्मिन्वसन्तमहोत्सवायागताया मालवेन्द्रसुताया राजनन्दनस्यास्य
चाकस्मिकदर्शनेऽन्योन्यानुरगातिरेकः समजायत ।
सततसंभोगसिद्ध्यपायाभावेनासावीदृशीमवस्थामनुभवति
इति ।
विद्येश्वरो
लज्जाभिरामं राजकुमारमुखमभिवीक्ष्य विरचितमन्दहासो व्याजहार-"देव !भवदनुचरे
मयि तिष्ठति तव कार्यमसाध्यं किमस्ति ।
अहमिन्द्रजालविद्यया
मालवेन्द्रं मोहयन् पौरजनसमक्षमेव तत्तनयापरिणयं रचयित्वा कन्यान्तःपुरप्रवेशं
कारयिष्यामीति वृत्तान्त एष राजकन्यकायै सखीमुखेन पूर्वमेव कथयितव्यःऽ इति ।
संतुष्टमना
महीपतिरनिमित्तं मित्रं प्रकटीकृतकृत्रिमक्रियापाटवं
विप्रलम्भकृत्रिमप्रेमसहजसौहार्दवेदिनं तं विद्येश्वरं सबहुमानं विससर्ज ॥ १,५.२३ ॥
१,५.२४
अथ राजवाहनो
विद्येश्वरस्य क्रियापाटवेन फलितमिव मनोरथं मन्यमानः पुष्पोद्भवेन सह
स्वमन्दिरमुपेत्य सादरं बालचन्द्रिकामुखेन निजवल्लभायै महीसुरक्रियमाणं संगमोपायं
वेदयित्वा कौतुकाकृष्टहृदयः "कथमिमां क्षपां क्षपयामिऽ इत्यतिष्ठत् ।
परेद्युः
प्रभाते विद्येश्वरो रसभावरीतिगतिचतुरस्तादृशेन महता निजपरिजनेन सह
राजभवनद्वारान्तिकमुपेत्य दौवारिकनिवेदितनिजवृत्तान्तः सहसोपगम्य सप्रणामम्
"ऐन्द्रजालिकः समागतःऽ इति द्वास्थैर्विज्ञापितेन तद्दर्शनकुतूहलाविष्टेन
समुत्सुकावरोधसहितेन मालवेन्द्रेण समाहूयमानो विद्येश्वरः कक्षान्तरं प्रविश्य
सविनयमाशिषं दत्त्वा तदनुज्ञातः परिजनताड्यमानेषु वाद्येषु नदत्सु गायकीषु
मदनकलकोकिलामञ्जुलध्वनिषु, समधिकरागरञ्जितसामाजिकमनोवृत्तिषु पिच्छिकाभ्रमणेषु,
सपरिवारं परिवृत्तं भ्रामयन्मुकुलितनयनः क्षणमतिष्ठत् ।
तदनु विषमं
विषमुल्बणं वमन्तः फणालङ्करणा रत्नराजिनीराजितराजमन्दिराभोगा भोगिनो भयं जनयन्तो
निश्चेरुः ।
गृध्राश्च
बहवस्तुण्डैरहिपतीनादाय दिवि समचरन् ॥ १,५.२४ ॥
१,५.२५
ततोऽग्रजन्मा
नरसिंहस्य हिरण्यकशिपोर्दैत्येश्वरस्य विदारणमभिनीय महाश्चर्यान्वितं
राजानमभाषत-राजन् !अवसानसमये भवता शुभसूचकं द्रष्टुमुचितम् ।
ततः
कल्याणपरम्परावाप्तये भवदात्मजाकारायास्तरुण्या निखिललक्षणोपेतस्य राजनन्दनस्य
विवाहः कार्यःऽ इति ।
तदवलोकनकुतूहलेन
महीपालेनानुज्ञातः सः संकल्पितार्थसिद्धिसंभावनसम्फुल्लवदनः सकलमोहजनकमञ्जनं लोचनयोर्निक्षिप्य
परितो व्यलोकयत् ।
सर्वेषु
"तदैन्द्रजालिकमेव कर्मऽ इति साद्भुतं पश्यत्सु रागपल्लवितहृदयेन राजवाहनेन
पूर्वसङ्केतसमागतामनेकभूषणभूषिताङ्गीमवन्तिसुन्दरीं
वैवाहिकमन्त्रतन्त्रनैपुण्येनाग्निं साक्षीकृत्य संयोजयामास ।
क्रियावसाने
सति "इन्द्रजालपुरुषाः, सर्वे गच्छन्तु भवन्तःऽ इति द्विजन्मनोच्चैरुच्यमाने सर्वे
मायामानवा यथायथमन्तर्भावं गताः ।
राजवाहनोऽपि
पूर्वकल्पितेन गूढोपायचातुर्येणेन्द्रजालिकपुरुषवत्कन्यान्तःपुरं विवेश ।
मालवेन्द्रोऽपि
तदद्भुतं मन्यमानस्तस्मै वाडवाय प्रचुरतरं धनं दत्त्वा विद्येश्वरम् "इदानीं
साधयऽ इति विसृज्य स्वयमन्तर्मन्दिरं जगाम ।
ततोऽवन्तिसुन्दरी
प्रियसहचरीवरपरिवारा बल्लभोपेता सुन्दरं मन्दिरं ययौ ।
एवं
दैवमानुषबलेन मनोरथसाफल्यमुपेतो राजवाहनः सरसमधुरचेष्टाभिः शनैःशनैर्हरिणलोचनाया
लज्जामपनयन् सुरतरागमुपनयन् रहो विश्रम्भमुपजनयन् संलापे
तदनुलापपीयूषपानलोलश्चित्रचित्रं चित्तहारिणं चतुर्दशभुवनवृत्तान्तं श्रावयामास ॥
१,५.२५ ॥
इति
श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरितेऽवन्तिसुन्दरीपरिणयो नाम पञ्चम उच्छ्वासः
इति
पूर्वपीठिका
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें