तस्मिन् विप्रकृताः
काले तारकेण दिवौकसः ।
तुरासाहं
पुरोधाय धाम स्वायंभुवं ययुः ।। १ ।।
तेषामाविरभूद्
ब्रह्मा परिम्लानमुखश्रियाम् ।
सरसां
सुप्तपद्मानां प्रातर्दीधितिमानिव ।। २ ।।
अथ सर्वस्य
धातारं ते सर्वे सर्वतोमुखम् ।
वागीशं
वाग्भिरर्थ्याभिः प्रणिपत्योपतस्थिरे ।। ३ ।।
नमस्त्रिमूर्तये
तुभ्यं प्राक् सृष्टेः केवलात्मने ।
गुणत्रयविभागाय
पश्चाद्भेदमुपेयुषे ।। ४ ।।
यदमोघमपामन्तरुप्तं
बीजमज त्वया ।
अतश्चराचरं
विश्वं प्रभवस्तस्य गीयसे ।। ५ ।।
तिसृभिस्त्वमवस्थाभिर्महिमानमुदीरयन्
।
प्रलयस्थितिसर्गाणामेकः
कारणतां गतः ।। ६ ।।
स्त्रीपुंसावात्मभागौ
ते भिन्नमूर्तेः सिसृक्षया ।
प्रसूतिभाजः
सर्गस्य तावेव पितरौ स्मृतौ ।। ७ ।।
स्वकालपरिमाणेन
व्यस्तरात्रिंदिवस्य ते ।
यौ तु
स्वप्नावबोधौ तौ भूतानां प्रलयोदयौ ।। ८ ।।
जगद्योनिरयोनिस्त्वं
जगदन्तो निरन्तकः ।
जगदादिरनादिस्त्वं
जगदीशो निरीश्वरः ।। ९ ।।
आत्मानमात्मना
वेत्सि सृजस्यात्मानमात्मना ।
आत्मना कृतिना
च त्वमात्मन्येव प्रलीयसे ।। १० ।।
द्रवः
संघातकठिनः स्थूलः सूक्ष्मो लघुर्गुरुः ।
व्यक्तो
व्यक्तेतरश्चासि प्राकाम्यं ते विभूतिषु ।। ११ ।।
उद्घातः
प्रणवो यासां न्यायैस्त्रिभिरुदीराणम् ।
कर्म यज्ञः
फलं स्वर्गस्तासां त्वं प्रभवो गिराम् ।। १२ ।।
त्वामामनन्ति
प्रकृतिं पुरुषार्थप्रवर्तिनीम् ।
तद्दर्शिनमुदासीनं
त्वामेव पुरुषं विदुः ।। १३ ।।
त्वं
पितृणामपि पिता, देवानामपि देवता ।
परतोऽपि
परश्चासि,
विधाता वेधसामपि ।। १४ ।।
त्वमेव हव्यं
होता च,
भोज्यं भोक्ता च शाश्वतः ।
वेद्यं च
वेदिता चासि, ध्याता ध्येयं च यत्परम् ।। १५ ।।
इति तेभ्यः
स्तुतीः श्रुत्वा यथार्था हृदयंगमाः ।
प्रसादाभिमुखो
वेधाः प्रत्युवाच दिवौकसः ।। १६ ।।
पुराणस्य
कवेस्तस्य चतुर्मुखसमीरिता ।
प्रवृत्तिरासीच्छब्दानां
चरितार्था चतुष्टयी ।। १७ ।।
स्वगतं
स्वानधीकारान्प्रभावैरवलम्ब्य वः ।
युगपद्युगबाहुभ्यः
प्राप्तेभ्यः प्राज्यविक्रमाः ।। १८ ।।
किमिदं
द्युतिमात्मीयां न बिभ्रति यथा पुरा ।
हिमक्लिष्टप्रकाशानि
ज्योतींषीव मुखानि वः ।। १९ ।।
प्रशमादर्चिषामेतदनुद्गीर्णसुरायुधम्
।
वृत्रस्य
हन्तुः कुलिशं कुण्ठिताश्रीव लक्ष्यते ।। २० ।।
किं
चायमरिदुर्वारः पाणौ पाशः प्रचेतसः ।
मन्त्रेण
हतवीर्यस्य फणिनो दैन्यमाश्रितः ।। २१ ।।
कुबेरस्य
मनःशल्यं शंसतीव पराभवम् ।
अपविद्धगदो
बाहुर्भग्नशाख इव द्रुमः ।। २२ ।।
यमोऽपि
विलिखन्भूमिं दण्डेनास्तमितत्विषा ।
कुरुतेऽस्मिन्नमोघेऽपि
निर्वाणालातलाघवम् ।। २३ ।।
अमी च
कथमादित्याः प्रतापक्षतिशीतलाः ।
चित्रन्यस्ता
इव गताःप्रकाशमालोकनीयताम् ।। २४ ।।
पर्याकुलत्वान्मरुतां
वेगभङ्गोऽनुमीयते ।
अम्भसामोघसंरोधः
प्रतीपगमनादिव ।। २५ ।।
आवर्जितजटामौलिविलम्बिशशिकोटयः
।
रुद्राणामपि
मुर्धानः क्षत हुंकारशंसिनः ।। २६ ।।
लब्धप्रतिष्ठाः
प्रथमं यूयं किं बलवत्तरैः ।
अपवादैरिवोत्सर्गाः
कृतव्यावृत्तयः परैः ।। २७ ।।
तद्ब्रूत
वत्साः किमितः प्रार्थयध्वं समागताः ।
मयि
सृष्टिर्हि लोकानां रक्षा युष्मास्ववस्थिता ।। २८ ।।
ततो
मन्दानिलोद्धूतकमलाकरशोभिना ।
गुरुं नेत्रसहस्त्रेण
नोदयामास वासवः ।। २९ ।।
स द्विनेत्रं
हरेश्चक्षुः सहस्रनयनाधिकम् ।
वाचस्पतिरुवाचेदं
प्राञ्जलिर्जलजासनम् ।। ३० ।।
एवं यदात्थ
भगवन्नामृष्टं नः परैः पदम् ।
प्रत्येकं
विनियुक्तात्मा कथं न ज्ञास्यसि प्रभो ।। ३१ ।।
भवल्लब्धवरोदीर्णस्तारकाख्यो
महासुरः ।
उपप्लवाय
लोकानां धूमकेतुरिवोत्थितः ।। ३२ ।।
पुरे
तावन्तमेवास्य तनोति रविरातपम् ।
दीर्घिकाकमलोन्मेषो
यावन्मात्रेण साध्यते ।। ३३ ।।
सर्वाभिः
सर्वदा चन्द्रस्तं कलाभिर्निषेवते ।
नादत्ते केवलां
लेखां हरचूडामणीकृताम् ।। ३४ ।।
व्यावृत्तगतिरुद्याने
कुसुमस्तेयसाध्वसात् ।
न वाति
वायुस्तत्पार्श्वे तालवृन्तानिलाधिकम् ।। ३५ ।।
पर्यायसेवामुत्सृज्य
पुष्पसंभारतत्पराः ।
उद्यानपालसामान्यमृतवस्तमुपासते
।। ३६ ।।
तस्योपायनयोग्यानि
रत्नानि सरितां पतिः ।
कथमप्यम्भसामन्तरानिष्पत्तेः
प्रतीक्षते ।। ३७ ।।
ज्वलन्मणिशिखाश्चैनं
वासुकिप्रमुखा निशि ।
स्थिरप्रदीपतामेत्य
भुजङ्गाः पर्युपासते ।। ३८ ।।
तत्कृतानुग्रहापेक्षी
तं मुहुर्दूतहारितैः ।
अनुकूलयतीन्द्रोऽपि
कल्पद्रुमविभूषणैः ।। ३९ ।।
इत्थमाराध्यमानोऽपि
क्लिश्नाति भुवनत्रयम् ।
शाम्येत्प्रत्यपकारेण
नोपकारेण दुर्जनः ।। ४० ।।
तेनामरवधूहस्तैः
सदयालूनपल्लवाः ।
अभिज्ञाश्छेदपातानां
क्रियन्ते नन्दनद्रुमाः ।। ४१ ।।
वीज्यते स हि
संसुप्तः श्वाससाधारणानिलैः ।
चामरैः सुरवन्दीनां
वाष्पसीकरवर्षिभिः ।। ४२ ।।
उत्पाट्य
मेरुश्रृङ्गाणि क्षुण्णानि हरितां खुरैः ।
आक्रीडपर्वतास्तेन
कल्पिताः स्वेषु वेश्मसु ।। ४३ ।।
मन्दाकिन्याः
पयः शेषं दिग्वारणमदाविलम् ।
हेमाम्भोरुहसस्यानां
तद्वाप्यो धाम सांप्रतम् ।। ४४ ।।
भुवनालोकनप्रीतिः
स्वर्गिभिर्नानुभूयते ।
खिलीभूते
विमानानां तदापातभयात्पथि ।। ४५ ।।
यज्वभिः
संभृतं हव्यं विततेष्वध्वरेषु सः ।
जातवेदोमुखान्मायी
मिषतामाच्छिनत्ति नः ।। ४६ ।।
उच्चैरुच्चैःश्रवास्तेन
हयरत्नमहारि च ।
देहबद्धमिवेन्द्रस्य
चिरकालार्जितं यशः ।। ४७ ।।
तस्मिन्नुपायाः
सर्वे नः क्रूरे प्रतिहतक्रियाः ।
वीर्यवन्त्यौषधानीव
विकारे सांनिपातिके ।। ४८ ।।
जयाशा यत्र
चास्माकं प्रतिघातोत्थितार्चिषा ।
हरिचक्रेण
तेनास्य कण्ठे निष्कमिवार्पितम् ।। ४९ ।।
तदीयास्तोयदेष्वद्य
पुष्करावर्तकादिषु ।
अभ्यस्यन्ति तटाघातं
निर्जितैरावता गजाः ।। ५० ।।
तदिच्छामो
विभो ! स्रष्टुं सेनान्यं तस्य शान्तये ।
कर्मबन्धच्छिदं
धर्मं भवस्येव मुमुक्षवः ।। ५१ ।।
गोप्तारं
सुरसैन्यानां यं पुरस्कृत्य गौत्रभित् ।
प्रत्यानेष्यति
शत्रुभ्यो वन्दीमिव जयश्रियम् ।। ५२ ।।
वचस्यवसिते
तस्मिन्ससर्ज गिरमात्मभूः ।
गर्जितानन्तरां
वृष्टिं सौभाग्येन जिगाय सा ।। ५३ ।।
संपत्स्यते वः
कामोऽयं कालः कश्चित्प्रतीक्ष्यताम् ।
न त्वस्य
सिद्धौ यास्यामि सर्गव्यापारमात्मना ।। ५४ ।।
इतः स दैत्यः
प्राप्तश्रीर्नेत एवार्हति क्षयम् ।
विषवृक्षोऽपि
संवर्ध्य स्वयं छेत्तुमसाम्प्रतम् ।। ५५ ।।
वृतं तेनेदमेव
प्राङ् मया चास्मैप्रतिश्रुतम् ।
वरेणशमितं
लोकानलं दग्धुं तत्तपः ।। ५६ ।।
संयुगे सांयुगीनं
तमुद्यतं प्रसहेत कः ।
अंशादृते
निषिक्तस्य नीललोहितरेतसः ।। ५७ ।।
स हि देवः परं
ज्योतिस्तमःपारे व्यवस्थितम् ।
परिच्छिन्नप्रभावर्द्धिर्न
मया न च विष्णुना ।। ५८ ।।
उमारुपेण ते
यूयं संयमस्तिमितं मनः ।
शंभोर्यतध्वमाक्रष्टुमयस्कान्तेन
लोहवत् ।। ५९ ।।
उभे एव क्षमे
वोढुमुभयोर्बीजमाहितम् ।
सा वा शंभोस्तदीया
वा मूर्तिर्जलमयी मम ।। ६० ।।
तस्यात्मा
शितिकण्ठस्य सैनापत्यमुपेत्य वः ।
मोक्ष्यते
सुरवन्दीनां वेणीवीर्यविभूतिभिः ।। ६१ ।।
इति व्याहृत्य
विबुधान्विश्वयोनिस्तिरोदधे ।
मनस्याहितकर्तव्यास्तेऽपि
देवा दिवं ययुः ।। ६२ ।।
तत्र
निश्चित्य कंदर्पमगमत्पाकशासनः ।
मनसा कार्यसंसिद्धौ
त्वराद्विगुणरंहसा ।। ६३ ।।
अथ स
ललितयोषिद्भ्रूलताचारुश्रृङ्गं
रतिवलयपदाङ्के
चापमासज्य कण्ठे ।
सहचरमधुहस्तन्यस्तचूताङ्कुरास्त्रः
शतमखमुपतस्थे
प्राञ्जलिः पुष्पधन्वा ।। ६४ ।।
इति महाकविकालिदास-कृतौ
कुमारसंभवे महाकाव्ये ब्रह्मसाक्षात्कारो नाम द्वितीयः सर्गः ।
द्वितीयः सर्गः
तस्मिन्विप्रकृताः
काले तारकेण दिवौकसः ।
तुरासाहं
पुरोधाय धाम स्वायंभुवं ययुः ।। २.१ ।।
अन्वयः- तस्मिन् काले तारकेण विप्रकृताः
दिवौकसः तुरासाहं पुरोधाय स्वायंभुवं धाम ययुः ।
मल्लिo- तस्मिन्निति ।। तस्मिन्काले पार्वतीशुश्रूषाकाले तारकेण
तारकनाम्ना वज्रणखपुत्रेण केनचिदसुरेण विप्रकृता उपप्लुता दिवमोकः स्थानं येषां ते
दिवौकसो देवाः । `दिवं स्वर्गेऽन्तरिक्षे च' इति विश्वः । द्यौरोक इति पक्षे पृषोदरादित्वात्साधुः ।
तुरं त्वरितं साहयत्यभिभवतीति तुराषाट् । साहयतेश्चौरादिकात्क्विप् । `नहिवृतिवृषि-' इत्यादिना पूर्वपदस्य दीर्धः । प्रकृतिग्रहणे
प्रातिपदिकस्यापि ग्रहणात् । मुग्धबोधकारस्तु तुराशब्दष्टावन्त इत्याचष्टे । तं
तुरासाहं देवेन्द्रम् । अजादिषु साङ्रूपत्वाभावात् । `सहेः साढः सः' इति षत्वं न भवति । पुरोधाय पुरस्कृत्य । स्वयंभुवो ब्रह्मण
इदं स्वायंभुवम् । संज्ञापूर्वकविधेरनित्यत्वात् ओर्गुणः'
इति गुणो न । धाम स्थानं ययुः । ब्रह्मलोकं जग्मुरित्यर्थः
।। २.१ ।।
तेषामाविरभूद्ब्रह्मा
परिम्लानमुखश्रियाम् ।
सरसां
सुप्तपद्मानां प्रातर्दीधितिमानिव ।। २.२ ।।
अन्वयः- परिम्लानमुखश्रियां तेषां ब्रह्मा
सुप्तपद्मानां सरसां प्रातः दीधितिमान् इव आविरभूत् ।
मल्लिo- तेषामिति । परिम्लाना परिक्षीणा मुखश्रीर्मुखकान्तिर्येषां
तथोक्तानां तेषां देवानां ब्रह्मा सुप्तपद्मानां मुकुलितारविन्दानां सरसां
प्रातर्दीधितमान्सूर्यं इवाविरभूत् । प्रकाशोऽभूदित्यर्थः । `प्रकाशे प्रादुराविः स्यात्' इत्यमरः । सूर्योपमानेन तेषां म्लानिहरणत्वं सूचितम् ।
अत्रोपमाऽलङ्कारः । तल्लक्षणं तु- `स्वतः सिद्धेन भिन्नेन संमतेन च धर्मतः । साम्यमन्येन
वर्ण्यस्य वाच्यं चैकपदोपमा ।।' इति ।। २.२ ।।
अथ
सर्वस्य धातारं ते सर्वे सर्वतोमुखम् ।
वागीशं
वाग्भिरर्थ्याभिः प्रणिपत्योपतस्थिरे ।। २.३ ।।
अन्वयः- अथ सर्वे ते सर्वतोमुखं वागीशं
धातारं प्रणिपत्य अर्थ्याभिः वाग्भिः उपतस्थिरे ।
मल्लिo- अथेति । अथाविर्भावानन्तरं सर्वे ते देवाः सर्वतः समन्ततो
मुखानि यस्य तं सर्वतोमुखम् । चतुर्मुखमित्यर्थः वाचां विद्यानां ईशं सर्वस्य जगतो
धातारं स्त्रष्टारं ब्रह्माणं प्रणिपत्य नमस्कृत्य । अर्थादनपेताभिरर्थ्याभिः ।
अर्थयुक्ताभिरित्यर्थः। `धर्मपथ्यर्थन्यायादनपेते' इति यत्प्रत्ययः । वाग्भिरुपतस्थिरे । तुष्टुवुरित्यर्थः । `उपाद्देवपूजासंगतिकरणमित्रकरणपथिष्विति वक्तव्यम्'। इत्यात्मनेपदम् ।। २.३ ।।
स्तुतिप्रकारमाह
`नमः' इत्यादिभिर्द्वादशभिः श्लेकैः -
नमस्त्रिमूर्तये
तुभ्यं प्राक्सृष्टेः केवलात्मने ।
गुणत्रयविभागाय
पश्चाद्भेदमुपेयुषे ।। २.४ ।।
अन्वयः- (हे भगवन् !) सृष्टेः प्राक्
केवलात्मने पश्चात् गुणत्रयविभागाय भेदम् उपेयुषे (अतएव त्रिमूर्तये तुभ्यं नमः ।
)
मल्लिo- नम इति । हे भगवन्नित्यध्याहार्यं व्याख्येयम् । सृष्टेः
प्राक् । `अन्यारात्-' इत्यादिनाञ्चूत्तरपदयोगे पञ्चमी । केवलात्मन एकरुपाय । `आत्मा वा इदमेक एवाग्रआसीत्' इति श्रुतेः `निर्णिते केवलमिति त्रिलिङ्गं त्वेक्कृत्स्नयोः'
इत्यमरः । पश्चात्सृष्टिप्रवृत्तिकाले । विभज्यतेऽनेनेति
विभागः । गुणानां सत्त्वादीनां त्रयमेव विभागो यस्य तस्मै । `गुणाः सत्त्वं रजस्तमः' इत्यमरः । भेदमुपाधिम् । सष्टृत्वादिकमित्यर्थः । उपेयषे
प्रात्पवते । `उपेयिवाननाश्वाननूचानश्च' इति निपातः । अत एव त्रिमूर्तये ब्रह्मविष्णुरुद्ररुपिणे
तुभ्यं नमः । `नमः स्वस्ति-' इत्यादिना चतुर्थिं । उक्तं च-- `नमो रजोजुषे सृष्टौ स्थितौ सत्त्वमयाय च । तमोरुपाय संहारे
त्रिरुपाय स्वयंभूवे ।।' इति ।. २.४ ।।
यदमोघमपामन्तरुप्तं
बीजमज त्वया ।
अतश्चराचरं
विश्वं प्रभवस्तस्य गीयसे ।। २.५ ।।
अन्वयः- हे अज ! अपाम् अन्तः यत् अमोघं
बीजम् उप्तम् । अतः चराऽचरं विश्वं, तस्य प्रभवो गीयसे ।
मल्लिo- यदिति ।। न जायत इत्यजः । हे अज,
अपां जलानामन्तस्त्वया यदमोघमवन्ध्यं बीजं वीर्यमुप्तं
निक्षिप्तं । `मुक्तम्' इति पाठे विसृष्टमित्यर्थः । `शुक्रं तेजोरेतसी च बीजवीर्येन्द्रियाणि च'
इत्यमरः । अतस्ते बीजाच्चराचरं स्थावरजङ्गमात्मकम् ।
समाहारे द्वन्द्वैकवद्भावः । विश्वं जगत् । उत्पन्नमिति शेषः । तस्य विश्वस्य ।
प्रभवत्यस्मादिति प्रभवः कारणं गीयसे । `अदश्चराचरं विश्वं प्रसवस्तस्त गीयते'
इति पाठे अद इदं चराचरं विश्वं तस्य बीजस्य प्रसवो गीयते ।
लोक इति शेषः । अत्र मनुः- अप एव ससर्जादौ तासु बीजमवासृजत् । तदण्डमभवद्धैमं
सहस्रांशुसमप्रभम् ।। इति ।। २.५. ।।
तिसृभिस्त्वमवस्थाभिर्महिमानमुदीरयन्
।
प्रलयस्थितिसर्गाणामेकः
कारणतां गतः ।। २.६ ।।
अन्वयः- एकः त्वं तिसृभिः अवस्थाभिः
महिमानम् उदीरयन् प्रलयस्थितिसर्गाणां कारणातां गतः ।
मल्लिo- तिसृभिरिति ।। एकः सृष्टेः प्राक्केवलस्त्वं तिसृभिरवस्थाभिस्त्रैगुण्यमयीभिर्हरिहरब्रह्मस्वरुपाभिर्महिमानं
निजशक्तिमुदीरयन्जृम्भयन्प्रलयस्थितिसर्गाणामन्तस्थित्युत्पत्तीनां कारणतां गतः ।
इदं पश्चाद्भेदमुपेयुषे (२/४) इत्यस्य विवरणमतो न गतार्थत्वदोषः ।। २.६ ।।
भूतसृष्टिकर्तृत्वमुक्त्वा
मिथुनसृष्ट्यर्थं मूर्तिमतो ब्रह्मणो भेदमाह-
स्त्रीपुंसावात्मभागौ
ते भिन्नमूर्तेः सिसृक्षया ।
प्रसूतिभाजः
सर्गस्य तावेव पितरौ स्मृतौ ।। २.७ ।।
अन्वयः- स्त्रीपुंसौ सिसृक्षया भिन्नमूर्तेः
ते आत्मभागौ स्तः । तौ एव प्रसूतिभाजः सर्गस्य पितरौ स्मृतौ ।
मल्लिo- स्त्रीपुंसाविति ।। स्त्री च पुमांश्च स्त्रीपुंसौ । `अचतुर-' इत्यादिनाच्प्रत्ययान्तो निपातः । सिसृक्षया स्रष्टुमिच्छया
भिन्नमूर्तेर्द्विधाकृतविग्रहस्य ते तवात्मनो देहस्य भागावात्मभागौ । `आत्मा जावे धृतौ देहे स्वभावे परमात्मानि'
इति विश्वः । तावेव भागौ प्रसूतिभाज उत्पत्तिभाजः । सृज्यत
इति सर्गस्तस्य । निजसृष्टेरित्यर्थः । माता च पिता च पितरौ । `पिता' `मात्रा' इत्येकशेषः । स्मृतौ । वृद्धैरिति शेषः । अत्र मनु- `द्विधा कृत्वात्मनो देहमर्धेन पुरुषोऽभवत् । अर्धेन नारी
तस्यां स विराजमसृजत्प्रभुः ।।' इति ।। २.७ ।।
स्वकालपरिमाणेन
व्यस्तरात्रिंदिवस्य ते ।
यौ
तु स्वप्नावबोधौ तौ भूतानां प्रलयोदयौ ।। २.८ ।।
अन्वयः- स्वकालपरिमाणेन
व्यस्तरात्रिन्दिवस्य ते यौ तु स्वप्नाऽवबोधौ तौ (एव) भूतानां प्रलयोदयौ ।
मल्लिo- स्वकालेति ।। स्वकालस्य परिमाणेन `चतुर्युगसहस्राणि ब्रह्मणो दिनमुच्यते'
इत्युक्तरुपेण व्यस्तं विभक्तं रात्रिंदिवं रात्र्यहनी यस्य
तस्य । यद्यपि `अचतुर-' आदिसूत्रेण रात्रौ च दिवा च रत्रिंदिवमिति सप्तम्यर्थे वृत्तौ द्वन्द्व
इत्युक्तं तथापि `दोषामन्यमहः' `दिवामन्या रात्रिः' इत्यादौ इवत्राऽपि प्रातिपदिकार्थवृत्तित्वं
कथंचित्प्रयोगबलादाश्रयणीयम् । ते तव यौ तु स्वप्नावबोधौ तावेव भूतानां प्रलयोदयौ
संहारसृष्टी । यदाहुः- `यदा स देवो जागर्ति तदैव चेष्टते जगत् । यदा स्वपिति
शान्तात्मा तदा सर्वं प्रलीयते ।।' इति । एतच्च दैवेदिनसृष्टिप्रलयाभिप्रायकं महाप्रलयस्य
ब्रह्मणो वर्षशतान्ते भावित्वात् ।। २.८ ।।
जगद्योनिरयोनिस्त्वं
जगदन्तो निरन्तकः ।
जगदादिरनादिस्त्वं
जगदीशो निरीश्वरः ।। २.९ ।।
अन्वयः- (हे भगवन् !) त्वं जगद्योनिः अयोनिः,
जगदन्तः निरन्तकः, जगदादिः अनादिः, जगदीशो निरीश्वरः (असि) ।
मल्लिo--जगदिति । हे भगवन्, त्वं जगद्योविर्जगत्कारणं स्वयमयोनिरनादित्वादकारणकस्त्वम्
। अन्तयतीत्यन्तः । पचाद्यच् । चगतोऽन्तर्जगत्संहर्ता स्वयं निरन्तको
नित्यत्वादन्तरहितः । त्वं जगतामादिर्जगदादिः । सृष्टेः प्रागपि सन्नित्यर्थः । अत
एव त्वमनादिरादिरहितः । त्वं जगतामीशो नियन्ता स्वयं निरीश्वरः । अनियम्य इत्यर्थः
। `यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते' इत्यादि श्रुतिरेवात्र प्रमाणम् । अत्रायोनिरित्यादौ
नञ्तत्पुरुषाश्रयणे विरोधः । बहुव्रीहिणा तु तत्परिहार इति विरोधाभासालंकारः ।
यथाहुः- `विरोधाभासत्वे विरोधः' इति ।। २.९ ।।
तव तु न
प्रपञ्चस्येव जन्मतिरोधानज्ञानेषु परापेक्षेत्याह-
आत्मानमात्मना
वेत्सि सृजस्यात्मानमात्मना ।
आत्मना
कृतिना च त्वमात्मन्येव प्रलीयसे ।। २.१० ।।
अन्वयः- (हे भगवन् !) त्वम् आत्मानम् आत्मना
वेत्सि,
आत्मानम् आत्मना सृजसि, त्वं कृतिना आत्मना आत्मनि एव प्रलीयसे ।
मल्लिo- आत्मानमिति ।। हे भगवन्, त्वमात्मानं लोकानुग्रहार्थं ब्रह्मरूपेणोत्पिपादयिषितं
स्वस्वरूपमात्मनैव वेत्सि जानासि । सर्वापि क्रिया कर्तव्यार्थज्ञानपूर्विकेति
भावः । तथात्मानमात्मनैव । आत्मन्येवेत्यत्रापि संबध्यते । स्वस्मिन्नेव सृजसि ।
अधिष्ठानमपि स्वयमेवेत्यर्थः । `स्वेमहिम्नि प्रतिष्ठितम्' इति श्रुतेः । कृतिना समर्थेन । इदं सर्वत्र सम्बध्यते ।
आत्मना स्वेनैवात्मन्येव प्रलीयसे स्वस्मिन्नेव' प्रलीनो भवसि । लीयतेर्दैवादिकात्कर्तरि लट् । `प्रकृत्यादिभ्य उपसंख्यानम्' इति वार्तिकात्सर्वत्रात्मनेति तृतीया । न हि ते
प्रपञ्चस्येव ज्ञानोत्पत्तिलयेषु परापेक्षेति फलितार्थः ।। २.१० ।।
द्रवः
संघातकठिनः स्थूलः सूक्ष्मो लघुर्गुरुः ।
व्यक्तो
व्यक्तेतरश्चासि प्राकाम्यं ते विभूतिषु ।। २.११ ।।
अन्वयः- (हे भगवन् !) त्वं द्रवः,
सङ्घातकठिनः,स्थूलः सूक्ष्मः । त्वं लघुः गुरुः । त्वं व्यक्तः व्यक्तेतरश्च
असि । विभूतिषु ते प्राकाम्यम् ।
मल्लिo- द्रव इति ।। त्वमित्यनुषज्यते । हे भगवन्,
त्वं द्रवाः सरित्समुद्रादिवद्रसात्मकोऽसि । संघातेन
निबिडसंयोगेन कठिनो महीधरादिवत् । स्थूल इन्द्रियग्रहणयोग्यो घटादिवत् ।
सूक्ष्मोऽतीन्द्रियः परमाण्वादिवत् । लधुरुत्पतनयोग्यस्तूलादिवत् ।
गुरुर्हेमाद्रिवदचलनीयः । व्यक्तः कार्यंरुपोऽसि । व्यक्तेतरः कारणरूपश्चासि । एव
विभूतिष्वणिमादिषु ते तव । प्रकामस्य भावः प्राकाम्यं यथाकामत्वम् ।। २.११ ।।
उद्घातः
प्रणवो यासां न्यायैस्त्रिभिरुदीराणम् ।
कर्म
यज्ञः फलं स्वर्गस्तासां त्वं प्रभवो गिराम् ।। २.१२ ।।
अन्वयः- (हे भगवन् !) यासां गिराम् उद्घातः
प्रणवः,
त्रिभिः न्यायैः उदीरणं, कर्म यज्ञः, फलं स्वर्गः त्वं तासां गिरां प्रभवः (असि ।)
मल्लिo- उद्घात इति ।। हे भगवन्, यासां गिरां वाचामुद्घात उपक्रमः प्रणव ओंकारात्मकः । `ओंकारप्रणवौ समौ' इति । `स्यादभ्यादानमुद्घात आरम्भः' इति चामरः । इदमुपसंहारस्याप्युपलक्षणम् । `ब्रह्मणः प्रणवं कुर्यादादावन्ते च सर्वतः । दहत्येनः कृतं
पूर्वं परस्ताच्च विशेषतः ।।' इति निरुक्तपरिशिष्टयोर्यास्कः । नीयन्त एभिरर्थविशेषा इति
न्यायाः स्वराः । उक्तं च- स्वरविशेषादर्थप्रतिपत्तिः'
। `यथेन्द्रशत्रुः स्वरतोऽपराधात्'
इति । यासां गिरां त्रिभिर्न्यायैरुदात्तानुदात्तस्वरितैः
स्वरैरुदीरणमुच्चारणम् । यासां कर्म, प्रतिपाद्यमित्यर्थः । यज्ञो ज्योतिष्टोमादिः । न तु
चैत्यवन्दनादिरिति भावः । फलं स्वर्गः । कर्मद्वारेति शेषः । कर्मस्वर्गौ
ब्रह्मापवर्गयोरप्युपलक्षणे । त्वं तासां गिरां वेदानामित्यर्थः ।
प्रभवत्यस्मादिति प्रभवः कारणम् । प्रणेता स्मर्ता वा मतभेदेन ।। २.१२ ।।
सांख्यमतेन
स्तुवन्ति-
त्वामामनन्ति
प्रकृतिं पुरुषार्थप्रवर्तिनीम् ।
तद्दर्शिनमुदासीनं
त्वामेव पुरुषं विदुः ।। २.१३ ।।
अन्वयः- (हे भगवन् !) त्वां
पुरुषाऽर्थप्रवर्तिनीं प्रकृतिम् आमनन्ति । त्वाम् एव तद्दर्शिनम् उदासीनं पुरुषं
विदुः ।
मल्लिo- त्वामिति ।। हे भगवन्, त्वां पुरुषस्यार्थो भोगापवर्गरुपस्तदर्थ प्रवर्तत इति
पुरुषार्थप्रवर्तिनीं तां प्रकृतिं त्रैगुण्यात्मकं मूलकारणम् । `प्रकृतिः पञ्चभूतेषु प्रधाने मूलकारणम्'
। इति यादवः । आमनन्ति कथयन्ति । `म्ना अभ्यासे' इति धातोर्लट् । `पाघ्राध्मास्थाम्ना-' इत्यादिना मनादेशः ।
प्रकृतिपुरुषभेदाग्रहणात्प्रकृतिपुरुषाभेदव्यपदेशः । त्वामेव तां प्रकृतिं
साक्षित्वेन पस्यतीति तद्दर्शिनमुदासीनं कूटस्थं पुरुषं विदुर्विदन्ति । `विदो लटो वा' इति झेर्जुसादेशः । `अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णाम्' इति श्रुतिरत्र प्रमाणम् ।। २.१३ ।।
त्वं
पितृणामपि पिता, देवानामपि देवता ।
परतोऽपि
परश्चासि, विधाता
वेधसामपि ।। २.१४ ।।
अन्वयः- (हे भगवन् !) त्वं पितॄणाम् अपि
पिता,
देवानाम् अपि देवता, परतोऽपि परः, वेधसाम् अपि विधाता च असि ।
मल्लिo- त्वमिति ।। हे भगवन्, त्वं पितॄणामाग्निष्वात्तादीनामपि पिता । तेषामपि तर्पणीय
इत्यर्थः । परतोऽपि परश्चासि । सर्वोत्तरोऽसीत्यर्थः । `इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः । मनसश्च
परा बुद्धिर्बुद्धेरात्मा महास्ततः ।महतः परमव्यक्तात्पुरुषः परः । पुरुषान्न परं
किंचित्सा काष्ठा सा परा गतिः ।।' इति सर्वोत्तरत्वाभिधानात् । वेधसां दक्षादीनामपि विधाता
स्त्रष्टासि ।। २.१४ ।।
त्वमेव
हव्यं होता च, भोज्यं भोक्ता च शाश्वतः ।
वेद्यं
च वेदिता चासि, ध्याता ध्येयं च यत्परम् ।। २.१५ ।।
अन्वयः- (हे भगवन् !) त्वम् शाश्वतः एव
हव्यं होता च, भोज्यं भोक्ता च, वेद्यं वेदिता च, ध्याता यत् परं ध्येयं च असि ।
मल्लिo-त्वमेवेति । शश्वत्सिद्धः शाश्वतः । शैषिकोऽण्प्रत्ययः ।
यद्यपि `कालाट्ठञ्' इति ठञपवादः । अत एव सूत्रकारस्यापि प्रयोगः- `येषां च विरोधः शाश्वतिकः' इति । तथापि प्रयोगवशात्साधुरिति वामन इति । शाश्वतः
प्रयुक्तः शाश्वतस्त्वमेव । हूयत इति हव्यं हविराज्यादिकम् । जुहोतीति होता
यजमानश्चासि । भोज्यमभ्यवहार्यमन्नम् । `भोज्यं भक्ष्ये' इति निपातनात्कुत्वाभावः । भोक्तान्नादश्चासि । वेद्यं
साक्षात्कार्य वस्तुवेदिता साक्षात्कर्ता चासि । ध्याता स्मर्ता च । यत्परं वस्तु
ध्येयं तच्चासि । साक्षात्कर्ता चासि । ध्याता स्मर्ता च । यत्परं वस्तु ध्येयं
तच्चासि । साक्षात्कारसाधनभूतप्रत्ययविशेषप्रवाहो ध्यानम् ।। २.१५ ।।
इति
तेभ्यः स्तुतीः श्रुत्वा यथार्था हृदयंगमाः ।
प्रसादाभिमुखो
वेधाः प्रत्युवाच दिवौकसः ।। २.१६ ।।
अन्वयः- वेधा इति तेभ्यः यथार्थाः
हृदयङ्गमाः स्तुतीः श्रुत्वा प्रसादाऽभिमुखः (सन्) दिवौकसः प्रत्युवाच ।। २.१६ ।।
मल्लिo- इतीति ।। वेधा ब्रह्मेति तेभ्यो देवेभ्यः । `आख्यातोपयोगे' इत्यपादानत्वात्पञ्चमी । यथार्थाः सत्या अत एव हृदयं
गच्छन्तीति हृदयंगमा मनोहराः । खच्प्रकरणे `गमेः सुप्युपसंख्यानम्' इति खच्प्रत्ययः । `अरुर्द्विषजन्तस्य मुम्' इति मुमागमः । स्तुतीः स्तोत्राणि श्रुत्वा
प्रसादाभिमुखोऽनुग्रहप्रवणः सन् । दिवौकसो देवान्प्रत्युवाच ।। २.१६ ।।
पुराणस्य
कवेस्तस्य चतुर्मुखसमीरिता ।
प्रवृत्तिरासीच्छब्दानां
चरितार्था चतुष्टयी ।। २.१७ ।।
अन्वयः- चतुष्टयी शब्दानां प्रवृत्तिः
पुराणस्य कवेः तस्य चर्तुर्मुखसमीरिता (सती) चरितार्था आसीत् ।
मल्लिo- पुराणस्येति ।। द्रव्यगुणक्रियाजातिभेदेन चत्वारोऽवयवा
यस्या इति चतुष्टयो चतुर्विधा । `संख्याया अवयवे तयप्' इति तयप् । `टिङ्ढाणञ्द्वयसच्-' इत्यादिना ङीप् । शब्दानां प्रवृत्तिर्वैखरीप्रमुखा
वाग्वृत्तिः । उक्तं च- `वैखरी शब्दनिष्पत्तिर्मध्यमा श्रुतिगोचरा । द्योतितार्था च
पश्यन्ती सूक्ष्मा वागनपायिनी ।।' इति । पुराणास्य पुरातनस्य । पृषोदरादित्वात्साधुः । कवेः
कवयितुस्तस्य ब्रह्मणश्चतुर्भिर्मुखैः समीरिता सती । `तद्धितार्थ-' इत्यादिनोत्तरपदसमासः । समाहारे चतुर्मुखीति स्यात् ।
चरितार्थान्वर्थासीत् । चतुर्मुखोच्चारणाच्चातुर्विध्यं सफलमासीदित्यर्थः ।। २.१७
।।
भगवानाह-
स्वगतं
स्वानधीकारान्प्रभावैरवलम्ब्य वः ।
युगपद्युगबाहुभ्यः
प्राप्तेभ्यः प्राज्यविक्रमाः ।। २.१८ ।।
अन्वयः- हे प्राज्यविक्रनाः ! स्वान् अधिकारान्
प्रभावैः अवलम्ब्य युगपत् प्राप्तेभ्यः युगबाहुभ्यो वः स्वागतम् ।। २.१८ ।।
मल्लिo- स्वागतमिति ।। हे प्राज्यविक्रमाः प्रभूतपराक्रमा देवाः । `प्राज्यं भूरिप्रभूतं च' इति यादवः । स्वान्स्वकीयानधिकारान्नियोगान् । `उपसर्गस्य घञि-' इति वा दीर्घः । प्रभावैः सामर्थ्यैरवलम्ब्यास्थाय ।
यथाधिकारं स्थित्वापीत्यर्थः । युगपत्समकालं प्राप्तेभ्यः । युगपत्प्राप्त्या
महत्कार्यमनुमीयत इति भावः । युगबाहुभ्यः । दीर्घबाहुभ्य इत्यर्थः । अजानुबाहुत्वं
भाग्यलक्षणम् । वो युष्मभ्यम् ।`बहुवचनस्य वस्नसौ' इति वसादेशः । `कर्मणा यमभिप्रैति-' इत्यत्र कर्मपदेन क्रियाग्रहणात्संप्रदानत्वम् । स्वागतं
शोभनागमनम् । काकुरत्रानुसंधेया ।। २.१८ ।।
किमिदं
द्युतिमात्मीयां न बिभ्रति यथा पुरा ।
हिमक्लिष्टप्रकाशानि
ज्योतींषीव मुखानि वः ।। २.१९ ।।
अन्वयः- (ह वत्साः !) हिमक्लिष्टप्रकाशानि
ज्योतींषि इव वो मुखानि पुरा यथा आत्मीयां द्युतिं न बिभ्रति । इदं किम् ?
मल्लिo- किमिति ।। `वत्साः' इत्युत्तरश्लोकीय (४/१८) संबोधनमत्राप्यनुष़ञ्जनीयम् । हे
वत्साः पुत्रकाः, हिमेन नीहारेण क्लिष्टप्रका शानि मन्दप्रभाणि ज्योतींषि
नक्षत्राणीव ।`दीत्पिताराहुताशेषु ज्योतिः' इति शाश्वतः । वो युष्माकं मुखानि पुरा यथा
पूर्वमिवात्मीयां द्युतिं न बिभ्रति । इदम् किम् । किंनिबन्धनमित्यर्थः ।
किमिदमित्यनेन वाक्यार्थः परामृश्यते ।। २.१९ ।।
उक्तमेव
प्रपञ्चयति सप्तभिः श्लोकैः-
प्रशमादर्चिषामेतदनुद्गीर्णसुरायुधम्
।
वृत्रस्य
हन्तुः कुलिशं कुण्ठिताश्रीव लक्ष्यते ।। २.२० ।।
अन्वयः- अर्चिषां प्रशमात्
अनुद्गीर्णसुरायुधम् एतत् वृत्रस्य हन्तुः कुलिशं कुण्ठिताश्रि इव लक्ष्यते ।।
२.२० ।।
मल्लिo- प्रशमादिति ।। अर्चिषां तेजसां
प्रशमान्निर्वाणादनुद्गीर्णसुरायुधम् । अनुदितचित्रप्रभमित्यर्थः । एतद्वृत्रस्य
हन्तुरिन्द्रस्य कुलिशं वज्रम् । कुण्ठिता अश्रयो यस्य तत्कुण्ठिताश्रि
कुण्ठितकोटीव लक्ष्यते दृश्यते ।। २.२० ।।
किं
चायमरिदुर्वारः पाणौ पाशः प्रचेतसः ।
मन्त्रेण
हतवीर्यस्य फणिनो दैन्यमाश्रितः ।। २.२१ ।।
अन्वयः- किं च अयम् अरिदुर्वारः प्रचेतसः
पाणौ पाशः मन्त्रेण हतवीर्यस्य फणिनो दैन्यम् आश्रितः ।
मल्लिo- किं चेति ।। किं चायमरिदुर्वारो रिपुदुष्प्रधर्षः प्रचेतसो
वरुणस्य । `प्रचेता वरुणः पाशी' इत्यमरः । पाणौ पाशो रज्जुरायुधविशेषः । मन्त्रेण गारुडेन
हतवीर्यस्य प्रतिबद्धशक्तेः । फणिनः सर्पस्य दैन्यं शोच्यत्वमाश्रितः । अत्र
फणिनिष्ठदैन्यस्य पाशेऽसम्भवाद्दैन्यमिव दैन्यमिति कल्पनादसंभवद्वस्तुसंबन्धो
निदर्शनालंकारः ।। २.२१ ।।
कुबेरस्य
मनःशल्यं शंसतीव पराभवम् ।
अपविद्धगदो
बाहुर्भग्नशाख इव द्रुमः ।। २.२२ ।।
अन्वयः- भग्नशाखो द्रुम इव अपविद्धगदः
कुबेरस्य बाहुः मनःशल्यं पराभवं शंसति इव ।
मल्लिo- कुबेरस्येति ।। अपविद्धा त्यक्ता गदा येन सोऽपबिद्धगदः ।
अतएव भग्नशाखो द्रुम इव स्थितः कुबेरस्य बाहुर्मनः शल्यम् । दुःखहेतुत्वान्मनसः
शल्यप्रायमित्यर्थः । पराभवम् । शत्रुकृतमिति शेषः । शंसतीव कथयतीव ।
लक्षणयानुमापयतीत्यर्थः । बाहौ मुख्यकथनस्यासम्भवादिवशब्दोऽप्यत एव ।। २.२२ ।।
यमोऽपि
विलिखन्भूमिं दण्डेनास्तमितत्विषा ।
कुरुतेऽस्मिन्नमोघेऽपि
निर्वाणालातलाघवम् ।। २.२३ ।।
अन्वयः- अस्तमितत्विषा दण्डेन भूमिं विलिखन्
यमोऽपि अमोघे अपि अस्मिन् निर्वाणाऽलातलाघवं कुरुते ।
मल्लिo- यम इति ।। अस्तं नाशमिताः प्राप्ताः । अस्तमिति
मकारान्तमव्ययम् । तस्य `द्वीतीयाश्रितातीतपतितगतात्यस्तप्राप्तापन्नैः'
इति समासः । अस्तमितास्त्विषो यस्य तेन निस्तेजस्केन दण्डेन
यमोऽपि भूमिं विलिखन्नमोघेऽपि प्रागिति भावः । अस्मिन्दण्डे निर्वाणालातस्य
शान्तोल्मुकस्य । अलातं नाम भूलेखनशलाका तस्य यल्लाघवं क्लैब्यं तत्कुरुते । `अलातमुल्मुकं ज्ञेयम्' इति हलायुधः । निर्वाणोऽवाते' इति निपातनान्निष्ठानत्वम् । अत्रापि लाघवमिव लाघवमिति
कल्पनान्निदर्शनालंकारः ।। २.२३ ।।
अमी
च कथमादित्याः प्रतापक्षतिशीतलाः ।
चित्रन्यस्ता
इव गताःप्रकाशमालोकनीयताम् ।। २.२४ ।।
अन्वयः- प्रतापक्षतिशीतला अमी आदित्यश्च कथं
चित्रन्यस्ता इव प्रकामालोकमीयतां गताः ।
मल्लिo- अमी इति ।। प्रतापक्षत्या तेजसां क्षयेण शीतला अमी
आदित्याश्च । द्वादशेति शेषः । कथम् । केन हेतुनेत्यर्थः ।
चित्रन्यस्ताश्चित्रलिखिता इव । प्रकाममत्यन्तमालोकनीयतां दृश्यतां गताः प्रात्पाः
।। २.२४ ।।
पर्याकुलत्वान्मरुतां
वेगभङ्गोऽनुमीयते ।
अम्भसामोघसंरोधः
प्रतीपगमनादिव ।। २.२५ ।।
अन्वयः- अम्भसां प्रतीपगमनात् ओघसंरोध इव
मरुतां पर्याकुलत्वात् वेगभङ्गोऽनुमीयते ।
मल्लिo- पर्याकुलेति ।। मरुतां वायूनाम् । सप्तसप्तानामिति शेषः ।
पर्याकुलत्वात्स्खलितगतित्वाद्धेतोर्वेगस्य भङ्गोऽम्भसां जलानां प्रतीपगमनात् ।
उत्तानावरोहादित्यर्थः । ओघस्य संरोधः प्रवाहप्रतिबन्ध इवानुमीयते ।। २.२५ ।।
आवर्जितजटामौलिविलम्बिशशिकोटयः
।
रुद्राणामपि
मुर्धानः क्षत हुंकारशंसिनः ।। २.२६ ।।
अन्वयः- आवर्जीतजटामौलिविलम्बिशशकोटयो
रुद्राणां अपि मूर्धानः क्षतहुङ्कारशंसिनः ।
मल्लिo- आवर्जितेति ।। आवर्जितेषु परिभवदुःखावनम्रेषु जटानां मोलिषु
जटाजूटेषु विलम्बिन्यः स्त्रंसिन्यः शशिकोटयश्चन्द्ररेखा येषां ते तथोक्ताः ।
रुद्राणामपि । एकादशानामिति शेषः । मूर्धानः क्षतं हुङ्कारं शंसन्तीति तथोक्ताः ।
हुङ्कारक्षत्यनुमापका इत्यर्थः । हुङ्कारशस्त्रा हि रुद्रा इति भावः ।। २.२६ ।।
लब्धप्रतिष्ठाः
प्रथमं यूयं किं बलवत्तरैः ।
अपवादैरिवोत्सर्गाः
कृतव्यावृत्तयः परैः ।। २.२७ ।।
अन्वयः- प्रथमं लब्धप्रतिष्ठा यूयं
बलवत्तरैः परैः उत्सर्गाअपवादैः इव किं कृतव्यावृत्तयः ।
मल्लिo- लब्धेति ।। प्रथमं पूर्वं लब्धप्रतिष्ठा लब्धस्थितयः ।
लब्धावकाशा इत्यन्यत्र । यूयं बलवत्तरैः पौरुषातिरेकात्प्रबलतरैः ।
निरवकाशैरित्यपरत्र । परैः शत्रुभिरत्सर्गाः सामान्यशास्त्राणि `मा हिंस्यात्' इत्येवमादीनि । अपोद्यन्त एमिरित्यपवादैः `गामालभेत' इत्यादिभिर्विशेषशास्त्रैरिव किं कृतव्यावृत्तयः
कृतप्रतिष्ठाभङ्गाः । कृतविषयसंकोचरुपबाधा इत्यन्यत्र । `विषयसंकोच एव बाधः' इत्याचार्याः । निषेधशास्त्रस्य वेदिकहिंसापरिहारेण
लौरिकमात्रे व्यवस्थापनाद्विषयसंकोच इत्यलमतिगहनावगाहनेन ।। २.२७ ।।
तद्ब्रूत
वत्साः किमितः प्रार्थयध्वं समागताः ।
मयि
सृष्टिर्हि लोकानां रक्षा युष्मास्ववस्थिता ।।२.२८ ।।
अन्वयः- तत् हे वत्साः । समागता यूयम्,
इतः किं प्रार्थयध्वं ? ब्रूत । हि मयि लोकानां सृष्टिः,
रक्षा युष्मासु अवस्थिता ।
मल्लिo- तदिति ।। तत्तस्मात्कारणात् । हे वत्साः पुत्रकाः । `वत्सस्त्वर्भकपुत्राद्योर्वर्षे वत्सं तु वक्षसि'
इति विश्वः । स्वयं पितामहत्वाद्वत्सा इत्यामन्त्रयते ।
संभूयागताः समागताः इतो मत्तः किं प्रार्थयध्वम् । किमिच्छतेत्यर्थः । ब्रूत ।
लोकरक्षणे यूयमेव कर्तार इत्याह- मयि लोकानां सृष्टी रक्षा युष्मास्ववस्थिता ।
अतस्तदर्थमपि नस्ति मदपेक्षेत्यर्थः ।। २.२८ ।।
ततो
मन्दानिलोद्धूतकमलाकरशोभिना ।
गुरुं
नेत्रसहस्त्रेण नोदयामास वासवः ।। २.२९ ।।
अन्वयः- ततो वासवो गुरुं
मन्दाऽनिलोद्धूतकमलाकरशोभिना नेत्रसहस्रेण नोदयामास ।
मल्लिo- तत इति ।। ततो भगवत्प्रश्नानन्तरं वासव इन्द्रो गुरुं
बृहस्पतिम् । `गुरूगीष्पतिपित्राद्यौ' इत्यमरः । मन्दानिलोद्धूतो यः कमलाकरः स इव शोभत इति तेन
तथोक्तेन नेत्राणां सहस्रेण नोदयामास प्रेरयामास। सहस्रग्रहणमास्थातिशयार्थम् ।
अनिमेषाणामपि प्रयत्नवशादक्षिस्पन्दो न विरुध्यते ।। २.२९ ।।
स
द्विनेत्रं हरेश्चक्षुः सहस्रनयनाधिकम् ।
वाचस्पतिरुवाचेदं
प्राञ्जलिर्जलजासनम् ।। २.३० ।।
अन्वयः- हरेः सहस्रनयनाऽधिकं द्विनेत्रं चक्षुः स वाचस्पतिः प्राञ्जलिः
(सन्) जलजासनम् इदम् उवाच ।
मल्लिo- स इति ।। हरेरिन्द्रस्य। `इन्द्रो दुश्च्यवनो हरिः' इति हलायुधः । सहस्रान्नयनेभ्योऽधिकं सहस्रनयनाधिकम् ।
तदगोचरदर्शित्वादिति भावः । द्वे नेत्रे यस्य तद्द्विनेत्रम् ।
प्रसिद्धाच्चक्षुषोऽयं विशेष इत्यर्थः । चक्षुश्चक्षुर्भूतः । स च वाचस्पतिः ।
कस्कादित्वादलुक्सत्वे । `षष्ठ्याः पतिपुत्र-' इत्यादिना सत्वमिति स्वामी । तन्न,
छन्दोविषयत्वात् । प्राञ्जलिः सन्। जलजासनं
ब्रह्माणमिदमुवाच चक्षुष्ट्वारोपस्य प्रकृतोपयोगात्परिणामालङ्कारः ।। २.३० ।।
एवं
यदात्थ भगवन्नामृष्टं नः परैः पदम् ।
प्रत्येकं
विनियुक्तात्मा कथं न ज्ञास्यसि प्रभो ।। २.३१ ।।
अन्वयः- हे भगवन् ! यत् आत्थ तत् एवम्,
नः पदं परैः आमृष्टम् । हे प्रभो ! प्रत्येकं
विनियुक्तात्मा कथं न ज्ञास्यसि ?
मल्लिo- ऐवमिति ।। हे भगवन् षड्गुणैश्वर्यसम्पन्न ! यदात्थ `कृतव्यावृत्तयः परैः' (२/२६) इति यद्व्रवीषि । `ब्रुवः पञ्चानाम्-' इतयादिनाहादेशः । `वर्तमानसामीप्य वर्तमानवद्वा' इति वर्तमानप्रयोगः । वामनस्तु भ्रान्तोऽयं प्रयोग ईत्याह ।
आहेति भूते णलन्तभ्रमवदिति । आहेत्युपलक्षणम् । तदेव सत्यम् नोऽस्माकं पदमधिकारः
परैः शत्रुभिरामृष्टमाक्षित्पम् । हे प्रभो, प्रत्येकं प्रतिपुरुषं विनियुक्तात्मा प्रवेशितस्वरुपः ।
सर्वान्तर्यामीत्यर्थः । कथं न ज्ञास्यसि न वेत्सि । वर्तमानेऽपि वचनभङ्ग्या
भविष्यन्निर्देशः प्रसिद्धः । `अपन्हवे ज्ञः' `अकर्मकाच्च' इत्यात्मनेपदविकल्पः ।। २.३१ ।।
उक्तमेव
प्रपञ्चयति-
भवल्लब्धवरोदीर्णस्तारकाख्यो
महासुरः ।
उपप्लवाय
लोकानां धूमकेतुरिवोत्थितः ।। २.३२ ।।
अन्वयः- भवल्लब्धवरोदीर्णः तारकाख्यो
महासुरः धूमकेतुः इव लोकानाम् उपप्लवाय उत्थितः ।
मल्लिo- भवदिति ।। भवतस्त्वत्तो लब्धेन वरेणोदीर्ण उद्धतः तारक
इत्याख्या नामधेयं यस्य स तारकाख्यः । महानसुरो महासुरः । `सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टाः पूज्यमानैः'
इति तत्पुरुषः । धूमकेतुरुत्पातविशेष इव
लोकानामुपप्लवायोपद्रवायोत्थित उत्पन्नः ।। २.३२ ।।
पुरे
तावन्तमेवास्य तनोति रविरातपम् ।
दीर्घिकाकमलोन्मेषो
यावन्मात्रेण साध्यते ।। २.३३ ।।
अन्वयः- अस्य पुरे रविः तावन्तम् एव आतपं
तनोति यावन्मात्रेण दीर्घिकाकमलोन्मेषः साध्यते ।
मल्लिo- पुर इति ।। अस्य तारकस्य पुरे रविः सूर्यस्तावन्तं
तावन्मात्रमेवातपं तनोति । यावन्मात्रैण यावैत३। यावती मात्रा मितिर्यस्य
यावन्मात्रं तेन वा । अल्पपरिमाणेनेत्यर्थः । मात्रा परिच्छदे । अल्पे च परिमाणे
सा मात्रं कार्त्स्न्येऽवधारणे' इत्यमरः । दीर्घिकासु क्रीडावापीषु कमलानामुन्मेषो विकासः
साध्यते निष्पाद्यते कठोरकिरणोऽपि मन्दोष्णः सन्नेव तद्भीत्या पुरे प्रकाशत
इत्यभिप्रायः ।। २.३३ ।।
सर्वाभिः
सर्वदा चन्द्रस्तं कलाभिर्निषेवते ।
नादत्ते
केवलां लेखां हरचूडामणीकृताम् ।। २.३४ ।।
अन्वयः- चन्द्रः तं सर्वदा सर्वाभिः कलाभिः
निषेवते,
केवलां हरचूडामणीकृतां लेखां न आदत्ते ।
मल्लिo- सर्वाभिरति ।। चन्द्रस्तं तारकं सर्वदा ।
कृष्णपक्षेऽपीत्यर्थः । सर्वाभिः कलाभिर्निषेवते ।`कला तु षोडशो भागः' इत्यमरः । केवलां हरचूडामणीकृतां शिवशिरोमणीकृतां लेखां
नादत्ते न गृह्णाति ।। २.३४ ।।
व्यावृत्तगतिरुद्याने
कुसुमस्तेयसाध्वसात् ।
न
वाति वायुस्तत्पार्श्वे तालवृन्तानिलाधिकम् ।। २.३५ ।।
अन्वयः- वायुः कुसुमस्तेयसाध्वसात् उद्याने
व्यावृत्तगतिः (सन्) तत्पार्श्वे तालवृन्ताऽनिलाऽधिकं न वाति ।
मल्लिo- व्यावृत्तेति ।। वायुः स्तेनस्य भावः कर्म वा स्तेयं
चौर्यम् । `स्तेनाद्यन्नलोपश्च' इति यत्प्रत्ययो नलोपश्च । कुसुमानां स्तेयं
तस्मात्स्तेयाभियोगाद्दण्डाद्वा साध्वसं भयं तस्माद्धेतोरुद्याने व्यावृत्तगतिः ।
निवृत्तोद्यानसंचारः सन्नित्यर्थः । सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वात् समासः । तत्पार्श्वे
तत्समीपे । तालस्य वृन्तैरुद्ग्रन्थ्यते । तालस्येव वृन्तमस्येति वा तालवृन्तं
तस्यानिलात्व्यजनसंचारपवनादधिकं यथा तथा न वाति । `व्यजनं तालवृन्तकम्' इत्यमरः ।। २.३५ ।।
पर्यायसेवामुत्सृज्य
पुष्पसंभारतत्पराः ।
उद्यानपालसामान्यमृतवस्तमुपासते
।। २.३६ ।।
अन्वयः- ऋतवः पर्यायसेवाम् उत्सृज्य
पुष्पसंभारतत्पराः (सन्तः) उद्यानपालसामान्यं तम् उपासते ।
मल्लिo- पर्यायेति ।। ऋतवः षड् वसन्तादयः पर्यायसेवां
क्रमसेवामुत्सृज्य पुष्पाणां संभारे संग्रहे तत्पराः । आसक्ताः सन्त इत्यर्थः । `तत्परे प्रसितासक्तौ' इत्यमरः । उद्यानपालैरुद्यानाधिकृतैः सामान्यं साधारणं यथा
भवति तथा तं तारकमुपासते सेवन्ते । शीतोष्णादिदोषप्रकाशनं तु दूरापास्तमित्यर्थः
।। २.३६ ।।
तस्योपायनयोग्यानि
रत्नानि सरितां पतिः ।
कथमप्यम्भसामन्तरानिष्पत्तेः
प्रतीक्षते ।। २.३७ ।।
अन्वयः- सरितां पतिः तस्य उपायनयोग्यानि
रत्नानि अम्भसाम् अन्तरा निष्पत्तेः कथमपि प्रतीक्षते ।
मल्लिo- तस्येति ।। सरितां पतिः समुद्रस्तस्य तारकस्योपायनानां
प्राभृतानां योग्यानि । `प्राभृतं तु प्रदेशनम् । उपायनम्'
इत्यमरः । रत्नान्यम्भसामन्तरा निष्पत्तेः परिपाकपर्यन्तम्
। विकल्पादसमासः । कथमपि महता यत्नेन प्रतीक्षते । कदा वा परिपच्येरन्नित्येकाग्रेण
पालयतीत्यर्थः ।। २.३७ ।।
ज्वलन्मणिशिखाश्चैनं
वासुकिप्रमुखा निशि ।
स्थिरप्रदीपतामेत्य
भुजङ्गाः पर्युपासते ।। २.३८ ।।
अन्वयः- ज्वलन्मणिशिखा वासुकिप्रमुखाः
भुजङ्गाश्च निशि स्थिरप्रदीपताम् एत्य एनं पर्युपासते ।
मल्लिo- ज्वलदिति ।। किंचेति चार्थः । ज्वलन्त्यो मणीनां
शिरोरत्नानां शिखा ख्वाला येषां ते वासुकिप्रमुखा भुजङ्गाः सर्पाः । सिद्धाश्च
ध्वन्यन्ते । `भुजंगः सिद्धसर्पयोः' इत्यमरः । निशि स्थिरप्रदीपतामनिर्वाणदीपत्वमेत्यैनं तारकं
पर्युपासते परिवृत्य सेवन्ते ।। २.३८ ।।
तत्कृतानुग्रहापेक्षी
तं मुहुर्दूतहारितैः ।
अनुकूलयतीन्द्रोऽपि
कल्पद्रुमविभूषणैः ।। २.३९ ।।
अन्वयः- इन्द्रोऽपि तत्कृताऽनुग्रहापेक्षी
(सन्) मुहुः दूतहारितैः कल्पद्रुमविभूषणैः तम् अनुकूलयति ।
मल्लिo- इन्द्रोपि तेन तारकेण कृतं तत्कृतमनुग्रहं प्रसादमपेक्षते
इति तथोक्तः सन् । मुहुर्दूतहारितैर्दूतप्रापिनैः कल्पद्रुमाणां विभूषणैः ।
तत्प्रसूनैरित्यर्थः । तं तारकमनुकूलयत्यनुकूलं करोति ।। २.३९ ।।
इत्थमाराध्यमानोऽपि
क्लिश्नाति भुवनत्रयम् ।
शाम्येत्प्रत्यपकारेण
नोपकारेण दुर्जनः ।। २.४० ।।
अन्वयः- इत्थम् आराध्यमानोऽपि स भुवनत्रयं
क्लिश्नाति । (हि) दुर्जनः प्रत्यपकारेण शाम्येत्, उपकारेण न शाम्येत् ।
मल्लिo- इत्थमिति । इत्थमुक्तप्रकारेण
रविशशिपवनोदधिभुजंगसुरेन्द्रैराराध्यमानोऽपि भुवनत्रयं क्लिश्नाति पीडयति । तथाहि
। दुर्जनः प्रत्यपकारेण प्रतीकारेणैव शाम्येच्छान्तो भवेत् । उपकारेण तु न
शाम्येत् । प्रत्युत प्रकुप्यतीति भावः ।। २.४० ।।
तेनामरवधूहस्तैः
सदयालूनपल्लवाः ।
अभिज्ञाश्छेदपातानां
क्रियन्ते नन्दनद्रुमाः ।। २.४१ ।।
अन्वयः- तेन अमरवधूहस्तैः सदयालूनपल्लवाः
नन्दनद्रुमाः छेदपातानाम् अभिज्ञाः क्रियन्ते ।
मल्लिo- तेनेति ।। तेन तारकेणामरवधूहस्तैः । सुकुमारैरिति भावः ।
तैरपि सदयमलूना अवतंसार्थं छिन्नाः पल्लवा येषां ते नन्दनद्रुमाः । छेदाश्च
पाताश्च छेदपातास्तेषाम् । अभिजानन्तीत्यभिज्ञाः । कृद्योगात्कर्मणि षष्ठी ।
क्रियन्ते ।। २.४१ ।।
वीज्यते
स हि संसुप्तः श्वाससाधारणानिलैः ।
चामरैः
सुरवन्दीनां वाष्पसीकरवर्षिभिः ।। २.४२ ।।
अन्वयः- हि स संसुप्तः (सन्)
श्वाससाधारणाऽनिलैः बाष्पसीकरवर्षिभिः सुरवन्दीनां चामरैः वीज्यते ।
मल्लिo- वीज्यते इति ।। हि यस्मात्कारणत्स तारकः संसुत्पः सन् ।
श्वाससाधारणो निश्वाससमानोऽनिलो योषां तैः ततोऽप्याधिक्ये निद्राभङ्गभयादिति भावः
। वाष्पशीकरवर्षिभिः । तासां स्त्रीणां रोदनस्यायमवसर इति भावः । सुरवन्दीनां
सुरप्रग्रहस्त्रीणां संबन्धिभिः । `प्रग्रहापग्रहौ वन्द्याम्' इत्यमरः । चामरैर्वीज्यते ।। २.४२ ।।
उत्पाट्य
मेरुश्रृङ्गाणि क्षुण्णानि हरितां खुरैः ।
आक्रीडपर्वतास्तेन
कल्पिताः स्वेषु वेश्मसु ।। २.४३ ।।
अन्वयः- तेन हरितां खुरैः क्षुण्णानि
मेरुश्रृङ्गाणि उत्पाट्य स्वेषु वेश्मसु आक्रीडपर्वताः कल्पिताः ।
मल्लिo- उत्पाट्येति ।। तेन तारकेण हरितां सूर्याश्वनाम् । `हरित्सूर्ये च सूर्याश्वे वर्णे च हरिते दिशि'
इति विश्वः । खुरैः शफैः क्षुण्णानि चूर्णितानि । एतेन
तेषामत्यौन्नत्यं सूचितम् । मेरुश्रृङ्गाण्युत्पाट्य स्वेषु वेश्मसु । वैश्मस्विति
बहुवचनेनास्य भुवनत्रयनिवासः सूचितः । आक्रीडन्त एष्वित्याक्रीडाः । ते च पर्वताः
कल्पिताः कृताः ।। २.४३ ।।
मन्दाकिन्याः
पयः शेषं दिग्वारणमदाविलम् ।
हेमाम्भोरुहसस्यानां
तद्वाप्यो धाम सांप्रतम् ।। २.४४ ।।
अन्वयः- साम्प्रतं मन्दाकिन्या
दिग्वारणमदाविलं पयः शेषम् । हेमाम्भोरुहसस्यानां तद्वाप्यो धाम ।
मल्लिo- मन्दाकिन्या इति ।। सांप्रतं संप्रति मन्दाकिन्या भागीरथ्या
दिग्वारणानां दिग्गजानां मदैराविलं कलुषं पयो जलमेव । शिष्यते इति शेषं शिष्टम् ।
कर्मण्यण्प्रत्ययः । `त्रिष्वन्यत्रोपयुज्यते' इति नपुंसकत्वम् । तर्हि कनककमलानि क्व गतानीत्याह- हेमेति
। हेमाम्भोरुहाण्येव सस्यानि तेषां तु तस्य वाप्यस्तद्वाप्य एव धाम स्थानम् ।
सर्वाण्यप्युत्पाट्य स्वदीर्घिकास्वेव प्रतिरोपितवानित्यर्थः ।। २.४४ ।।
भुवनालोकनप्रीतिः
स्वर्गिभिर्नानुभूयते ।
खिलीभूते
विमानानां तदापातभयात्पथि ।। २.४५ ।।
अन्वयः- तदापातभयात् विमानानां पथि खिलीभूते
(सति) स्वर्गिभिः भुवनालोकनप्रीतिः न अनुभूयते ।
मल्लिo- भुवनेति ।। तस्य तारकस्यापातात्समापत्तेर्भयाद्विमानानां
पथि खिलीभूतेऽप्रहतीभूते सति । `द्वे खिलाप्रहते समे' इत्यमरः । स्वर्गिभिर्देवैभुवनानामालोकने प्रीतिर्नानुभूयते
।। २.४५ ।।
यज्वभिः
संभृतं हव्यं विततेष्वध्वरेषु सः ।
जातवेदोमुखान्मायी
मिषतामाच्छिनत्ति नः ।। २.४६ ।।
अन्वयः- यज्वभिः विततेषु अध्वरेषु संभृतं
हव्यं मायी स मिषतां नः जातवेदोमुखात् आच्छिनत्ति ।
मल्लिo- यज्वभिरिति ।। यज्वभिर्विधिवदिष्टवद्भिः `यज्वा तु विधिनेष्टवान्' इत्यमरः । `सुयजोर्ङ्वनिप्' इति ङ्वनिप्प्रत्ययः । विततेष्वध्वरेषु यज्ञेषु संभृतं
दत्तं हव्यं हविर्मायी मायावी । व्रीह्यादित्वादि निप्रत्ययः । स तारको नोऽस्माकं
मिषतां पश्यताम् । पश्यत्सु सत्स्वित्यर्थः । `षष्ठी चानादरे' इति षष्ठी । जातवेदा वह्निरेव मुखं
तस्माज्जातवेदोमुखादाच्छिनत्ति । आक्षिप्य गुह्णातीत्यर्थः ।। २.४६ ।।
उच्चैरुच्चैःश्रवास्तेन
हयरत्नमहारि च ।
देहबद्धमिवेन्द्रस्य
चिरकालार्जितं यशः ।। २.४७ ।।
अन्वयः- किं च-तेन उच्चैः उच्चैः श्रवा
हयरत्नं चिरकालाऽर्जितम् इन्द्रस्य यश इव अहारि ।
मल्लिo- उच्चैरिति ।। किंचेति चार्थः । तेन तारकेणोच्चैरुन्नत
उच्चैः श्रवा नाम हयो रत्नमिव हयरत्नमश्वश्रेष्ठः `रत्नश्रेष्ठे मणावपि' इति विश्वः । अस्य शुभ्रत्वादुत्प्रेक्षतेः-देहबद्धं
बद्धदेहम् । मूर्तिमदित्यर्थः । आहिताग्न्यादित्वान्निष्ठायाः परानिपातः ।
चिरकालार्जितमिन्द्रस्य यश इवाहार्यपहृतम् ।। २.४७ ।।
तर्हि
सामाद्युपायास्तत्र कथं न प्रयुक्ता इत्यत्राह-
तस्मिन्नुपायाः
सर्वे नः क्रूरे प्रतिहतक्रियाः ।
वीर्यवन्त्यौषधानीव
विकारे सांनिपातिके ।। २.४८ ।।
अन्वयः- क्रूरे तस्मिन् नः सर्वे उपायाः
सन्निपातिके विकारे वीर्यवन्ति औषधानि इव प्रतिहतक्रियाः ।
मल्लिo- तस्मिन्निति ।। क्रूरे घातुके । `नृशंसो धातुकः क्रूरः' इत्यमरः । तस्मिन्नसुरे नोऽस्माकं सर्वे उपायाः
संनिपातदोषत्रयस्य प्रकोपजे सांनिपातिके विकारे ज्वरादौ । `संनिपाताच्च' इति वक्तव्याठ्ठक् । वीर्यवन्ति सारवन्त्यौषधानीव
प्रतिहतक्रिया विफलप्रयोगा भवन्ति ।। २.४८ ।।
तदैव
प्रतिहतक्रियामाह-
जयाशा
यत्र चास्माकं प्रतिघातोत्थितार्चिषा ।
हरिचक्रेण
तेनास्य कण्ठे निष्कमिवार्पितम् ।। २.४९ ।।
अन्वयः- यत्र अस्माकं जयाशा,
प्रतिघातोत्थिताऽर्चिषा तेन हरिचक्रेण अस्य कण्ठे निष्कम्
अर्पितम् इव ।
मल्लिo- जयाशेति ।। किंचेति चार्थः । नूनमनेन वयं जेष्याम इति यत्र
हरिचक्रेऽस्माकं जयाशा विजयाशंसा । आसीदिति शेषः । प्रतिघातेन
प्रतिहत्योत्थितार्चिषोद्गततेजसा तेन हरिचक्रेण विष्णोः सुदर्शनेनास्य तारकस्य
कण्ठे निष्कमुरोभूषणमर्पितमिवेप्युत्प्रेक्षा । स्वयमयं निष्कमिव स्थितमित्यर्थः ।
तारकशिरश्छेदाय हरिणा चक्रं त्यक्तं तदपि नष्टशक्ति जातमिति भावः । `साष्टे शते सुवर्णानां हेम्न्युरोभूषणे पले । दीनारेऽपि च
निष्कोऽस्त्री' इत्यमरः ।। २.४९ ।।
तदीयास्तोयदेष्वद्य
पुष्करावर्तकादिषु ।
अभ्यस्यन्ति
तटाघातं निर्जितैरावता गजाः ।। २.५० ।।
अन्वयः- अद्य निर्जितैरावताः तदीया गजाः
पुष्करावर्तकादिषु तोयदेषु तटाघातम् अभ्यस्यन्ति ।
मल्लिo- तदीयेति । अद्य सम्प्रति निर्जित ऐरावतो यैस्ते तथोक्ताः ।
तस्य तारकस्येमे तदीया गजाः पुष्कराश्चावर्तकाश्च नामादयो येषां तेषु तोयदेषु
मेघेषु तदाघातं वप्रक्रीडाभ्यस्यन्ति ।। २.५० ।।
तदिच्छामो
विभो ! स्रष्टुं सेनान्यं तस्य शान्तये ।
कर्मबन्धच्छिदं
धर्मं भवस्येव मुमुक्षवः ।। २.५१ ।।
अन्वयः- तद् हे विभो ! मुमुक्षवो भवस्य
शान्तये कर्मबन्धच्छिदं धर्मम् इव तस्य शान्तये सेनान्यं स्रष्टुम् इच्छामः ।
मल्लिo- तदिति ।। तत्तस्मात्कारणात् । हे विभो स्वामिन्,
मोक्तुं भवं त्यक्तुमिच्छवो मुमुक्षवो विरक्ता भवस्य
संसारस्य शान्तये निवृत्तये कर्मैव बन्धस्तं छिनत्तीति कर्मबन्धच्छित्तं धर्ममिव ।
आत्मज्ञानहेतुभूतमिति शेषः । `तमेव विदित्वातिमृत्युमेति' इति ज्ञानादेव मुक्तिः । तस्य तारकस्य शान्तये नाशाय ।
सेनां नयतीति सेनानीश्चमूपतिः । `सत्सूद्विष-' इत्यादिना क्विप् । तं सेनान्यं कंचित्स्रष्टुमिच्छामः ।
वयमिति शेषः ।। २.५१ ।।
सेनानीसृष्टेः
फलमाह-
गोप्तारं
सुरसैन्यानां यं पुरस्कृत्य गौत्रभित् ।
प्रत्यानेष्यति
शत्रुभ्यो वन्दीमिव जयश्रियम् ।। २.५२ ।।
अन्वयः- सुरसैन्यानां गोप्तारं यं
पुरस्कृत्य गोत्रभित् वन्दीम् इव जयश्रियं शत्रुभ्यः प्रत्यानेष्यति ।
मल्लिo- गोप्तारमिति ।। सुरसैन्यानां देवतासेनानां गोप्तारं
रक्षितारं यं सेनान्यं पुरस्कृत्य पुरोधाय । `पुरोऽव्ययम्' इति गतित्वात् `नमस्पुरसोर्गत्योः' इति सकारः । गां पृथ्वीं त्रायन्त इति
गोत्रास्तान्भिनत्तीति गोत्रभिदिन्द्रो जयश्रियं बन्दीमिव बन्दीकृतां स्त्रियमिव
शत्रुभ्यः सकाशात्प्रत्यानेष्यति प्रत्याहरिष्यति तं स्त्रष्टुमिति पूर्वेण
संबन्धः ।। २.५२ ।।
वचस्यवसिते
तस्मिन्ससर्ज गिरमात्मभूः ।
गर्जितानन्तरां
वृष्टिं सौभाग्येन जिगाय सा ।। २.५३ ।।
अन्वयः- तस्मिन् वचसि अवसिते (सति) आत्मभूः
गिरं ससर्ज । सा सौभाग्येन गर्जितानन्तरां वृष्टिं जिगाय ।
मल्लिo- वचसीति ।। तस्मिन्बार्हस्पत्ये वचस्यवसिते परिसमाप्ते
सत्यात्मभूर्ब्रह्मा गिरं वाचं ससर्ज जगादेत्यर्थः । सा गीः सौभाग्येन मनोहरत्वेन
। `हृद्भगसिन्ध्वन्ते पूर्वपदस्य च'
इत्युभयपदवृद्धिः गर्जिताद्गर्जितस्य वानन्तरं प्रवृत्तां
वृष्टिं जिगाय जितवती । गर्जितपरत्वाद्वृष्टेरिव तद्विज्ञापनफलत्वाद्गिरः
सुभगत्वमिति भावः ।। २.५३ ।।
संपत्स्यते
वः कामोऽयं कालः कश्चित्प्रतीक्ष्यताम् ।
न
त्वस्य सिद्धौ यास्यामि सर्गव्यापारमात्मना ।। २.५४ ।।
अन्वयः- अयं कः कामः सम्पत्स्यते । कश्चित्
कालः प्रतीक्ष्यताम् । तु अस्य सिद्धौ आत्मना सर्गव्यापारं न यास्यामि ।
मल्लिo-- संपत्स्यत इति ।। अयं वो युष्माकं कामो मनोरथः सेनानीरुपः
संपत्स्यते सेत्स्यति । कश्चित्कियानपि कालः प्रतीक्ष्यताम् । तु किंतु तस्य
सेनान्यः सिद्धौ विषय आत्मना स्वयं सर्गः सृष्टिरेव व्यापारस्तं न यास्यामि । नाहं
स्रक्ष्यामीत्यर्थः ।। २.५४ ।।
इतः
स दैत्यः प्राप्तश्रीर्नेत एवार्हति क्षयम् ।
विषवृक्षोऽपि
संवर्ध्य स्वयं छेत्तुमसाम्प्रतम् ।। २.५५ ।।
अन्वयः- इतः प्रात्पश्रीः स दैत्यः इत एव
क्षयं न अर्हति; विषवृक्षः अपि संवर्ध्य स्वयं छेत्तुम् असाम्प्रतम् ।
मल्लिo- इत इति ।। इतो मत्त एव प्रात्पश्रीर्लब्धोदयः स
दैत्यस्तारकासुर इतो मत्त एव क्षयं नाशं नार्हति । तथाहि । अन्यो
वृक्षस्तावदास्ताम् विषस्य वृक्षो विषयवृक्षोऽपि संवर्ध्य कुतश्चित्कारणात्सम्यग्
वर्धयित्वा स्वयं छेत्तुमसांप्रतमनर्हः । असांप्रतमित्यमेन निपातेनाभिहितत्वाद्वृक्ष
इति द्वितीयान्तो न भवत्यनभिहिते कर्मणि द्वितीयाभिधानात् । यथाह वामनः-- `निपातेनाप्यभिहिते कर्मणि न विभक्तिः परिगणनस्य
प्रायिकत्वात्' इति ।। २.५५ ।।
वृतं
तेनेदमेव प्राङ् मया चास्मैप्रतिश्रुतम् ।
वरेणशमितं
लोकानलं दग्धुं तत्तपः ।। २.५६ ।।
अन्वयः- प्राक् तेन इदम् एव वृतं,
मया च अस्मै प्रतिश्रुतम् । हि लोकान् दग्धुम् अलं तत्तपो
वरेण शमितम् ।
मल्लिo-- वृतमिति ।। प्राक्पुर्वं तेनासुरेणेदमेव देवैरवध्यत्वमेव
वृतं प्रार्थितम् । मया चास्मै तारकाय प्रतिश्रुतं प्रतिज्ञातम् । `प्रत्याङ्भ्यां श्रुवः पूर्वस्य कर्ता'
इति संप्रदानत्वाच्चतुर्थी । कर्तव्यं चैतदित्याह--
लोकान्दग्धुमलं शक्तम् । `पर्यात्पिवचनेष्वलमर्थेषु' इति तुमुन्प्रत्ययः । तस्य तपस्तत्तपो वरेण वरदानेन
शमितमिति शेषः ।। २.५६ ।।
संयुगे
सांयुगीनं तमुद्यतं प्रसहेत कः ।
अंशादृते
निषिक्तस्य नीललोहितरेतसः ।। २.५७ ।।
अन्वयः- संयुगो उद्यतं सांयुगीनं तं
निषिक्तस्य नीललोहितरेतसः अंशात् ऋते कः प्रसहेत ?
मल्लिo- संयुग इति ।। संयुगे युद्ध उद्यन्तं व्याप्रियमाणम् ।
संयुगे साधुं सांयुगीनम् । `प्रतिजनादिभ्यः खञ्' इति खञ्प्रत्ययः । तं तारकं निषिक्तस्य क्वचित्क्षेत्रे
क्षरितस्य । `नीलः कण्ठे लोहितश्च केशेष्विति नीललोहित इति पुराणम् ।'
इति स्वामी । तस्य नीललोहितस्य धूर्जटेरेतसः
शुक्रस्यांशादृतेंऽशं विनान्यः कः प्रसहेताभिभवेत् । प्रसहनमभिभवः'
इति वृत्तिकारः ।। २.५७ ।।
कथमसावीदृक्शक्तिरित्याह-
स
हि देवः परं ज्योतिस्तमःपारे व्यवस्थितम् ।
परिच्छिन्नप्रभावर्द्धिर्न
मया न च विष्णुना ।। २.५८ ।।
अन्वयः- हि स देवः तमःपारे व्यवस्थितं परं
ज्योतिः मया विष्णुना च परिच्छिन्नप्रभावर्द्धिः न ।
मल्लिo- स इति ।। स देवो नीललोहितस्तमसः पारे परतो व्यवस्थितं
तमोगुणातीतं परं ज्योतिः परमात्मा हि । अतएव मया
परिच्छिन्नप्रभावर्द्धिरवगाढमहिमातिशयो नभवति तथा विष्णुना च न । अतस्तस्यासाध्यं
नास्तीत्यर्थः ।। २.५८ ।।
संप्रति
तदंशोत्पत्तावुपायं दर्शयति-
उमारुपेण
ते यूयं संयमस्तिमितं मनः ।
शंभोर्यतध्वमाक्रष्टुमयस्कान्तेन
लोहवत् ।। २.५९ ।।
अन्वयः- ते यूयं संयमस्तिमित शम्भोः मनः
उमारुपेण अथस्कान्तेन लोहवत् आक्रष्टुं यतध्वम् ।
मल्लिo- उमेति ।। ते कार्यार्थिनो यूयं संयमस्तिमितं समाधिनिश्चलं
शंभोर्मन उमारुपेणोमासौन्दर्येण `रुपं स्वभावे सौन्दर्ये नाणके पशुशब्दयोः । ग्रन्थावृत्तौ
नाटकादावाकारश्लोकयोरपि ।।' इति विश्वः । अयस्कान्तेन मणिविशेषेण । `कस्कादिषु च' इति सकारः । लोहवदयोधातुमिव। `तेन तुल्यं क्रिया चेद्वतिः' इति वतिप्रत्ययो मृग्यः आक्रष्टुमाहर्तुं यतध्वमुद्युक्ता
भवत ।। २.५९ ।।
न च
गत्यन्तरमस्तीत्याह-
उभे
एव क्षमे वोढुमुभयोर्बीजमाहितम् ।
सा
वा शंभोस्तदीया वा मूर्तिर्जलमयी मम ।। २.६० ।।
अन्वयः- उभयोः शम्भोः मम वा आहितं बीजं
वोढुं क्रमेण शम्भोः सा वा मम च तदीया जलमयी मूर्तिः वा उभे एव क्षमे ।
मल्लिo-- उभे इति ।। उभयोः शंभोर्मम चाहितं निषिक्तं बीजं तेजो वोढुं
सोढुं सा वोमा शंभोरष्टमूर्तेस्तस्येयं तदीया जलमयी मूर्तिर्वा मम । न
तृतीयेत्यर्थः । वा शब्दो द्वन्द्वार्थे न त्वन्यार्थे । एतदेवोदाहृत्येत्थमेव
व्याख्यातं गणव्याख्याने । अत्र दीपकालङ्कारः ।
प्राकरणिकयोरुमामहेश्वरयोरप्राकरणिकयोर्ब्रह्मजलमूर्त्योश्चौपम्यस्य गम्यत्वात् ।
यथाह भोजराजः- `प्रस्तुतानामप्रस्तुतानां चौपम्यस्य गम्यत्वे दीपकम्'
इति । न चेयं तुल्योगिता तस्याः केवलप्रस्तुतविषत्वेन
केवलाप्रस्तुतविषयत्वेन चोत्थानादिति ।। २.६० ।।
तस्यात्मा
शितिकण्ठस्य सैनापत्यमुपेत्य वः ।
मोक्ष्यते
सुरवन्दीनां वेणीवीर्यविभूतिभिः ।। २.६१ ।।
अन्वयः- तस्य शितिकण्ठस्य आत्मा वः
सैनापत्यम् उपेत्य वीर्यविभूतिभिः सुरबन्दीनां वेणीः मोक्ष्यते ।
मल्लिo- तस्येति ।। तस्य शितिकण्ठस्याष्टमूर्तेरात्मा पुत्रः
इत्यर्थः । `आत्मा वै पुत्रनामासि' इति श्रुतेः । वो युष्माकं सेनापतेर्भावः सैनापत्यम् `पत्यन्तपुरोहितादिभ्यो यक्' इति यक्प्रत्ययः । उपेत्य प्राप्य वीर्यविभूतिभिः
शौर्यसंपत्तिभिः सुरवन्दीनां वेणीर्मोक्ष्यते विस्रंसयिष्यति । तारकासुरं
हनिष्यतीति भावः ।। २.६१ ।।
इति
व्याहृत्य विबुधान्विश्वयोनिस्तिरोदधे ।
मनस्याहितकर्तव्यास्तेऽपि
देवा दिवं ययुः ।। २.६२ ।।
अन्वयः- विश्वयोनिः विबुधान् इति व्याहृत्य तिरोदधे । देवा अपि मनसि
आहितकर्तव्याः (सन्तः) दिवं ययुः ।
मल्लिo- इतीति ।। विश्वस्य योनिः कारणम् । `योनिः स्त्रीणां भगस्थाने कारणं तान्त्रिके पणे'
इति वैजयन्ती । बिबुधान्सुरानिति व्याहृत्याभिधाय
तिरोदधोऽन्तर्हितवान् । ते देवा अपि मनस्याहितं कर्तव्यं यैस्ते तथोक्ताः सन्ता
दिवं स्वर्गं ययुः प्रापुः ।। २.६२ ।।
तत्र
निश्चित्य कंदर्पमगमत्पाकशासनः ।
मनसा
कार्यसंसिद्धौ त्वराद्विगुणरंहसा ।। २.६३ ।।
अन्वयः- पाकशासनः तत्र कन्दर्पं निश्चित्य
कार्यसिद्धौ त्वराद्विगुणरंहसा मनसा अगमत् ।
मल्लिo- तत्रेति । पाको नाम कश्चिदसुरस्तस्य शासन इन्द्रस्तत्र
हरचित्तकर्षणकृत्ये कंदर्पं निश्चित्य । साधकत्वेनेति शेषः । कार्यसंसिद्धौ
त्वरयौत्सुक्येन द्वौ गुणौ यस्य तद्द्विगुणं द्विरावृत्तं रंहो वेगो यस्य तेन
तथोक्तेन । `गुणस्तु वृत्तिशब्दादिज्येन्द्रियामुख्यतन्तुषु' इति वैजयन्ती । मनसागमत् । सस्मारेत्यर्थः । गमेर्लुङ् ।
लृदित्त्वाच्च्लेरङादेशः ।। २.६३ ।।
अथ
स ललितयोषिद्भ्रूलताचारुश्रृङ्गं
रतिवलयपदाङ्के चापमासज्य कण्ठे ।
सहचरमधुहस्तन्यस्तचूताङ्कुरास्त्रः
शतमखमुपतस्थे प्राञ्जलिः पुष्पधन्वा ।। २.६४ ।।
अन्वयः- अथ स पुष्पधन्वा ललितयोषिद्भ्रूलताचारुश्रृङ्गं
चापं रतिवलयपदाङ्के कण्ठे आसज्य सहचरमधुहस्तन्यस्तचूताऽङ्कुराऽस्त्रः प्राञ्जलिः
(सन्) शतमखम् उपतस्थे ।
मल्लिo- अथेति । अथ स्मरणानन्तरम् । स स्मृत इत्यर्थः । पुष्पं धनुर्यस्य
स पुष्पधन्वा कामः । `वा संज्ञायाम्' इत्यनङ् । `ललितं त्रिषु सुन्दरम्' इत्मरः । ललितायाः सुन्दर्या योषितो भ्रुवौ लते इव चारुणी
श्रृङ्गे कोटी यस्य तत्तथोक्तं चापम् । रतिः स्मरप्रिया । रतिः स्मरप्रिया'
इत्यमरः । तस्या वलयपदानि कङ्कणस्थानान्यङ्कश्चिह्नं यस्य स
तथोक्ते कण्ठ आसज्य लगयित्वा । चापकण्ठविशेषणाभ्यां
श्रृङ्गारैकनिधेस्त्रिभुवनैकवीरस्य श्रृङ्गारवीरोपकरणेषु तुल्यरसत्वं व्यज्यते ।
सहचरस्य सख्युर्मधोर्वसन्तस्य हस्ते न्यस्तं चूताङ्कुरमेवास्त्रं यस्य स तथोक्तः
प्राञ्जलिः सन् । शतमखमिन्द्रमुपतस्थे सङ्गतवान् । सङ्गतिकरणार्थादात्मनेपदम् ।
अत्र स्वभावोक्तिः `ननमयययुतेयं मालिनी भोगिलाकैः'
इति लक्षणात् ।। २.६४ ।।
इति श्रीमन्महामहोपाध्यायकोलाचलमाल्लिनाथसूरिविरचितया संजीविनीसमाख्यया व्याख्यया समेतः श्रीकालिदासकृतौ कुमारसंभवे महाकाव्ये ब्रह्मसाक्षात्कारो नाम द्वितीयः सर्गः ।
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें