नामलिङ्गानुशासनं नाम अमरकोषः प्रथमं काण्डम् (शब्दादिवर्गः)

 

॥ अथ शब्दादिवर्गः ॥

ब्राह्मी तु भारती भाषा गीर्वाग्वाणी सरस्वती।
व्याहार उक्तिर्लपितं भाषितं वचनं वचः॥ 1 ॥

अपभ्रंशोऽपशब्दः स्याच्छास्त्रे शब्दस्तु वाचकः।
तिङ् सुबन्तचयो वाक्यं क्रिया वा कारकान्विता॥ 2 ॥

श्रुतिः स्त्री वेद आम्नायस्त्रयी धर्मस्तु तद्विधिः।
स्त्रियामृक् सामयजुषी इति वेदास्त्रयस्त्रयी॥ 3 ॥

शिक्षेत्यादि श्रुतेरङ्गमोङ्कारप्रणवौ समौ।
इतिहासः पुरावृत्तमुदात्ताद्यास्त्रयः स्वराः॥ 4 ॥

आन्वीक्षिकी दण्डनीतिस्तर्कविद्याऽर्थशास्त्रयोः।
आख्यायिकोपलब्धार्था पुराणं पञ्चलक्षणम्॥ 5 ॥

प्रबन्धकल्पना कथा प्रवह्लिका प्रहेलिका।
स्मृतिस्तु धर्मसंहिता समाहृतिस्तु संग्रहः॥ 6 ॥

समस्या तु समासार्था किंवदन्ती जनश्रुतिः।
वार्ता प्रवृत्तिर्वृत्तान्त उदन्तः स्यादथाऽह्वयः॥ 7 ॥

आख्याह्वे अभिधानं च नामधेयं च नाम च।
हूतिराकारणाऽऽह्वानं संहूतिर्बहुभिः कृता॥ 8 ॥

विवादो व्यवहारः स्यादुपन्यासस्तु वाङ्मुखम्।
उपोद्धात उदाहारः शपनं शपथः पुमान्॥ 9 ॥

प्रश्नोऽनुयोगः पृच्छा च प्रतिवाक्योत्तरे समे।
मिथ्याभियोगोऽभ्याख्यानमथ मिथ्याभिशंसनम्॥ 10 ॥

अभिशापः प्रणादस्तु शब्दः स्यादनुरागजः।
यशः कीर्तिः समज्ञा च स्तवः स्तोत्रं स्तुतिर्नुतिः॥ 11 ॥

आम्रेडितं द्विस्त्रिरुक्तमुच्चैर्घुष्टं तु घोषणा।
काकुः स्त्रियां विकारो यः शोकभीत्यादिभिर्ध्वनेः॥ 12 ॥

अवर्णाऽक्षेपनिर्वादपरीवादापवादवत्।
उपक्रोशो जुगुप्सा च कुत्सा निन्दा च गर्हणे॥ 13 ॥

पारुष्यमतिवादः स्याद् भर्त्सनं त्वपकारगीः।
यः सनिन्द उपालम्भस्तत्र स्यात्परिभाषणम्॥ 14 ॥

तत्र त्वाक्षारणा यः स्यादाक्रोशो मैथुनं प्रति।
स्यादाभाषणमालापः प्रलापोऽनर्थकं वचः॥ 15 ॥

अनुलापो मुहुर्भाषा विलापः परिदेवनम्।
विप्रलापो विरोधोक्तिः संलापो भाषणं मिथः॥ 16 ॥

सुप्रलापः सुवचनमपलापस्तु निह्नवः।

चोद्यमाक्षेपाऽभियोगौ शापाऽक्रोशौ दुरेषणा।

अस्त्री चाटु चटु श्लाघा प्रेम्णा मिथ्याविकत्थनम्॥

संदेशवाग्वाचिकं स्याद्वाग्भेदास्तु त्रिषूत्तरे॥ 17 ॥

रुशती वागकल्याणी स्यात्कल्या तु शुभात्मिका।
अत्यर्थमधुरं सान्त्वं संगतं हृदयङ्गमम्॥ 18 ॥

निष्ठुरं परुषं ग्राम्यमश्लीलं सूनृतं प्रिये।
सत्येऽथ संकुलक्लिष्टे परस्परपराहते॥ 19 ॥

लुप्तवर्णपदं ग्रस्तं निरस्तं त्वरितोदितम्।
अम्बूकृतं सनिष्ठीवमबद्धं स्यादनर्थकम्॥ 20 ॥

अनक्षरमवाच्यं स्यादाहतं तु मृषार्थकम्।

सोल्लुण्ठनं तु सोत्प्रासं मणितं रतिकूजितम्।

श्राव्यं हृद्यं मनोहारि विस्पष्टं प्रकटोदितम्॥

अथ म्लिष्टमविस्पष्टं वितथं त्वनृतं वचः॥ 21 ॥

सत्यं तथ्यमृतं सम्यगमूनि त्रिषु तद्वति।
शब्दे निनादनिनदध्वनिध्वानरवस्वनाः॥ 22 ॥

अत्यर्थमधुरं सान्त्वं संगतं हृदयङ्गमम्।
निष्ठुरं परुषं ग्राम्यमश्लीलं सूनृतं प्रिये॥ 23 ॥

स्वाननिर्घोषनिर्ह्रादनादनिस्वाननिस्वनाः।

आरवाऽऽरावसंरावविरावा अथ मर्मरः॥ 23॥

स्वनिते वस्त्रपर्णानां भूषणानां तु शिञ्जितम्।

निक्वाणो निक्वणः क्वाणः क्वणः क्वणनमित्यपि॥ 24॥

वीणायाः क्वणिते प्रादेः प्रक्वाणप्रक्वणादयः।

कोलाहलः कलकलस्तिरश्चां वाशितं रुतम्॥ 25॥
स्त्री प्रतिश्रुत्प्रतिध्वाने गीतं गानमिमे समे।

॥ इति शब्दादि वर्गः ॥