तमध्वरे विश्वजिति क्षितीशं निःशेषविश्राणितकोशजातम् ।
उपात्तविद्यो
गुरुदक्षिनार्थी कौत्सः प्रपेदे वरतन्तुशिष्यः ॥1॥
स मृन्मये
वीतहिरण्मयत्वात्पात्रे निधायार्घ्यमनर्घशीलः ।
श्रुतप्रकाशं
यशसा प्रकाशः प्रत्युज्जगामातिथिमातिथेयः ॥2॥
तमर्चयित्वा
विधिवद्विधिज्ञस्तपोधनं मानधनाग्रयायी ।
विशांपतिर्विष्टरभाजमारात्कृताञ्जलिः
कृत्यविदित्युवाच ॥3॥
अप्यग्रणीर्मन्त्रकृतां
ऋषीणां कुशाग्रबुद्धे कुशली गुरुस्ते ।
यतस्त्वया
ज्ञानमशेषमाप्तं चैतन्यमर्कादिव जीवलोकः ॥4॥
पाठान्तरम्-
ज्ञानं
यतस्त्वां प्रविवेशपुण्यं चैतन्यमुग्रादिव यायजूकम्।
लोकेन चैतन्यमिवोष्णरश्मेः।
कायेन वाचा
मनसापि शश्वद् यत्संभृतं वासवधैर्यलोपि ।
आपाद्यते न
व्ययमन्तरायैः कच्चिन्महर्षेस्त्रिविधं तपस्तत् ॥5॥
आधारबन्धप्रमुखैः
प्रयत्नैः संवर्धितानां सुतनिर्विशेषम् ।
कच्चिन्न वाय्वादिरुपप्लवो
वः श्रमच्छिदामाश्रमपादपानाम् ॥6॥
क्रियानिमित्तेष्वपि
वत्सलत्वादभग्नकामा मुनिभिः कुशेषु ।
तदङ्कशय्याच्युतनाभिनाला
कच्चिन्मृगीणामनघा प्रसूतिः ॥7॥
निर्वर्त्यते
यैर्नियमाभिषेको येभ्यो निवापाञ्जलयः पितॄणाम् ।
तान्युञ्छषष्ठाङ्कितसैकतानि
शिवानि वस्तीर्थजलानि कच्चित् ॥8॥
नीवारपाकादि
कडम्गरीयैरामृश्यते जानपदैर्न कच्चित् ।
कालोपपन्नातिथिकल्पभागं
वन्यं शरीरस्थितिसाधनं वः ॥9॥
अपि प्रसन्नेन
महर्षिणा त्वं सम्यग्विनीयानुमतो गृहाय ।
कालो ह्ययं
संक्रमितुं द्वितीयं सर्वोपकारक्षमं आश्रमं ते ॥10॥
तवार्हतो
नाभिगमेन तृप्तं मनो नियोगक्रिययोत्सुकं मे ।
अप्याज्ञया
शासितुरात्मना वा प्राप्तोऽसि संभावयितुं वनान्माम् ॥11॥
इत्यर्घ्यपात्रानुमितव्ययस्य
रघोरुदारामपि गां निशम्य ।
स्वार्थोपपत्तिं
प्रति दुर्बलाशस्तमित्यवोचद्वरतन्तुशिष्य: ॥12॥
सर्वत्र नो
वार्तमवेहि राजन् नाथे कुतस्त्वय्यशुभं प्रजानाम् ।
सूर्ये
तपत्यावरणाय दृष्टे: कल्पेत लोकस्य कथं तमिस्रा ॥13॥
भक्ति: प्रतीक्ष्येषु
कुलोचिता ते पूर्वान् महाभाग तयातिशेषे ।
व्यतीतकालस्त्वहमभ्युपेतस्त्वामर्थिभावादिति
मे विषाद: ॥14॥
शरीरमात्रेण
नरेन्द्र तिष्ठन्नाभासि तीर्थप्रतिपादितद्धि: ।
आरण्यकोपात्तफलप्रसूति:
स्तम्बेन नीवार इवावशिष्ट: ॥15॥
स्थाने
भवानेकनराधिप: सन्नकिंचनत्वं मखजं व्यनक्ति ।
पर्यायपीतस्य
सुरैर्हिमांशो: कलाक्षय: श्लाघ्यतरो हि वृद्धे: ॥16॥
तदन्यतस्तावदनन्यकार्यो
गुर्वर्थमाहर्तुमहं यतिष्ये ।
स्वस्त्यस्तु
ते निर्गलिताम्बुगर्भं शरद्घनं नार्दति चातकोऽपि ॥17॥
एतावदुक्त्वा
प्रतियातुकामं शिष्यं महर्षेर्नृपतिर्निषिध्य ।
किं वस्तु
विद्वन्गुरवे प्रदेयं त्वया कियद्वेति तमन्वयुङ्क्त ॥18॥
ततो
यथावद्विहिताध्वराय तस्मै स्मयावेशविवर्जिताय ।
वर्णाश्रमाणां
गुरवे स वर्णी विचक्षण: प्रस्तुतमाचचक्षे ॥19॥
समाप्तविद्येन
मया महर्षिर्विज्ञापितोऽभूद्गुरुदक्षिणायै ।
स मे
चिरायास्खलितोपचारां तां भक्तिमेवागणयत्पुरस्तात् ॥20॥
निर्बन्धसंजातरुषार्थकार्श्यमचिन्तयित्वा
गुरुणाहमुक्त: ।
वित्तस्य
विद्यापरिसंख्यया मे कोटीश्चतस्रो दश चाहरेति ॥21॥
सोऽहं
सपर्याविधिभाजनेन मत्वा भवन्तं प्रभुशब्दशेषम् ।
अभ्युत्सहे
संप्रति नोपरोद्धुमल्पेतरत्वाच्छ्रुतनिष्क्रयस्य ॥२२॥
इत्थं द्विजेन
द्विजराजकान्तिरावेदितो वेदविदां वरेण ।
एनोनिवृत्तेन्द्रियवृत्तिरेनं
जगाद भूयो जगदेकनाथ: ॥23॥
गुर्वर्थमर्थी
श्रुतपारदृश्वा रघो: सकाशादनवाप्य कामम् ।
गतो
वदान्यान्तरमित्ययं मे मा भूत्परीवाद-नवावतार: ॥24॥
स त्वं
प्रशस्ते महिते मदीये वसँश्चतुर्थोऽग्निरिवाग्न्यगारे ।
द्वित्राण्यहान्यर्हसि
सोढुमर्हन् यावद् यते साधयितुं त्वदर्थम् ॥25॥
तथेति तस्यावितथं
प्रतीत: प्रत्यग्रहीत् संगरमग्रजन्मा ।
गामात्तसारां
रघुरप्यवेक्ष्य निष्क्रष्टुमर्थं चकमे कुबेरात् ॥26॥
वसिष्ठमन्त्रोक्षणजात्
प्रभावादुदन्वदाकाशमहीधरेषु ।
मरुत्सखस्येव
बलाहकस्य गतिर्विजघ्ने न हि तद्रथस्य ॥27॥
अथाधिशिश्ये
प्रयत: प्रदोषे रथं रघु: कल्पितशस्त्रगर्भम् ।
सामन्तसंभावनयैव
धीर: कैलासनाथं तरसा जिगीषु: ॥28॥
प्रात:
प्रयाणाभिमुखाय तस्मै सविस्मया: कोषगृहे नियुक्ता: ।
हिरण्मयीं
कोषगृहस्य मध्ये वृष्टिं शशंसु: पतितां नभस्त: ॥29॥
स
भूपतिर्भासुरहेमराशिं लब्धं कुबेरादभियास्यमानात् ।
दिदेश कौत्साय
समस्तमेव पादं (शृङ्गं) सुमेरोरिव वज्रभिन्नम् ॥30॥
जनस्य
साकेतनिवासिनस्तौ द्वावप्यभूतानभिनन्द्यसत्त्वौ ।
गुरुप्रदेयाधिकनि:स्पृहोऽर्थी
नृपोऽर्थिकामादधिकप्रदश्च ॥31॥
अथोष्ट्रवामीशतवाहितार्थं
प्रजेश्वरं प्रीतमना महर्षि: ।
स्पृशन्करेणानतपूर्वकायं
संप्रस्थितो वाचमुवाच कौत्स: ॥32॥
किमत्र चित्रं
यदि कामसूर्भूर्वृत्ते स्थितस्याधिपते: प्रजानाम् ।
अचिन्तनीयस्तु
तव प्रभावो मनीषितं द्यौरपि येन दुग्धा ॥33॥
आशास्यमन्यत् पुनरूक्तभूतं
श्रेयांसि सर्वाण्यधिजग्मुषस्ते ।
पुत्रं
लभस्वात्मगुणानुरूपं भवन्तमीड्यं भवत: पितेव ॥34॥
इत्थं
प्रयुज्याशिषमग्रजन्मा राज्ञे प्रतीयाय गुरो: सकाशम् ।
राजापि लेभे
सुतमाशु तस्मादालोकमर्कादिव जीवलोक: ॥35॥
ब्राह्म्ये
मुहूर्ते किल तस्य देवी कुमारकल्पं सुषुवे कुमारम् ।
अत: पिता
ब्रह्मण एव नाम्ना तमात्मजन्मानमजं चकार ॥36॥
रूपं तदोजस्वि
तदेव वीर्यं तदेव नैसर्गिकमुन्नतत्वम् ।
न कारणात् स्वाद्
विभिदे कुमार: प्रवर्तितो दीप इव प्रदीपात् ॥37॥
उत्पातविद्यं
विधिद्गुरुभ्यस्तं यौवनोद्भेदविशेषकान्तम् ।
श्री:
साभिलाषापि गुरोरनुज्ञां धीरेव कन्या पितुराचकाङ्क्ष ॥38॥
अथेश्वरेण
क्रथकैशिकानां स्वयंवरार्थं स्वसुरिन्दुमत्या: ।
आप्त:
कुमारानयनोत्सुकेन भोजेन दूतो रघवे विसृष्ट: ॥39॥
तं
श्लाघ्यसंबन्धमसौ विचिन्त्य दारक्रियायोग्यदशं च पुत्रम् ।
प्रस्थापयामास
ससैन्यमेनमृद्धां विदर्भाधिपराजधानीम् ॥40॥
तस्योपकार्यारचितोपचारा
वन्येतरा जानपदोपदाभि: ।
मार्गे निवासा
मनुजेन्द्रसूनोर्बभूवुरुद्यानविहारकल्पा: ॥41॥
स नर्मदारोधसि
सीकराद्रैर्मरुद्भिरानर्तित-नक्तमाले ।
निवेशयामास विलङ्घिताध्वा
क्लान्तं रजोधूसरकेतु सैन्यम् ॥42॥
अथोपरिष्टाद् भ्रमरैर्भ्रमद्भिः
प्राक्सूचितान्त:सलिलप्रवेश: ।
निर्धौतदानामलगण्डभित्तिर्वन्य:
सरित्तो गज उन्ममज्ज ॥43॥
नि:शेषविक्षालितधातुनापि
वप्रक्रियामृक्षवतस्तटेषु ।
नीलोर्ध्वरेखाशबलेन
शंसन् दन्तद्वयेनाश्मविकुण्ठितेन ॥44॥
संहारविक्षेपलघुक्रियेण
हस्तेन तीराभिमुख: सशब्दम् ।
बभौ स भिन्दन्
बृहतस्तरंगान् वार्यर्गलाभङ्ग इव प्रवृत्त: ॥45॥
स भोगिभोगाधिकपीवरेण
हस्तेन तीराभिमुखः सशब्दम् ।
संवर्धितार्त्धप्रहितेन
दीर्घान्चिक्षेप वारीपरिघानिवोर्मीन् ।। 45।।(प्रक्षिप्त)
पाठान्तरम्-
संवेष्टितार्धप्रसृतेन
दीर्घाश्चिक्षेप वारीपरिघानिवोमीन् ॥
शैलोपम:
शैवलमञ्जरीणां जालानि कर्षन्नुरसा स पश्चात् ।
पूर्वं
तदुत्पीडितवारिराशि: सरित्प्रवाहस्तटमुत्ससर्प ॥46॥
तस्यैकनागस्य
कपोलभित्त्यो र्जलावगाहक्षणमेकशान्ता ।
वन्येतरानेकपदर्शनेन
पुनर्दिदीपे मददुर्दिनश्री: ॥47॥
सप्तच्छदक्षीरकटुप्रवाहमसत्द्यमाघ्राय
मदं तदीयम् ।
विलङ्घिताधोरणतीव्रयत्ना:
सेनागजेन्द्रा विमुखा बभूवु: ॥48॥
स
च्छिन्नबन्धद्रुतयुग्यशून्यं भग्नक्षपर्यस्तरथं क्षणेन ।
रामापरित्राणविहस्तयोधं
सेनानिवेशं तुमुलं चकार ॥49॥
तमापतन्तं नृपतेरवध्यो
वन्य: करीति श्रुतवान् कुमार: ।
निर्वर्तयिष्यन्
विशिखेन कुम्भे जघान नात्यायतकृष्टशार्ङ्ग: ॥50॥
स विद्धमात्र:
किल नागरूपमुत्सृज्य तद्विस्मितसैन्यदृष्ट: ।
स्फुरत्प्रभामण्डलमध्यवर्ति
कान्तं वपुर्व्योमचर: प्रपेदे ॥51॥
अथ
प्रभावोपनतै: कुमारं कल्पद्रुमोत्थैरवकीर्य पुष्पै: ।
उवाच वाग्मी
दशनप्रभाभि: संवर्धितोर:स्थलतारहार: ॥52॥
मतङ्गशापादवलेपमूलादवाप्तवानस्मि
मतङ्गजत्वम् ।
अवेहि
गन्धर्वपतेस्तनूजं प्रियंवदं मां प्रियदर्शनस्य ॥53॥
स चानुनीत:
प्रणतेन पश्चान्मया महर्षिर्मृदुतामगच्छत् ।
उष्णत्वमग्न्यातपसंप्रयोगाच्छैत्यं
हि यत्सा प्रकृतिर्जलस्य ॥54॥
इक्ष्वाकुवंशप्रभवो
यदा ते भेत्स्यत्यज: कुम्भमयोमुखेन ।
संयोक्ष्यसे
स्वेन वपुर्महिम्ना तदेत्यवोचत् स तपोनिधिर्माम् ॥55॥
संमोचित:
सत्त्ववता त्वयाहं शापाच्चिरप्रार्थितदर्शनेन ।
प्रतिप्रियं
चेद् भवतो न कुर्यां वृथा हि मे स्यात्स्वपदोपलब्धि: ॥56॥
संमोहनं नाम
सखे ममास्त्रं प्रयोगसंहारविभक्तमन्त्रम् ।
गान्धर्वमादत्स्व
यत: प्रयोक्तुर्न चारिहिंसा विजयश्च हस्ते ॥57॥
अलं ह्रिया
मां प्रति यन्मुहूर्तं दयापरोऽभू: प्रहरन्नपि त्वम् ।
तस्मादुपच्छन्दयति
प्रयोज्यं मयि त्वया न प्रतिषेधरौक्ष्यम् ॥58॥
तथेत्युपस्पृश्य
पय: पवित्रं सोमोद्भवाया: सरितो नृसोम: ।
उदङ्मुख:
सोऽस्त्रविदस्त्रमन्त्रं जग्राह तस्मान्निगृहीतशापात् ॥59॥
एवं तयोरध्वनि
दैवयोगादासेदुषो: सख्यमचिन्त्यहेतु ।
एको ययौ
चैत्ररथप्रदेशान् सौराज्यरम्यानपरो विदर्भान् ॥60॥
तं तस्थिवांसं
नगरोपकण्ठे तदागमारूढगुरुप्रहर्ष: ।
प्रत्युज्जगाम
क्रथकैशिकेन्द्रश्चन्द्रं प्रवृद्धोर्मिरिवोर्मिमाली ॥61॥
प्रवेश्य चैनं
पुरमग्रयायी नीचैस्तथोपाचरदर्पितश्री: ।
मेने यथा तत्र
जन: समेतो वैदर्भमागन्तुमजं गृहेशम् ॥62॥
तस्याधिकारपुरुषै:
प्रणतै: प्रदिष्टां
प्राग्द्वारवेदिविनिवेशितपूर्णकुम्भाम्।
रम्यां
रघुप्रतिनिधि: स नवोपकार्यां
बाल्यात्परामिव दशां मदनोऽध्युवास ॥63॥
तत्र
स्वयंवरसमाहृतराजलोकं
कन्याललाम कमनीयमजस्य लिप्सो:।
भावावबोधकलुषा
दयितेव रात्रौ
निद्रा चिरेण नयनाभिमुखी बभूव ॥64॥
तं
कर्णभूषणनिपीडितपीवरांसं
शय्योत्तरच्छदविमर्दकृशाङ्गरागम् ।
सूतात्मजा:
सवयस: प्रथितप्रबोधं
प्राबोधयन्नुषसि वाग्भिरुदारवाच: ॥65॥
रात्रिर्गता
मतिमतां वर मुञ्च शय्यां
धात्रा द्विधैव ननु धूर्जगतो विभक्ता ।
तामेकतस्तव
बिभर्ति गुरुर्विनिद्र-
स्तस्या भवानपरधुर्यपदावलम्बी ॥66॥
निद्रावशेन
भवताप्यनवेक्षमाणा
पर्युत्सुकत्वमबला निशि खण्डितेव ।
लक्ष्मीर्विनोदयति
येन दिगन्तलम्बी
सोऽपि त्वदाननरुचिं विजहाति चन्द्र: ॥67॥
तद् वल्गुना
युगपदुन्मिषितेन तावत्
सद्य: परस्परतुलामधिरोहतां द्वे ।
प्रस्पन्दमानपरुषेतरतारमन्तश्-
चक्षुस्तव प्रचलितभ्रमरं च पद्मम् ॥68॥
वृन्ताच्छ्लथं
हरति पुष्पमनोकहानां
संसृज्यते सरसिजैररुणांशुभिन्नै: ।
स्वाभाविकं
परगुणेन विभातवायु:
सौरभ्यमीप्सुरिव ते मुखमारुतस्य ॥69॥
ताम्रोदरेषु
पतितं तरुपल्लवेषु
निर्धौतहारगुलिकाविशदं हिमाम्भ:
आभाति
लब्धपरभागतयाधरोष्ठे
लीलास्मितं सदशनार्चिरिव त्वदीयम् ॥71॥
यावत्प्रतापनिधिराक्रमते
न भानु-
रह्नाय तावदरुणेन तमो निरस्तम् ।
आयोधनाग्रसरतां
त्वयि वीर याते
किं वा रिपूँस्तव गुरु: स्वयमुच्छिनत्ति ॥71॥
शय्यां
जहत्युभयपक्षविनीतनिद्रा:
स्तम्बेरमा मुखरशृङ्खलकर्षिणस्ते ।
येषां विभाति
तरुणारुणरागयोगाद्
भिन्नाद्रिगैरिकतटा इव दन्तकोशा: ॥72॥
दीर्घेष्वमी
नियमिता: पटमण्डपेषु
निद्रां विहाय वनजाक्ष वनायुदेश्या: ।
वक्त्रोष्मणा
मलिनयन्ति पुरोगतानि
लेह्यानि सैन्धवशिलाशकलानि वाहा: ॥73॥
भवति
विरलभक्तिर्म्लानपुष्पोपहार:
स्वकिरणपरिवेषोद्भेदशून्या: प्रदीपा: ।
अयमपि च गिरं
नस्त्वत्प्रबोधप्रयुक्ता-
मनुवदति शुकस्ते मञ्जुवाक्पञ्जरस्थ: ॥74॥
इति
विरचितवाग्भिर्वन्दिपुत्रै: कुमार:
सपदि विगतनिद्रस्तल्पमुज्झाञ्चकार ।
मदपटुनिनदद्भिर्बोधितो
राजहंसै:
सुरगज इव गाङ्गं सैकतं सुप्रतीक: ॥75॥
अथ
विधिमवसाय्य शास्त्रदृष्टं दिवसमुखोचितमञ्चिचताक्षिपक्ष्मा ।
कुशलविरचितानुकूलवेषः
क्षितिप-समाजमगात् स्वयंवरस्थम् ॥76॥
इति श्रीकालिदासकृतौ रघुवंशे महाकाव्ये अजस्वयंवराभिगमनो नाम पञ्चम: सर्ग: ॥
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें