भर्तुः प्रणाशादथ शोचनीयं दशान्तरं तत्र समं प्रपन्ने ।
अपश्यतां
दाशरथी जनन्यौ छेदादिवोपघ्नतरोर्व्रतत्यौ॥ 1॥
उभावुभाभ्यां
प्रणतौ हतारी यथाक्रमं विक्रमशोभिनौ तौ ।
विस्पष्टमस्रान्धतया
न दृष्टौ ज्ञातौ सुतस्पर्शसुखोपलम्भात्॥ 2॥
आनन्दजः
शोकजमश्रुबाष्पस्तयोरशीतं शिशिरो बिभेद ।
गङ्गासरय्वोर्जलमुष्णतप्तं
हिमाद्रिनिस्यन्द इवावतीर्णः॥ 3॥
ते
पुत्रयोर्नैऋतशस्त्रमार्गानार्द्रानिवाङ्गे सदयं स्पृशन्तौ ।
अपीप्सितं
क्षत्रकुलाङ्गनानां न वीरसूशब्दमकामयेताम्॥ 4॥
क्लेशावहा
भर्तुरलक्षणाहं सीतेति नाम स्वमुदीरयन्ती ।
स्वर्गप्रतिष्ठस्य
गुरोर्महिष्यावभक्तिभेदेन वधूर्ववन्दे॥ 5॥
उत्तिष्ठ
वत्से ननु सानुजोऽसौ वृत्तेन भर्ता शुचिना तवैव ।
कृच्छ्रं
महत्तीर्ण इव प्रियार्हां तामूचतुस्ते प्रियमप्यमिथ्या॥ 6॥
अथाभिषेकं
रघुवंशकेतोः प्रारब्धमानन्दजलैर्जनन्योः ।
निर्वर्तयामासुरमात्यवृद्धास्तीर्थाहृतैः
काञ्चनकुम्भतोयैः॥ 7॥
सरित्समुद्रान्सरसीश्च
गत्वा रक्षःकपीन्द्रैरुपपादितानि ।
तस्यापतन्मूर्ध्नि
जलानि जिष्णोर्विन्ध्यस्य मेघप्रभवा इवापः॥ 8॥
तपस्विवेषक्रिययापि
तावद्यः प्रेक्षणीयः सुतरां बभूव ।
राजेन्द्रनेपथ्यविधानशोभा
तस्योदितासीत्पुनरुक्तदोषा॥ 9॥
स
मौलरक्षोहरिभिः ससैन्यस्तूर्यस्वनानन्दितपौरवर्गः ।
विवेश
सौधोद्गतलाजवर्षामुत्तोरणामन्वयराजधानीम्॥ 10॥
सौमित्रिणा
सावरजेन मन्दमाधूतबालव्यजनो रथस्थः ।
धृतातपत्रो
भरतेन साक्षादुपायसंघात इव प्रवृद्धः॥ 11॥
प्रासादकालागुरुधूमराजिस्तस्याः
पुरो वायुवशेन भिन्ना ।
वनान्निवृत्तेन
रघूत्तमेन मुक्ता स्वयं वेणिरिवाबभासे॥ 12॥
श्वश्रूजनानुष्ठितचारुवेषां
कर्णीरथस्थां रघुवीरपत्नीम् ।
प्रासादवातायनदृश्यबन्धैः
साकेतनार्योऽञ्जलिभिः प्रणेमुः॥ 13॥
स्फुरत्प्रभामण्डनमानसूयं
सा बिभ्रती शाश्वतमङ्गरागम् ।
रराज शुद्धेति
पुनः स्वपुर्यै संदर्शिता वह्निगतेव भर्त्रा॥ 14॥
वेश्मानि रामः
परिबर्हवन्ति विश्राण्य सौहार्दनिधिः सुहृद्भ्यः ।
बाष्पायमानो
बलिमन्निकेतमालेख्यशेषस्य पितुर्विवेश॥ 15॥
कृताञ्जलिस्तत्र
यदम्ब सत्यान्नाभ्रश्यत स्वर्गफलाद्गुरुर्नः ।
तच्चिन्त्यमानं
सुकृतं तवेति जहार लज्जां भरतस्य मातुः ॥ 16॥
तथैव
सुग्रीवबिभीषणादीनुपाचरत्कृत्रिमसंविधाभिः ।
संकल्पमात्रोदितसिद्धयस्ते
क्रान्ता यथा चेतसि विस्मयेन॥ 17॥
सभाजनायोपगतान्स
दिव्यान्मुनीन्पुरस्कृत्य हतस्य शत्रोः ।
शुश्राव
तेभ्यः प्रभवादि वृत्तं स्वविक्रमे गौरवमादधानम्॥ 18॥
प्रतिप्रयातेषु
तपोधनेषु सुखादविज्ञातगतार्धमासान् ।
सीतास्वहस्तोपहृताग्र्यपूजान्रक्षःकपीन्द्रान्विससर्ज
रामः ॥ 19॥
तच्चात्मचिन्तासुलभं
विमानं हृतं सुरारेः सह जीवितेन ।
कैलासनाथोद्वहनाय
भूयः पुष्पं दिवः पुष्पकमन्वमंस्त॥ 20॥
पितुर्नियोगाद्वनवासमेवं
निस्तीर्य रामः प्रतिपन्नराज्यः ।
धर्मार्थकामेषु
समां प्रपेदे यथा तथैवावरजेषु वृत्तिम्॥ 21॥
सर्वासु
मातुष्वपि वत्सलत्वात्स निर्विशेषप्रतिपत्तिरासीत् ।
षडाननापीतपयोधरासु
नेता चमूनामिव कृत्तिकासु॥ 22॥
तेनार्थवाꣳल्लोभपराङ्मुखेन तेन घ्नता विघ्नभयं क्रियावान्
।
तेनास लोकः
पितृमान्विनेत्रा तेनैव शोकापनुदेव पुत्री॥ 23॥
स पौरकार्याणि
समीक्ष्य काले रेमे विदेहाधिपतेर्दुहित्रा ।
उपस्थितश्चारु
वपुस्तदीयं कृत्वोपभोगोत्सुकयेव लक्ष्म्या॥ 24॥
तयोर्यथाप्रार्थितमिन्द्रियार्थानासेदुषोः
सद्मसु चित्रवत्सु ।
प्राप्तानि
दुःखान्यपि दण्डकेषु संचिन्त्यमानानि सुखान्यभूवन्॥ 25॥
अथाधिकस्निग्धविलोचनेन
मुखेन सीता शरपाण्डुरेण ।
आनन्दयित्री
परिणेतुरासीदनक्षरव्यञ्जितदोहदेन॥ 26॥
तामङ्कमारोप्य
कृशाङ्गयष्टिं वर्णान्तराक्रान्तपयोधराग्राम् ।
विलज्जमानां
रहसि प्रतीतः पप्रच्छ रामां रमणोऽभिलाषम्॥ 27॥
सा
दष्टनीवारबलीनि हिंस्रैः संबद्धवैखानसकन्यकानि ।
इयेष भूयः
कुशवन्ति गन्तुं भागीरथीतीरतपोवनानि॥ 28॥
तस्यै प्रतिश्रुत्य
रघुप्रवीरस्तदीप्सितं पार्श्वचरानुयातः ।
आलोकयिष्यन्मुदितामयोध्यां
प्रासादमभ्रंलिहमारुरोह॥ 29॥
ऋद्धापणं
राजपथं स पश्यन्विगाह्यमानां सरयूं च नौभिः ।
विलासिभिश्चाध्युषितानि
पौरैः पुरोपकण्ठोपवनानि रेमे॥ 30॥
स किंवदन्तीं
वदतां पुरोगः स्ववृत्तमुद्दिश्य विशुद्धवृत्तः ।
सर्पाधिराजोरुभुजोऽपसर्पं
पप्रच्छ भद्रं विजितारिभद्रः॥ 31॥
निर्बन्धपृष्टः
स जगाद सर्वं स्तुवन्ति पौराश्चरितं त्वदीयम् ।
अन्यत्र
रक्षोभवनोषितायाः परिग्रहान्मानवदेव देव्याः॥ 32॥
कलत्रनिन्दागुरुणा
किलैवमभ्याहतं कीर्तिविपर्ययेण ।
अयोघनेनाय
इवाभितप्तं वैदेहिबन्धोर्हृदयं विदद्रे॥ 33॥
किमात्मनिर्वादकथामुपेक्षे
जायामदोषामुत संत्यजामि ।
इत्येकपक्षाश्रयविक्लवत्वादासीत्स
दोलाचलचित्तवृत्तिः॥ 34॥
निश्चित्य
चानन्यनिवृत्ति वाच्यं त्यागेन पत्न्याः परिमार्ष्टुमैच्छत् ।
अपि
स्वदेहात्किमुतेन्द्रियार्थाद्यशोधनानां हि यशो गरीयः॥ 35॥
स
संनिपत्यावरजान्हतौजास्तद्विक्रियादर्शनलुप्तहर्षान् ।
कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे
तेभ्यः पुनश्चेदमुवाच वाक्यम्॥ 36॥
राजर्षिवंशस्य
रविप्रसूतेरुपस्थितः पश्यत कीदृशोऽयम् ।
मत्तः
सदाचारशुचेः कलङ्कः पयोदवातादिव दर्पणस्य॥ 37॥
पौरेषु सोऽहं
बहुलीभवन्तमपां तरंगेष्विव तैलबिन्दुम् ।
सोढुं न
तत्पूर्वमवर्णमीशे आलानिकं स्थाणुरिव द्विपेन्द्रः॥ 38॥
तस्यापनोदाय
फलप्रवृत्तावुपस्थितायामपि निर्व्यपेक्षः ।
त्यक्षामि
वैदेहसुतां पुरस्तात्समुद्रनेमिं पितुराज्ञयेव॥ 39॥
अवैमि
चैनामनघेति किंतु लोकापवादो बलवान्मतो मे ।
छाया हि भूमेः
शशिनो मलत्वेनारोपिता शुद्धिमतः प्रजाभिः॥ 40॥
रक्षोवधान्तो
न च मे प्रयासो व्यर्थः स वैरप्रतिमोचनाय ।
अमर्षणः
शोणितकाङ्क्षया किं पदा स्पृशन्तं दशति द्विजिह्वः॥ 41॥
तदेव सर्गः
करुणार्द्रचित्तैर्न मे भवद्भिः प्रतिषेधनीयः ।
यद्यर्थिता
निर्हृतवाच्यशल्यान्प्राणान्मया धारयितुं चिरं वः॥ 42॥
इत्युक्तवन्तं
जनकात्मजायां नितान्तरूक्षाभिनिवेशमीशम् ।
न कश्चन
भ्रातृषु तेषु शक्तो निषेद्धुमासीदनुमोदितुं वा॥ 43॥
स लक्ष्मणं
लक्ष्मणपूर्वजन्मा विलोक्य लोकत्रयगीतकीर्तिः ।
सौम्येति
चाभाष्य यथार्थभाषी स्थितं निदेशे पृथगादिदेश॥ 44॥
प्रजावती
दोहदशंसिनी ते तपोवनेषु स्पृहयालुरेव ।
स त्वं रथी
तद्व्यपदेशनेयां प्रापय्य वाल्मीकिपदं त्यजैनाम्॥ 45॥
स
शुश्रुवान्मातरि भार्गवेन पितुर्नियोगात्प्रहृतं द्विषद्वत् ।
प्रत्यग्रहीदग्रजशासनं
तदाज्ञा गुरूणां ह्यविचारणीया॥ 46॥
अथानुकूलश्रवणप्रतीतामत्रस्नुभिर्युक्तधुरं
तुरंगैः ।
रथं
सुमन्त्रप्रतिपन्नरश्मिमारोप्य वैदेहसुतां प्रतस्थे॥ 47॥
सा नीयमाना
रुचिरान्प्रदेशान्प्रियंकरो मे प्रिय इत्यनन्दत् ।
नाबुद्ध
कल्पद्रुमतां विहाय जातं तमात्मन्यसिपत्रवृक्षम्॥ 48॥
जुगूह तस्याः
पथि लक्ष्मणो यत्सव्येतरेण स्फुरता तदक्ष्णा ।
आख्यातमस्यै
गुरु भावि दुःखमत्यन्तलुप्तप्रियदर्शनेन॥ 49॥
सा
दुर्निमित्तोपगताद्विषादात्सद्यःपरिम्लानमुखारविन्दा ।
राज्ञः शिवं
सावरजस्य भूयादित्याशशंसे करणैरबाह्यैः॥ 50॥
गुरोर्नियोगाद्वनितां
वनान्ते साध्वीं सुमित्रातनयो विहास्यन् ।
अवार्यतेवोत्थितवीचिहस्तैर्जह्नोर्दुहित्रा
स्थितया पुरस्तात्॥ 51॥
रथात्स
यन्त्रा निगृहीतवाहात्तां भ्रातृजायां पुलिनेऽवतार्य ।
गङ्गां
निषादाहृतनौविशेषस्ततार संधामिव सत्यसंधः॥ 52॥
अथ व्यवस्थापितवाक्कथंचित्सौमित्रिरन्तर्गतबाष्पकण्ठः
।
औत्पातिकं मेघ
इवाश्मवर्षं महीपतेः शासनमुज्जगार॥ 53॥
ततोऽभिषङ्गानिलविप्रविद्धा
प्रभ्रश्यमानाभरणप्रसूना ।
स्वमूर्तिलाभप्रकृतिं
धरित्रीं लतेव सीता सहसा जगाम॥ 54॥
इक्ष्वाकुवंशप्रभवः
कथं त्वां त्यजेदकस्मात्पतिरार्यवृत्तः ।
इति क्षितिः
संशयितेव तस्यै ददौ प्रवेशं जननी न तावत्॥ 55॥
सा
लुप्तसंज्ञा न विवेद दुःखं प्रत्यागतासुः समतप्यतान्तः ।
तस्याः
सुमित्रात्मजयत्नलब्धो मोहादभूत्कष्टतरः प्रबोधः॥ 56॥
न
चावदद्भर्तुरवर्णमार्या निराकरिष्णोर्वृजिनादृतेऽपि ।
आत्मानमेवं
स्थिरदुःखभाजं पुनः पुनर्दुष्कृतिनं निनिन्द॥ 57॥
आश्वास्य
रामावरजः सतीं तामाख्यातवाल्मीकिनिकेतमार्गः ।
निघ्नस्य मे
भर्तृनिदेशरौक्ष्यं देवि क्षमस्वेति बभूव नम्रः॥ 58॥
सीता
तमुत्थाप्य जगाद वाक्यं प्रीतास्मि ते सौम्य चिराय जीव ।
बिडौजसा
विष्णुरिवाग्रजेन भ्रात्रा यदित्थं परवानसि त्वम्॥ 59॥
श्वश्रूजनं
सर्वमनुक्रमेण विज्ञापय प्रापितमत्प्रणामः ।
प्रजानिषेकं
मयि वर्तमानं सूनोरनुध्यायत चेतसेति॥ 60॥
वाच्यस्त्वया
मद्वचनात्स राजा वह्नौ विशुद्धामपि यत्समक्षम् ।
मां
लोकवादश्रवणादहासीः श्रुतस्य किं तत्सदृशं कुलस्य॥ 61॥
कल्याणबुद्धेरथवा
तवायं न कामचारो मयि शङ्कनीयः ।
ममैव
जन्मान्तरपातकानां विपाकविस्फूर्जिथुरप्रसह्यः॥ 62॥
उपस्थितां
पूर्वमपात्य लक्ष्मीं वनं मया सार्धमसि प्रपन्नः ।
तदास्पदं
प्राप्य तयातिरोषात्सोढास्मि न त्वद्भवने वसन्ती॥ 63॥
निशाचरोपप्लुतभर्तृकाणां
तपस्विनीनां भवतः प्रसादात् ।
भूत्वा शरण्या
शरणार्थमन्यं कथं प्रपत्स्ये त्वयि दीप्यमाने॥ 64॥
किंवा
तवात्यन्तवियोगमोघे कुर्यामुपेक्षां हतजीवितेऽस्मिन् ।
स्याद्रक्षणीयं
यदि मे न तेजस्तदीयमन्तर्गतमन्तरायः॥ 65॥
साहं तपः
सूर्यनिविष्टदृष्टिरूर्ध्वं प्रसूतेश्चरितुं यतिष्ये ।
भूयो यथा मे
जननान्तरेऽपि त्वमेव भर्ता न च विप्रयोगः॥ 66॥
नृपस्य
वर्णाश्रमपालनं यत्स एव धर्मो मनुना प्रतीतः ।
निर्वासिताप्येवमतस्त्वयाहं
तपस्विसामान्यमवेक्षणीया॥ 67॥
तथेति तस्याः
प्रतिगृह्य वाचं रामानुजे दृष्टिपथं व्यतीते ।
सा मुक्तकण्ठं
व्यसनातिभाराच्चक्रन्द विग्ना कुररीव भूयः॥ 68॥
नृत्यं मयूराः
कुसुमानि वृक्षा दर्भानुपात्तान्विजहुर्हरिण्यः ।
तस्याः
प्रपन्ने समदुःखभावमत्यन्तमासीद्रुदितं वनेऽपि॥ 69॥
तामभ्यगच्छद्रुदितानुकारी
कविः कुशेध्माहरणाय यातः ।
निषादविद्धाण्डजदर्शनोत्थः
श्लोकत्वमापद्यत यस्य शोकः॥ 70॥
तमश्रु
नेत्रावरणं प्रमृज्य सीता विलापाद्विरता ववन्दे ।
तस्यै
मुनिर्दोहदलिङ्गदर्शी दाश्वान्सुपुत्राशिषमित्युवाच॥ 71॥
जाने
विसृष्टां प्रणिधानतस्त्वां मिथ्यापवादक्षुभितेन भर्त्रा ।
तन्मा
व्यथिष्ठा विषयान्तरस्त्वं प्राप्तासि वैदेहि पितुर्निकेतम्॥ 72॥
उत्खातलोकत्रयकण्टकेऽपि
सत्यप्रतिज्ञेऽप्यविकत्थनेऽपि ।
त्वां
प्रत्यकस्मात्कलुषप्रवृत्तावस्त्येव मन्युर्भरताग्रजे मे॥ 73॥
तवोरुकीर्तिः
श्वशुरः सखा मे सतां भवोच्छेदकरः पिता ते ।
धुरि स्थिता
त्वं पतिदेवतानां किं तन्न येनासि ममानुकम्प्या॥ 74॥
तपस्विसंसर्गविनीतसत्त्वे
तपोवने वीतभया वसास्मिन् ।
इतो
भविष्यत्यनघप्रसूतेरपत्यसंस्कारमयोविधिस्ते॥ 75॥
अशून्यतीरां
मुनिसंनिवेशैस्तमोपहन्त्रीं तमसां वगाह्य ।
तत्सैकतोत्सङ्गबलिक्रियाभिः
संपत्स्यते ते मनसः प्रसादः॥ 76॥
पुष्पं फलं
चार्तवमाहरन्त्यो बीजं च बालेयमकृष्टरोहि ।
विनोदयिष्यन्ति
नवाभिषङ्गामुदारवाचो मुनिकन्यकास्त्वाम्॥ 77॥
पयोघटैराश्रमबालवृक्षान्संवर्धयन्ती
स्वबलानुरूपैः ।
असंशयं
प्राक्तनयोपपत्तेः स्तनंधयप्रीतिमवाप्स्यसि त्वम्॥ 78॥
अनुग्रहप्रत्यभिनन्दिनीं
तां वाल्मीकिरादाय दयार्द्रचेताः ।
सायं
मृगाध्यासितवेदिपार्श्वं स्वमाश्रमं शान्तमृगं निनाय॥ 79॥
तामर्पयामास च
शोकदीनां तदागमप्रीतिषु तापसीषु ।
निर्विष्टसारां
पितृभिर्हिमांशोरन्त्यां कलां दर्श इवौषधीषु॥ 80॥
ता
इङ्गुदीस्नेहकृतप्रदीपमास्तीर्णमेध्याजिनतल्पमन्तः ।
तस्यै
सपर्यानुपदं दिनान्ते निवासहेतोरुटजं वितेरुः ॥ 81॥
तत्राभिषेकप्रयता
वसन्ती प्रयुक्तपूजा विधिनातिथिभ्यः ।
वन्येन सा
वल्कलिनी शरीरं पत्युः प्रजासंततये बभार॥ 82॥
अपि प्रभुः
सानुशयोऽधुना स्यात्किमुत्सुकः शक्रजितोऽपि हन्ता ।
शशंस
सीतापरिदेवनान्तमनुष्ठितं शासनमग्रजाय॥ 83॥
बभूव रामः
सहसा सबाष्पस्तुषारवर्षीव सहस्यचन्द्रः ।
कौलीनभीतेन
गृहान्निरस्ता न तेन वैदेहसुता मनस्तः॥ 84॥
निगृह्य शोकं
स्वयमेव धीमान्वर्णाश्रमावेक्षणजागरूकः ।
स
भ्रातृसाधारणभोगमृद्धं राज्यं रजोरिक्तमनाः शशास॥ 85॥
तामेकभार्यां
परिवादभीरोः साध्वीमपि त्यक्तवतो नृपस्य ।
वक्षस्यसंघट्टसुखं
वसन्ती रेजे सपत्नीरहितेव लक्ष्मीः॥ 86॥
सीतां हित्वा
दशमुखरिपुर्नोपमेये यदन्यां
तस्या एव प्रतिकृतिसखो यत्क्रतूनाजहार ।
वृत्तान्तेन
श्रवणविषयप्रापिणा तेन भर्तुः
सा दुर्वारं कथमपि परित्यागदुःखं विषेहे॥ 87॥
इति
श्रीरघुवंशे महाकाव्ये कविश्रीकालिदासकृतौ सीतापरित्यागो नाम चतुर्दशः सर्गः ॥
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें