वैयाकरणसिद्धान्तकौमुदी (अजन्तपुंल्लिङ्गप्रकरणम्)

॥ अथाजन्तपुँल्लिङ्गप्रकरणम्‌ ॥

178: अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् (1-2-45) धातुं प्रत्ययं प्रत्यान्तं च वर्जयित्वार्थवच्छब्दस्वरूपं प्रातिपदिकसंज्ञं स्यात् ॥

179: कृत्तद्धितसमासाश्च (1-2-46) कृत्तद्धितान्तौ समासाश्च प्रातिपदिकसंज्ञाः स्युः । पूर्वसूत्रेण सिद्ध समासग्रहणं नियमार्थम् । यत्र सङ्घाते पूर्वो भागः पदं तस्य चेद्भवति तर्हि समासस्यैव । तेन वाक्यस्य न ॥

180: प्रत्ययः (3-1-1) आ पञ्चमपरिसमाप्तेरधिकारोऽयम् ॥

181: परश्च (3-1-2) अयमपि तथा ॥

182: ङ्याप्प्रातिपदिकात् (4-1-1) ङ्यन्तादाबन्तात्प्रातिपदिकाच्चेत्यापञ्चमपरिसमाप्तेरधिकारः । ‘प्रातिपदिकग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणम्‌’(प 72) इत्येव सिद्धे ङ्याब्ग्रहणं ङ्याबन्तात्तद्धितोत्पत्तिर्यथा स्यान्ङ्याब्भ्यां प्राङ माभूदित्येवमर्थम् ॥

183:स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् (4-1-2) ङ्यन्तादाबन्तात्प्रातिपदिकाच्च परे स्वादयः प्रत्ययाः स्युः । सुङ्स्योरुकारेकारौ जशटङपाश्चेतः ॥

184: विभक्तिश्च (1-4-104) सुप्तिङौ विभक्तिसंज्ञौ स्तः । तत्र सु औ जस् इत्यादीनां सप्तानां त्रिकाणां प्रथमादयः सप्तम्यन्ताः प्राचां संज्ञास्ताभिरिहापि व्यवहारः ॥

 

185: सुपः (1-4-103) सुपस्त्रीणि त्रीणि वचनान्येकश एकवचनद्विवचनबहुवचनसंज्ञानि स्युः ॥

186: द्वयेकयोर्द्विवचनैकवचने (1-4-22) द्वित्वैकत्वयोरेते स्तः ॥

187: बहुषु बहुवचनम् (1-4-21) बहुत्वे एतत्स्यात् । रुत्वविसर्गौ । रामः ॥

188: सरूपाणामेकशेष एकविभक्तौ (1-2-64) एकविभक्तौ यानि सरूपाण्येव दृष्टानि तेषामेक एव शिष्यते । ‘प्रथमयोः पूर्वसवर्णः’(सू. 164) । ‘नादिचि’(सू. 165) ‘वृद्धिरेचि’(सू. 72) । रामौ ॥

189: चुटू (1-3-7) प्रत्ययाद्यौ चुटू इतौ स्तः । इति जस्येत्संज्ञायाम् ॥

190: न विभक्तौ तुस्माः (1-3-4) विभक्तिस्थास्तवर्गसकारमकारा इतो न स्युः । इति सकारस्य नेत्त्वम् ॥

191: अतो गुणे (6-1-97) अपदान्तादकाराद्गुणे परतः पररूपमेकादेशः स्यादिति प्राप्ते । परत्वात्पूर्वसवर्णदीर्घः । ‘अतो गुणे’इति हि ‘पुरस्तादपवादा अनन्तरान्विधीन्बाधन्ते नोत्तरान्‌’ (प 60) इति न्यायेन ‘अकः सवर्णे दीर्घः’(सू. 85) इत्यस्यैवापवादः । नतु ‘प्रथमयोः’(सू. 164) इत्यस्यापि । रामाः ॥

192: एकवचनं सम्बुद्धिः (2-3-49) संबोधने प्रथमाया एकवचनं संबुद्धिसंज्ञं स्यात् ॥

193: एङ्ह्रस्वात्संबुद्धेः (6-1-69) एङन्ताद्ध्रस्वान्ताच्चङ्गाद्धल्लुप्यते संबुद्धेश्चेत् । संबुद्ध्याक्षिप्तस्याङ्गस्यैङ्ह्रस्वाभ्यां विशेषणान्नेह । हे कतरत्कुलेति । हे राम । हे रामौ । हे रामाः । एङ्ग्रहणं किम् । हे हरे । हे विष्णो । अत्र हि परत्वान्नित्यत्वाच्च संबुद्धिगुणे कृते ह्रस्वात्परत्वं नास्ति ॥

194: अमिपूर्वः (6-1-107) अकोऽम्यचि परतः पूर्वरूपमेकादेशः स्यात् । रामम् । रामौ ॥

195: लशक्वतद्धिते (1-3-8) तद्धितवर्जप्रत्ययाद्या लशकवर्गा इतः स्युः । इति शसः शस्येत्संज्ञा ॥

196: तस्माच्छसो नः पुंसि (6-1-103) कृतपूर्वसवर्णदीर्घात्परो यः शसः सकारस्तस्य नः स्यात्पुंसि ॥

197: अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि (8-4-2) अट् कवर्गपवर्ग आङ् नुम् एतैर्व्यस्तैर्यथासंभवं मिलितैश्च व्यवधानेऽपि रषाभ्यां परस्य नस्य णः स्यात्समानपदे । ‘पदव्यवायेऽपि’(सू. 1057) इति निषेधं बाधितुमाङ्ग्रहणम् । नुम्ग्रहणमनुस्वारोपलक्षणार्थम् । तच्चाऽकर्तुं शक्यम्। अयोगवाहानामट्सूपदेशस्योक्तत्वात् । इति णत्वे प्राप्ते ॥

198: पदान्तस्य (8-4-37) पदान्तस्य नस्य णत्वं न स्यात् । रामान् ॥

199: यस्मात्प्रत्ययविधिस्तदादि प्रत्ययेऽङ्गम् (1-4-13) यः प्रत्ययो यस्मात्क्रियते तदादि शब्दस्वरूपं तस्मिन्प्रत्यये परेऽङ्गसंज्ञं स्यात् । भवामि भविष्यामीत्यादौ विकरणविशिष्यस्याऽङ्गसंज्ञार्थं तदादिग्रहणम् । विधिरिति किम् । स्त्री इयती । प्रत्यये किम् । प्रत्ययविशिष्टस्य ततोऽप्यधिकस्य वा माभूत् ॥

200: अङ्गस्य (6-4-1) इत्यधिकृत्य ॥

201: टाङसिङसामिनात्स्याः (7-1-12) अकारान्तादङ्गाट्टादीनां क्रमादिनादय आदेशाः स्युः । णत्वम् । रामेण॥

202: सुपि च (7-3-102) यञादौ सुपि परेऽतोऽङ्गस्य दीर्घः स्यात् । रामाभ्याम् ॥

203: अतो भिस ऐस् (7-1-9) अकारान्तादङ्गाद्भिस ऐस् स्यात् । अनेकाल्त्वात्सर्वादेशः । रामैः ॥

204: ङेर्यः (7-1-13) अतोऽङ्गात्परस्य ङे इत्यस्य यादेशः स्यात् । रामाय । इह स्थानिवद्भावेन यादेशस्य सुप्त्वात् ‘सुपि च’ (सू 202) इति दीर्घः । ‘संनिपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्विघातस्य’(प 86) इति परिभाषा तु नेह प्रवर्तते । ‘कष्टाय क्रमणे’(सू. 2670) इत्यादिनिर्देशेन तस्या अनित्यत्वज्ञापनात् । रामाभ्याम् ॥

205: बहुवचने झल्येत् (7-3-103) झलादौ बहुवचने सुपि परेऽतोऽङ्गस्यैकारः स्यात् । रामेभ्यः । बहुवचने किम् । रामः । रामस्य । झलि किम् । रामाणाम् । सुपि किम् । पचध्वम् । जश्त्वम् ॥

206: वावसाने (8-4-56) अवसाने झलां चरो वा स्युः । रामात् । रामाद् । द्वित्वे रूपचतुष्टयम् । रामाभ्याम् । रामेभ्यः । रामस्य । सस्य द्वित्वपक्षे ‘खरि च’ (सू.121) इति चत्वेऽप्यान्तरतम्यात्सस्य एव, न तु तकारः । अल्पप्राणतया प्रयत्नभेदात् । अतएव ‘सः सि’ (सू. 2342) इति तादेश आरम्भ्यते ॥

207: ओसि च (7-3-104) ओसि परेऽतोऽङ्गस्यैकारः स्यात् । रामयोः ॥

208: ह्रस्वनद्यापो नुट् (7-1-54) ह्रस्वान्तान्नद्यन्तादाबन्ताच्चाङ्गात्परस्यामो नुडागमः स्यात् ॥

209: नामि (6-4-3) नामि परेऽजन्ताङ्गस्य दीर्घः स्यात् । रामाणाम् । ‘सुपि च’(सू. 202) इति दीर्घो यद्यपि परस्तथापीह न प्रवर्तते, संनिपातपरिभाषाविरोधात् । ‘नामि’(सू. 209) इत्यनेन त्वारम्भसामर्थ्यात्परिभाषा बाध्यते । रामे । रामयोः । सुपि एत्वे कृते ॥

210: अपदान्तस्य मूर्धन्यः (8-3-55) आ पादपरिसमाप्तेरधिकारोऽयम् ॥

211: इण्कोः (8-3-57) इत्यधिकृत्य ॥

212: आदेशप्रत्यययोः (8-3-59) ‘सहेः साडः सः’(सू. 335) इति सूत्रात् ‘सः’ इति षष्ठ्यन्तं पदमनुवर्तते । इण्कवर्गाभ्यां परस्याऽपदान्तस्यादेशः प्रत्ययावयवश्च यः सकारस्तस्य मूर्धन्यादेशः स्यात् । विवृताघोषस्य सस्य तादृश एव षः । रामेषु । इण्कोः किम् । रामस्य । आदेशप्रत्यययोः किम् । सुपीः । सुपिसौ । सुपिसः । अपदान्तस्य किम् । हरिस्तत्र । एवं कृष्णमुकुन्दादयः॥

213: सर्वादीनि सर्वनामानि (1-1-27) सर्वादीनि शब्दस्वरूपाणि सर्वनामसंज्ञानि स्युः । तदन्तस्यापीयं संज्ञा । ‘द्वन्द्वे च’ (सू. 224) इति ज्ञापकात् । तेन परमसर्वत्र इति त्रल् परमभवकान् इत्यत्राकच्च सिद्ध्यति ॥

214: जसः शी (7-1-17) अदन्तत्सर्वनाम्नः परस्य जसः शी स्यात् । अनेकाल्त्वात्सर्वादेशः । नच‘अर्वणस्तृ-’ (सू. 364) इत्यादाविव नानुबन्धकृतमनेकाल्त्वम् (प. 6) इति वाच्यम् । सर्वादेशत्वात्प्रागित्संज्ञायां एवाऽभावात्। सर्वे ॥

215: सर्वनाम्नः स्मै (7-1-14) अतस्सर्वनाम्नो ङे इत्यस्य स्मै स्यात् । सर्वस्मै ॥

216: ङसिङ्योः स्मात्स्मिनौ (7-1-15) अतः सर्वनाम्नो ङसिङ्योरेतौ स्तः । सर्वस्मात् ॥

217: आमि सर्वनाम्नः सुट् (7-1-52) अवर्णान्तात्परस्य सर्वनाम्नो विहितस्यामः सुडागमः स्यात् । एत्वषत्वे सर्वेषाम् । सर्वस्मिन् । शेषं रामवत् । एवं विश्वादयोऽप्यदन्ताः । सर्वादयश्च पञ्चत्रिंशत् । सर्व, विश्व, उभ, उभय, डतर, डतम, अन्य, अन्यतर, इतर, त्वत्, त्व नेम, सम, सिम ।‘पूर्वपरावरदक्षिणोत्तरापराधराणि व्यवस्थायामसंज्ञायाम्’ (ग सू. 1) ।‘स्वमज्ञातिधनाख्यायाम्’ (ग सू 2) ‘अन्तरं बर्हिर्योगोपसंव्यानयोः’(ग सू 3) । त्यद्, तद्, यद्, एतद्, इदम्, अदस्, एक, द्वि, युष्मद्, अस्मद्, भवतु, किम् इति । उभशब्दो द्वित्वविशिष्टस्य वाचकः । अतएव नित्यं द्विवचनान्तः । तस्येहपाठस्तु ‘उभकौ’ इत्यकजर्थः । नच कप्रत्ययेनेष्टसिद्धिः । द्विवचनपरत्वाऽभावेन उभयतः उभयत्र इत्यादाविवाऽयच्प्रसङ्गात् । तदुक्तम् ‘उभयोऽन्यत्र’ (वा 232) । अन्यत्रेति द्विवचनपरत्वाऽभावे । उभयशब्दस्य द्विवचनं नास्तीति कैयटः । अस्तीति हरदत्तः । तस्माज्जस्ययजादेशस्य स्थानिवद्भावेन तयप्प्रत्ययान्ततया ‘प्रथमचरम’(सू. 226) इति विकल्पे प्राप्ते विभक्तिनिरपेक्षत्वेनान्तरङ्गत्वान्नित्यैव संज्ञा भवति । उभये । डतरडतमौ प्रत्ययौ । ‘प्रत्ययग्रहणे तदन्ता ग्रह्याः’ (प 24) । यद्यपि ‘संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणे तदन्तग्रहण नास्ति’ (प 28) ‘सुप्तिङन्तम्’(सू. 29) इति ज्ञापकात् । तथापीह तदन्तग्रहणम् । केवलयोः संज्ञायाः प्रयोजनाऽभावात् । अन्यतरान्यतमशब्दावव्युत्पन्नौ स्वभावाद्द्विबहुविषये निर्धारणे वर्तेते । तत्रान्यतमशब्दस्य गणे पाठाभावान्न संज्ञा। ‘त्व’‘त्व’ इति द्वावप्यदन्तावन्यपर्यायौ, एक उदात्तोऽपरोऽनुदात्त इत्येके । एकस्तान्तः इत्यपरे । नेम इत्यर्थे । समः सर्वपर्यायः, तुल्यपर्यायस्तु नेह गृह्यते,‘यथासङ्ख्यमनुदेशः समानाम्’ (सू. 128) इति ज्ञापकात् ।‘अन्तरं बहिर्योगोप (ग सू 3) इति गणसूत्रे‘अपुरीति वक्तव्यम्’ (वा 240) । अन्तरायां पुरि ॥

218: पूर्वपरावरदक्षिणोत्तरापराधराणि व्यवस्थायामसंज्ञायाम् (1-1-34) एतेषां व्यवस्थायामसंज्ञायां सर्वनामसंज्ञा गणपाठात्सर्वत्र या प्राप्ता सा जसि वा स्यात् । पूर्वे । पूर्वाः । स्वाऽभिधेयापेक्षावधिनियमो व्यवस्था । व्यवस्थायां किम् । दक्षिणा गाथकाः । कुशला इत्यर्थः । असंज्ञायां किम् । उत्तराः कुरवः ॥

219: स्वमज्ञातिधनाख्यायाम् (1-1-35) ज्ञातिधनान्यवाचिनः स्वशब्दस्य या प्राप्ता संज्ञा सा जसि वा स्यात् । स्वे । स्वाः । आत्मीया इत्यर्थः । आत्मन इति वा । ज्ञातिधनवाचिनस्तु स्वाः । ज्ञातयोऽर्था वा ॥

220: अन्तरं बहिर्योगोपसंव्यानयोः (1-1-36) बाह्ये परिधानीये चार्थेऽन्तरशब्दस्य या प्राप्ता संज्ञा सा जसि वा स्यात् । अन्तरे अन्तरा वा गृहाः । बाह्या इत्यर्थः। अन्तरे अन्तरा वा शाटकाः । परिधानीया इत्यर्थः ॥

221: पूर्वादिभ्यो नवभ्यो वा (7-1-16) एभ्यो नवभ्यो ङसिङ्योः स्मात्स्मिनौ वा स्तः । पूर्वस्मात् । पूर्वात् । पूर्वस्मिन् । पूर्वे । एवं परादीनामपि । शेषं सर्ववत् । एकशब्दः सङ्ख्यायां नित्यैकवचनान्तः ॥

222: न बहुव्रीहौ (1-1-29) बहुव्रीहौ चिकीर्षते सर्वनामसंज्ञा न स्यात् । त्वकं पिता यस्य स त्वत्कपितृकः । अहकं पिता यस्य स मत्कपितृकः । इह समासात्प्रागेव प्रक्रियावाक्ये सर्वनामसंज्ञा निषिध्यते । अन्यथा लौकिके विग्रहवाक्ये इवात्राप्यकच् प्रवर्तेत । स च समासेऽपि श्रूयेत । अतिक्रान्तो भवकन्तम् अतिभवकान्, इतिवत् । भाष्यकारस्तु त्वकत्पितृकः, मकत्पितृक इति रूपे इष्टापत्तिं कृत्वैतत्सूत्रं प्रत्याचख्यौ । यथोत्तरं मुनीनां प्रामाण्यम् । संज्ञोपसर्जनीभूतास्तु न सर्वादयः (वा 225) । महासंज्ञाकरणेन तदनुगुणानामेव गणे संनिवेशात् । अतः संज्ञाकार्यमन्तर्गणकार्यं च तेषां न भवति । सर्वो नाम कश्चित्तस्मै सर्वाय देहि । अतिक्रान्तः सर्वमतिसर्वस्तस्मै अतिसर्वाय देहि । अतिकतरं कुलम् । अतितत् ॥

223: तृतीयासमासे (1-1-30) अत्र सर्वनामता न स्यात् । मासपूर्वाय । तृतीयासमासाऽर्थवाक्येऽपि न । मासेन पूर्वाय ॥

224: द्वन्द्वे च (1-1-31) द्वन्द्वे उक्ता संज्ञा न । वर्णाश्रमेतराणाम् । समुदायस्यायं निषेधो न त्ववयवानाम् । नचैवं तदन्तविधिना सुट्प्रसङ्गः । सर्वनाम्नो विहितस्यामः सुडिति व्याख्यातत्वात् ॥

225: विभाषा जसि (1-1-32) जसाधारं यत्कार्यं शीभावाख्यं तत्र कर्तव्ये द्वन्द्वे उक्ता संज्ञा वा स्यात् । वर्णाश्रमेतरे – वर्णाश्रमेतराः। शीभावं प्रत्येव विभाषेत्युक्तमतो नाकच् । किंतु कप्रत्यय एव । वर्णाश्रमेतरकाः ॥

226: प्रथमचरमतयाल्पार्धकतिपयनेमाश्च (1-1-33) एते जसः कार्यं प्रत्युक्तसंज्ञा वा स्युः । प्रथमे । प्रथमाः । शेषं रामवत् । तयप् प्रत्ययस्ततस्तदन्ता ग्राह्याः । द्वितये । द्वितयाः । शेषं रामवत् । नेमे । नेमाः । शेषं सर्ववत् ।‘विभाषाप्रकरणे तीयस्य ङित्सूपसङ्ख्यानम्’ (वा 242) । द्वितीयस्मै । द्वितीयायेत्यादि । एवं तृतीयः । अर्थवद्ग्रहणान्नेह । पटुजातीयाय ॥ निर्जरः ॥

227: जराया जरसन्यतरस्याम् (7-2-101) जराशब्दस्य जरस् वा स्यादजादौ विभक्तौ । ‘पदाङ्गाधिकारे तस्य च तदन्तस्य च’ (प. 30) । अनेकाल्त्वात्सर्वादेशे प्राप्ते । ‘निर्दिश्यमानस्यादेशा भवन्ति’ (प. 13) । एकदेशविकृतस्यानन्यत्वात् जरशब्दस्य जरस् । निर्जरसौ । निर्जरसः । इनादीन्बाधित्वा परत्वाज्जरस् । निर्जरसा। निर्जरसे । निर्जरसः । पक्षे हलादौ च रामवत् । वृत्तिकृता तु पूर्वविप्रतिषेधेनेनातोः कृतयोः सन्निपातपरिभाषाया अनित्यत्वमाश्रित्य जरसि कृते निर्जरसिन निर्जरसादिति रूपे, न तु निर्जरसानिर्जरस इति केचिदित्युक्तम् । तथा भिसि निर्जरसैरिति रूपान्तरमुक्तम् । तदनुसारिभिश्च षष्ठ्येकवचने निर्जरस्येत्येव रूपं स्वीकृतम् । एतच्च भाष्यविरुद्धम् ॥

228: पद्दन्नोमास्हृन्निशसन्यूषन्दोषन्यकञ्छकन्नुदन्नासञ्छस्प्रभृतिषु (6-1-63) पाद, दन्त, नासिका, मास, हृदय, निशा, असृज्, यूष्, दोष्, यकृत्, शकृत्, उदक, आस्य एषां पदादय आदेशाः स्युः शसादौ वा । यत्तु आसनशब्दस्य आसन्नादेश इति काशिकायामुक्तं तत्प्रामादिकम् । पादः । पादौ । पादाः । पादम् । पादौ । पदः । पादान् । पदा । पादेन इत्यादि ॥

229: सुडनपुंसकस्य (1-1-43) सुट् प्रत्याहारः । स्वादिपञ्चवचनानि सर्वनामस्थानसंज्ञानि स्युरक्लीबस्य ॥

230: स्वादिष्वसर्वनामस्थाने (1-4-17) कप्प्रत्ययावधिषु स्वादिष्वसर्वनामस्थानेषु परतः पूर्वं पदसंज्ञं स्यात् ॥

231: यचि भम् (1-4-18) यकारादिष्वजादिषु च कप्प्रत्ययावधिषु स्वादिष्वसर्वनामस्थानेषु परतः पूर्वं भसंज्ञं स्यात् ॥

232: आकडारादेका संज्ञा (1-4-1) इत ऊर्ध्वं ‘कडाराः कर्मधारये’ (सू. 751) इत्यतः प्रागेकस्यैकैव संज्ञा ज्ञेया । या पराऽनवकाशा च । तेन शसादावचि भसंज्ञैव न पदत्वम् । अतो जश्त्वं न । दतः । दता । जश्त्वम् । दद्भ्यामित्यादि । मासः । मासा । भ्यामि रुत्वे यत्वे च यलोपः । माभ्याम् । माभिरित्यादि ॥

233: भस्य (6-4-129) इत्यधिकृत्य ॥

234: अल्लोपोऽनः (6-4-134) अङ्गावयवोऽसर्वनामस्थानयजादिस्वादिपरो योऽन् तस्याऽकारस्य लोपः स्यात्॥

235: रषाभ्यां नो णः समानपदे (8-4-1) एकपदस्थाभ्यां रेफषकाराभ्यां परस्य नस्य णः स्यात् । यूष्णः । यूष्णा। ‘पूर्वस्मादपि विधौ स्थानिवद्भावः’ इति पक्षे तू ‘अड्व्यवाये’ इत्येवात्र णत्वम् । ‘पूर्वत्रासिद्धये न स्थानिवत्’ (वा 433) इति त्विह नास्ति । ‘तस्य दोषः संयोगादिलोपलत्वणत्वेषु’ (वा 440) इति निषेधात् ॥

236: न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य (8-2-7) नेति प्रातिपदिकेति च लुप्तषष्ठीके पदे । प्रातिपदिकसंज्ञकं यत्पदं तदन्तस्य नकारस्य लोपः स्यात् । नलोपस्याऽसिद्धत्वाद्दीर्घत्वमेत्वमैस्त्वं च न । यूषभ्याम् । यूषभिः । यूषभ्य इत्यादि ॥

237: विभाषा ङिश्योः (6-4-136) अङ्गावयवोऽसर्वनामस्थानयजादिस्वादिपरो योऽन् तस्याऽकारस्य लोपो वा स्यात् ङिश्योः परयोः । यूष्णि । यूषणि । पक्षे रामवत् । ‘पद्दन्नो’(सू. 228) इति सूत्रे प्रभृतिग्रहणं प्रकारार्थम् । तथाच । औङः श्यामपि दोषन्नादेशो भाष्ये ककुद्दोषणी इत्युदाहृतः । तेन पदङ्घ्रिश्चरणोऽस्त्रियाम्, स्वान्तं ह्रन्मानसं मन इति सङ्गच्छते । आसन्यं प्राणमूचुरिति च । आस्ये भव आसन्यः । दोष्शब्दस्य नपुंसकत्वमप्यत एव भाष्यात् । तेन दक्षिणं दोर्निशाचरः इति सङ्गच्छते । भुजबाहू प्रवेष्टो दोरिति साहचर्यात्पुंस्त्वमपि । दोषं तस्य तथाविधस्य भजत इति द्वयोरह्नोर्भवो द्व्यह्नः ॥

238: सङ्ख्याविसायपूर्वस्याह्नस्याऽहन्नन्यतरस्यां ङौ (6-3-110) सङ्ख्यादिपूर्वस्याह्नस्याऽहनादेशो वा स्यात् ङौ । द्व्यह्नि । द्व्यहनि । द्व्यह्ने । विगमहर्व्यह्नः । व्यह्नि । व्यहनि । व्यह्ने । अह्नः सायः सायाह्नः । सायाह्नि । सायाहनि । सायाह्ने । इत्यदन्ताः । विश्वपाः ॥

239: दीर्घाज्जसि च (6-1-105) दीर्घाज्जसि इचि च परे प्रथमयोः पूर्वसवर्णदीर्घो न स्यात् । वृद्धिः । विश्वपौ । सवर्णदीर्घः । विश्वपाः । यद्यपीह औङि ‘नादिचि’(सू. 165) इत्येव सिद्धम् । जसि तु सत्यपि पूर्वसवर्णदीर्घे क्षतिर्नास्ति तथापि गौर्यौ गौर्यः इत्याद्यर्थं सूत्रमिहापि न्याय्यत्वादुपन्यस्यम् ॥

240: आतो धातोः (6-4-140) आकारान्तो यो धातुस्तदन्तस्य भस्याऽङ्गस्य लोपः स्यात् । ‘अलोऽन्त्यस्य’(सू. 42) । विश्वपः । विश्वपाभ्यामित्यादि । एवं शङ्खाध्मादयः । धातोः किम् । हाहान् । टा सवर्णदीर्घः । हाहा । ङे वृद्धिः । हाहै । ङसिङसोदीर्घः । हाहाः । ओसि वृद्धिः । हाहौः । ङौ आद्गुणः । हाहे । शेषं विश्वपावत् । आत इति योगाविभागादधातोरप्याकारलोपः क्वचित् । क्त्त्वः । श्नः ॥ इत्यादन्ताः ॥

हरिः । ‘प्रथमयोः पूर्वसवर्णः’(सू. 164) हरी ॥

241: जसि च (7-3-109) ह्रस्वान्तस्याऽङ्गस्य गुणः स्याज्जसि परे । हरयः ॥

242: ह्रस्वस्य गुणः (7-3-108) ह्रस्वस्य गुणः स्यात्संबुद्धौ ।‘एङ्ह्रस्वात्’(सू. 193) इति संबुद्धिलोपः । हे हरे । हरिम् । हरी । हरीन् ॥

243: शेषो घ्यसखि (1-4-7) अनदीसंज्ञौ ह्रस्वौ याविवर्णोवर्णौ तदन्तं सखिवर्जं घिसंज्ञं स्यात् । शेषः किम् । मत्यै । एकसंज्ञाधिकारात्सिद्धे शेषग्रहणं स्पष्टार्थम् ।ह्रस्वौ किम् । वातप्रम्ये । यू किम् । मात्रे ॥

244: आङो नाऽस्त्रियाम् (7-3-120) घेः परस्याङो ना स्यादस्त्रियाम् । आङिति टासञ्ज्ञा प्राचाम् । हरिणा । अस्त्रियां किम् । मत्या ॥

245: घेर्ङिति (7-3-111) घिसंज्ञकस्य ङिति सुपि गुणः स्यात् । हरये । घेः किम् । सख्ये । ङिति किम् । हरिभ्याम् । सुपि किम् । पट्वी । घेर्ङिती (सू. 245) इति गुणे कृते ॥

246: ङसिङसोश्च (6-1-110) एङो ङसिङसोरति परे पूर्वरूपमेकादेशः स्यात् । हरेः । हर्योः । हरीणाम् ॥

247: अच्च घेः (7-3-119) इदुद्भ्यामुत्तरस्य ङेरौत्स्याद् घेरन्तादेशश्चाकारः । बुद्धिः, हरौ । हर्योः । हरिषु । एवं श्रीपत्यग्निरविकव्यादयः ॥

248: अनङ् सौ (7-1-93) सख्युरङ्गस्याऽनङादेशः स्यादसंबुद्धौ सौ परे । ‘ङिच्च’(सू. 43)  इत्यन्तादेशः ॥

249: अलोऽन्त्यात्पूर्व उपधा (1-1-65) अन्त्यादलः पूर्वो वर्ण उपधासंज्ञः स्यात् ॥

250: सर्वनामस्थाने चाऽसंबुद्धौ (6-4-8) नान्तस्योपधाया दीर्घः स्यादसंबुद्धौ सर्वनामस्थाने परे ॥

251: अपृक्त एकाऽल्प्रत्ययः (1-2-41) एकाऽल्प्रत्ययो यः सोऽपृक्तसंज्ञः स्यात् ॥

252: हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्सुतिस्यपृक्तं हल् (6-1-68) हलन्तात्परं दीर्घौ यौ ङ्यापौ तदन्ताच्च परं सुतिसि इत्येतदपृक्तं हल् लुप्यते । हल्ङ्याब्भ्यः किम् । ग्रामणीः । दीर्घात्किम् । निष्कौशाम्बिः । अतिखट्वः । सुतिसीति किम् । अभैत्सीत् । तिपा सहचरितस्य सिपो ग्रहणात्सिचो ग्रहणं नास्ति । अपृक्तमिति किम् । बिभर्ति । हल् किम् । बिभेद । प्रथमहल् किम् । राजा । नलोपादिर्न स्यात् । संयोगान्तलोपस्यासिद्धत्वात् । सखा । हे सखे ॥

253: सख्युरसंबुद्धौ (7-1-92) सख्युरङ्गात्परं संबुद्धिवर्जं सर्वनामस्थानं णिद्वत्स्यात् ॥

254: अचोञ्णिति (7-2-115) ञिति णिति च प्रत्यये परेऽजन्ताङ्गस्य वृद्धिः स्यात् । सखायौ । सखायः । सखायम् । सखायौ । घिसंज्ञाऽभावान्न तत्कार्यम् । सख्या । सख्ये ॥

255: ख्यत्यात्परस्य (6-1-112) खितिशब्दाभ्यां खीतीशब्दाभ्यां कृतयणादेशाभ्यां परस्य ङसिङसोरत उत्स्यात्। सख्युः ॥

256: औत् (7-3-118) इदुद्भ्यां परस्य ङेरौत्स्यात् । उकारानुवृत्तिरुत्तरार्था । सख्यौ । शेषं हरिवत् । शोभनः सखा सुसखा । सुसखायौ । सुसखायः । अनङ्णिद्वद्भावयोराङ्गत्वात्तदन्तेऽपि प्रवृत्तिः । समुदायस्य सखिरूपत्वाभावात् ‘असखि’(सू. 243) इति निषेधाप्रवृत्तेर्घिसंज्ञा । सुसखिना । सुसखये । ङसिङसोर्गुणे कृते कृतयणादेशत्वाभावात् ‘ख्यत्यात्’(सू. 255) इत्युत्त्वं न । सुसखेः । सुसखावित्यादि । एवमतिशयितः सखा अतिसखा । परमः सखा यस्येति विग्रहे । परमसखा। परमसखायावित्यादि । गौणत्वेऽप्यनङ्णित्त्वे प्रवर्तेते । सखीमतिक्रान्तोऽतिसखिः । लिङ्गविशिष्टपरिभाषाया अनित्यत्वान्न टच् । हरिवत् । इहाऽनङ्णित्त्वे न भवतः । ‘गोस्त्रियोः’(सू. 656) इति ह्रस्वत्वेन सखिशब्दस्य लाक्षणिकत्वात् । ‘लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणात् (प 1114) ॥

257: पतिः समास एव (1-4-8) पतिशब्दः समास एव घिसंज्ञः स्यात् । पत्या । पत्ये । पत्युः । पत्युः । पतीनाम् । पत्यौ । शेषं हरिवत् । समासे तु भूपतये । कतिशब्दो नित्यं बहुवचनान्तः ॥

258: बहुगणवतुडति सङ्ख्या (1-1-23) एते सङ्ख्यासंज्ञाः स्युः ॥

259: डति च (1-1-25) डत्यन्ता सङ्ख्या षट्संज्ञा स्यात् ॥

260: प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपः (1-1-61) लुक्श्लुलुप्शब्दैः कृतं प्रत्ययादर्शनं क्रमात्तत्तत्संज्ञं स्यात् ॥

261: षड्भ्यो लुक् (7-1-22) षड्भ्यः परयोर्जश्शसोर्लुक्स्यात् ॥

262: प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् (1-1-62) प्रत्यये लुप्तेऽपि तदाश्रितं कार्यं स्यात् । इति ‘जसि च’ (सू. 241) इति गुणे प्राप्ते ॥

263: न लुमताङ्गस्य (1-1-63) लुक् श्लु लुप् एते लुमन्तः । लुमताशब्देन लुप्ते तन्निमित्तमङ्गकार्यं न स्यात् । कति । कति । कतिभिः । कतिभ्यः । कतिभ्यः । कतीनाम् । कतिषु । अस्मद्युष्मत्षट्संज्ञकास्त्रिषु सरूपाः । त्रिशब्दो नित्यं बहुवचनान्तः । त्रयः । त्रीन् । त्रिभिः । त्रिभ्यः ॥

264: त्रेस्त्रयः (7-1-53) त्रिशब्दस्य त्रयादेशः स्यादामि । त्रयाणाम् । परमत्रयाणाम् । गौणत्वे तु नेति केचित् । प्रियत्रीणाम् । वस्तुतस्तु प्रियत्रयाणाम् । त्रिषु । द्विशब्दो नित्यं द्विवचनान्तः ॥

265: त्यदादीनामः (7-2-102) एषामकारोऽन्तादेशः स्याद्विभक्तौ । ‘द्विपर्यन्तानामेवेष्टिः’ (वा 4468) । द्वौ । द्वौ। द्वाभ्याम् । द्वाभ्याम् । द्वाभ्याम्। द्वयोः । द्वयोः । द्विपर्यन्तानां किम् । भवान् । भवन्तौ । भवन्तः । संज्ञायामुपसर्जनत्वे च नात्वम् । सर्वाद्यन्तर्गणकार्यत्वात् । द्विर्नाम कश्चित् । द्विः । द्वी । द्वयः । द्वावतिक्रान्तोऽतिद्विः । हरिवत् । प्राधान्ये तु परमद्वावित्यादि । औडुलोमिः । औडुलोमी । बहुवचने तु उडुलोमाः । लोम्नोऽपत्येषु बहुष्वकारो वक्तव्यः (वा 2560) । बाह्वादीञोऽपवादः । औडुलोमिम् । औडुलोमी । उडुलोमान् । इतीदन्ताः ।‘वातप्रमीः’ (उ 441) इत्युणादिसूत्रेण माङ ईप्रत्ययः । स च कित् । वातं प्रमिमीते वातप्रमीः । ‘दीर्घाज्जसि च’ (सू. 239) । वातप्रम्यौ । वातप्रम्यः । हे वातप्रमीः । ‘अमि पूर्वः’(सू. 194) । वातप्रमीम् । वातप्रम्यौ । वातप्रमीन् । वातप्रम्या । वातप्रमीभ्याम् । वातप्रम्ये । वातप्रमीभ्याम्। वातप्रम्यः । वातप्रमीभ्याम् । वातप्रम्यः । वातप्रम्योः । वातप्रम्याम्। दीर्घत्वान्न नुट् । ङौ तु सवर्ण दीर्घः । वातप्रमी । वातप्रम्योः । वातप्रमीषु । एवं ययीपप्यादयः । यान्त्यनेनेति ययीर्मार्गः । पाति लोकमिति पपीः सूर्यः । ‘यापोः किद्द्वे च’(उ. 439) इति ईप्रत्ययः । क्विबन्तवातप्रमीशब्दस्य त्वमि शसि ङौ च विशेषः । वातप्रम्यम् । वातप्रम्यः । वातप्रम्यि । ‘एरनेकाचः’(सू. 272) इति वक्ष्यमाणो यण् प्रधीवत् । बह्वयः श्रेयस्यो यस्य सः बहुश्रेयसी । दीर्घङ्यन्तत्वात् ‘हल्ङ्याप्’सू. 252) इति सुलोपः ॥

266: यू स्त्र्याख्यौ नदी (1-4-3) ईदूदन्तौ नित्यस्त्रीलिङ्गौ नदीसंज्ञौ स्तः ।‘प्रथमलिङ्गग्रहणं च’ (वा 1036) । पूर्व स्त्र्याख्यस्योपसर्जनत्वेऽपि इदानीं नदीत्वं वक्तव्यमित्यर्थः ॥

267: अम्बार्थनद्योर्ह्रस्वः (7-3-107) अम्बार्थानां नद्यन्तानां च ह्रस्वः स्यात्संबुद्धौ । हे बहुश्रेयसि । शसि बहुश्रेयसीन् ॥

268: आण्नद्याः (7-3-112) नद्यन्तात्परेषां ङितामाडागमः स्यात् ॥

269: आटश्च (6-1-90) आटोऽचि परे वृद्धिरेकादेशः स्यात् । बहुश्रेयस्यै । बहुश्रेयस्याः । नद्यन्तात्परत्वान्नुट् । बहुश्रेयसीनाम् ॥

270: ङेराम्नद्याम्नीभ्यः (7-3-116) नद्यन्तादाबन्तान्नीशब्दाच्च ङेराम् स्यात् । इह परत्वादाटा नुड्बाध्यते । बहुश्रेयस्याम् । शेषमीप्रत्ययान्तवातप्रमीवत् । अङ्यन्तत्वान्न सुलोपः । अतिलक्ष्मीः । शेषं बहुश्रेयसीवत् । कुमारीमिच्छन् कुमारीवाचरन्वा ब्राह्मणः कुमारी । क्यजन्तादाचारक्विबन्ताद्वा कर्तरि क्विप् । ‘हल्ङ्याप्’(सू. 252) इति सुलोपः ॥

271: अचिश्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ (6-4-77) श्नुप्रत्ययान्तस्य इवर्णोवर्णान्तस्य धातोः भ्रू इत्यस्य चाङ्गस्येयङुवङौ स्तोऽजादौ प्रत्यये परे । ‘ङिच्च’ (सू. 43) इत्यन्तादेशः । आन्तरतम्यादेरियङ् ओरुवङ् । इतीयङि प्राप्ते ॥

272: एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य (6-4-82) धात्ववयवसंयोगपूर्वो न भवति य इवर्णस्तदन्तो यो धातुस्तदन्तस्याऽनेकाचोऽङ्गस्य यण्स्यादजादौ प्रत्यये परे । इति यण् । कुमार्यौ कुमार्यः । हे कुमारि । अमि शसि च । कुमार्यम् । कुमार्यः । कुमार्यै । कुमार्याः । कुमारीणाम् । कुमार्याम् । कुमार्योः । प्रधीः । प्रध्यौ । प्रध्यः । प्रध्यम्। प्रध्यः । उन्नयतीत्युन्नीः । धातुना संयोगस्य विशेषणादिह स्यादेव यण् । उन्न्यः । हे उन्नीः । उन्न्यम् । ङेराम् । उन्न्याम् । एवं ग्रामणीः । अनेकाचः किम् । नीः । नियौ । नियः । अमि शसि च परत्वादियङ् । नियम् । नियः । ङेराम् । नियाम् । असंयोगपूर्वस्य किम् । सुश्रियौ । यवक्रियौ । ‘गतिकारकेतरपूर्वपदस्य यण्नेष्यते’ (वा 5034) । शुद्धधियौ । परमधियौ । कथं तर्हि दुर्धियो वृश्चिकभियेत्यादि । उच्यते । दुःस्थिता धीर्येषामिति विग्रहे दुरित्यस्य धीशब्दं प्रति गतित्वमेव नास्ति । यत्क्रियायुक्ताः प्रादयस्तं प्रत्येव गत्युपसर्गसंज्ञाः । वृश्चिकशब्दस्य बुद्धिकृतमपादानत्वं नेह विवक्षितम् । वृश्चिकसंबन्धिनी भीर्वृश्चिकभीरित्युत्तरपदलोपो वा ॥

273: न भूसुधियोः (6-4-85) एतयोर्यण् न स्यादचि सुपि । सुधियौ । सुधियः इत्यादि । सखायमिच्छति सखीयति । ततः क्विप् । अल्लोपयलोपौ । अल्लोपस्य स्थानिवत्त्वाद्यणि प्राप्ते । ‘क्वौ लुप्तं न स्थानिवत्’ (वा 431) । एकदेशविकृतस्यानन्यतयानङ्णित्त्वे । सखा । सखायौ । सखायः । हे सखीः । अमि पूर्वरूपात्परत्वाद्यणि प्राप्ते ततोऽपि परत्वात् ‘सख्युरसम्बुद्धौ’(सू. 253) इति प्रवर्त्तते । सखायम् । सखायौ । शसि यण् । सख्यः । सह खेन वर्तत इति सखः । तमिच्छतीति सखीः । सुखमिच्छतीति सुखीः । सुतमिच्छतीति सुतीः । सख्यौ । सुख्यौ । सुत्यौ। ‘ख्यत्यात्’(सू. 255) इति दीर्घस्यापि ग्रहणादुकारः । सख्युः । सुख्युः । सुत्युः । लूनमिच्छतीति लूनीः । क्षाममिच्छतीति क्षामीः । प्रस्तीममिच्छतीति प्रस्तीमीः । एषां ङसिङसोर्यण् । नत्वमत्वयोरसिद्धत्वात् ‘ख्यत्यात्’(सू. 255) इत्युत्वम् । लून्युः । क्षाम्युः । प्रस्तीम्युः । शुष्क्रीयतेः क्विप् । शुष्कीः । इयङ् । शुष्कियौ । शुष्कियः । ङसिङसोः । शुष्किय इत्यादि । इतीदन्ताः ॥ शम्भुर्हरिवत् । एवं विष्णुवायुभान्वादयः ॥

274: तृज्वत्क्रोष्टुः (7-1-95) क्रोष्टुशब्दस्तृजन्तेन तुल्यं वर्तते असंबुद्धौ सर्वनामस्थाने परे । क्रोष्टुशब्दस्य स्थाने क्रोष्ट्टशब्दः प्रयोक्तव्य इत्यर्थः ॥

275: ऋतो ङिसर्वनामस्थानयोः (7-3-110) ङौ सर्वनामस्थाने च परे ऋदन्ताङ्गस्य गुणः स्यात् । इति प्राप्ते ॥

276: ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च (7-1-94) ऋदन्तानामुशनसादीनां चाऽनङ् स्यादसंबुद्धौ सौ परे ॥

277: अप्तृन्तृच्स्वसृनप्तृनेष्टृत्वष्टृक्षत्तृहोतृपोतृप्रशास्तॄणाम् (6-4-11) अबादीनामुपधाया दीर्घः स्यादसंबुद्धौ सर्वनामस्थाने परे । नप्त्रादिग्रहणं व्युत्पत्तिपक्षे नियमार्थम् । उणादिनिष्पन्नानां तृन्तृजन्तानां चेद्भवति तर्हि नप्त्रादीनामेव ॥ तेन पितृभ्रातृप्रभृतीनां न । उद्गातृशब्दस्य तु भवत्येव । ‘समर्थ’(सू. 647) सूत्रे उद्गातार इति भाष्यप्रयोगात् । क्रोष्टा । क्रोष्टारौ । क्रोष्टारः । क्रोष्टारम् । क्रोष्टारौ । क्रोष्टून् ॥

278: विभाषा तृतीयादिष्वचि (7-1-97) अजादिषु तृतीयादिषु क्रोष्टुर्वा तृज्वत् । क्रोष्ट्रा । क्रोष्ट्रे ॥

279: ऋत उत् (6-1-111) ऋदन्तान्ङसिङसोरति परे उकार एकादेशः स्यात् । रपरत्वम् ॥

280: रात्सस्य (8-2-24) रेफात्संयोगान्तस्य सस्यैव लोपो नान्यस्य । रेफस्य विसर्गः । क्रोष्टुः । आमि परत्वात्तृज्वद्भावे प्राप्ते ।‘नुमचिरतृज्वद्भावेभ्यो नुट् पूर्वविप्रतिषेधेन’ (वा 4374) । क्रोष्टूनाम् । क्रोष्टरि । क्रोष्ट्रोः । पक्षे हलादौ च शम्भुवत् । इत्युदन्ताः । हूहूः । हूह्वौ । हूह्वः । हूहूम् । हूह्वौ । हूहूनित्यादि । अतिचमूशब्दे तु नदीकार्यं विशेषः । हे अतिचमु । अतिचम्वै । अतिचम्वाः । अतिचम्वाः । अतिचमूनाम् । अतिचम्वाम् । खलपूः ॥

281: ओः सुपि (6-4-83) धात्ववयवसंयोगपूर्वो न भवति य उवर्णस्तदन्तो यो धातुस्तदन्तस्याऽनेकाचोऽङ्गस्य यण् स्यादजादौ सुपि । ‘गतिकारकेतरपूर्वपदस्य यण्नेष्यते’ (वा 5034) । खलप्वौ । खलप्व इत्यादि । एवं सुल्वादयः । अनेकाचः किम् । लूः । लुवौ । लुवः । धात्ववयवेति किम् । उलूः । उल्ल्वौ । उल्ल्वः । असंयोगपूर्वस्य किम् । कटप्रुवौ । कटप्रुवः । गतीत्यादि किम् । परमलुवौ । सुपि किम् । लुलुवतुः । स्वभूः । ‘न भूसुधियोः’(सू. 273) । स्वभुवौ । स्वभुवः । एवं स्वयम्भूः ॥

282: वर्षाभ्वश्च (6-4-84) अस्योवर्णस्य यण् स्यादचि सुपि । वर्षाभ्वौ । वर्षाभ्वः । दृम्भतीति दृम्भूः । ‘अन्दूदृम्भूजम्बूकफेलूकर्कन्धूदिधिषूः’(उ 93) इत्युणादिसूत्रेण निपातितः । दृम्भ्वौ । दृम्भ्वः । दृम्भूम् । दृम्भ्वौ । दृम्भून् । शेषं हूहूवत् । दृन् इति नान्ते हिंसार्थेऽव्यये भुवः क्विप् । दृन्भूः ।‘दृन्करपुनः पूर्वस्य भुवो यण्वक्तव्यः’ (वा4118) । दृन्भ्वौ । दृन्भ्व इत्यादि खलपूवत् । करभूः । करभ्वम् । करभ्वः । दीर्घपाठे तु कर एव कारः । स्वार्थिकः प्रज्ञाद्यण् । कारभ्वम् । कारभ्वः । पुनर्भूर्यौगिकः पुंसि । पुनर्भ्वावित्यादि । दृग्भूकाराभूशब्दौ स्वम्भूवत् । इत्यूदन्ताः । धाता । हे धातः । धातारौ । धातारः ।‘ऋवर्णान्नस्य णत्वं वाच्यम्’ (वा 4969) धातॄणामित्यादि । एवं नप्त्रादयः । उद्गातारौ । पिता व्युत्पत्तिपक्षे नप्त्रादिग्रहणस्य नियमार्थत्वान्नदीर्घः । पितरौ । पितरः । पितरम्। पितरौ । शेषं धातृवत् । एवं जामातृभ्रात्रादयः । ना । नरौ । नरः । हे नः ॥

283: नृ च (6-4-6) ‘नृ’ इत्येतस्य नामि वा दीर्घः स्यात् । नॄणाम् । नृणाम् । इति ऋदन्ताः ॥ कॄ तॄ अनयोरनुकरणे ‘प्रकृतिवदनुकरणम्‌’ (प 37) इति वैकल्पिकातिदेशादित्त्वे रपरत्वम् । कीः । किरौः । किरः । तीः । तिरौ । तिरः । इत्यादि गीर्वत् । इत्त्वाऽभावपक्षे तु ‘ऋदुशनस्’(सू. 276) इति ‘ऋतो ङि’(सू. 275) इति च तपरकरणादनङ्गुणौ न । कॄः । क्रौ । क्रः । कॄम् । क्रौ । कॄन् । क्रा । क्रे इत्यादि । इत्यॄदन्ताः । गम्लृ शक्लृ अनयोरनुकरणेऽनङ् । गमा । शका । गुणविषये तु लपरत्वम् । गमलौ । गमलः । गमलम् । गमलौ । गमॄन् । गम्ला। गम्ले । ङसिङसोस्तु ‘ऋत उत्’(सू. 279) इत्युत्त्वे लपरत्वे ‘संयोगान्तस्य लोपः’ (सू. 54) । गमुल् । शकुल् इत्यादि । इति लृदन्ताः । इना सह वर्तते इति  सेः । सयौ । सयः । स्मृतेः । स्मृतयौ । स्मृतयः । इत्येदन्ताः ॥

284: गोतो णित् (7-1-90) गोशब्दात्परं सर्वनामस्थानं णिद्वत् स्यात् । गौः । गावौ । गावः ॥

285: औतोऽम्शसोः (6-1-93) ‘आ ओतः’ इति छेदः । ओकारादम्शसोरचि परे आकार एकादेशः स्यात् । शसा साहचर्यात्सुबेव अम् गृह्यते । नेह । अचिनवम् । असुनवम् । गाम् । गावौ । गाः । गवा । गवे । गोः । गोः । इत्यादि । ओतो णिदिति वाच्यम् । विहितविशेषणं च । तेन सुद्यौः । सुद्यावौ । सुद्यावः सुद्यामित्यादि । ओकारान्ताद्विहितं सर्वनामस्थानमिति व्याख्यानान्नेह । हे भानो । हे भानवः । उः शम्भुः स्मृतो येन सः स्मृतौः । स्मृतावौ । स्मृतावः । स्मृताम् । स्मृतावौ । स्मृताः । इत्यादि । इत्योदन्ताः ॥

286: रायो हलि (7-2-85) रैशब्दस्य आकारोऽन्तादेशः स्याद्धलि विभक्तौ ।राः । अच्यायादेशः । रायौ । रायः । रायम् । रायौ । रायः । राया । राभ्यामित्यादि । इत्यैदन्ताः । ग्लौः । ग्लावौ । ग्लावः । ग्लावम् । ग्लावौ । ग्लावः। इत्यादि । ‘औतोऽम्शसोः’ (सू. 285) इतीह न प्रवर्तते । ‘ऐऔच्’ (म सू 4) इति सूत्रेण ओदौतोः सावर्ण्याऽभावज्ञापनात् । इत्यौदन्ताः ॥

॥ इति अजन्तपुल्लिङ्गप्रकरणम्‌ ॥