वैयाकरणसिद्धान्तकौमुदी (तत्पुरुषसमासप्रकरणम्‌)

 ॥ अथ तत्पुरुषसमासप्रकरणम्‌ ॥

684: तत्पुरुषः (2-1-22) अधिकारोऽयम् । प्राग्बहुव्रीहेः ॥

685: द्विगुश्च (2-1-23) द्विगुरपि तत्पुरुषसंज्ञः स्यात् । इदं सूत्रं त्यक्तुं शक्यम् । संख्यापूर्वो द्विगुश्चेति पठित्वा चकारबलेन संज्ञाद्वयसमावेशस्य सुवचत्वात् । समासान्तः प्रयोजनम् । पञ्चराजम् ॥

686: द्वितीया श्रितातीतपतितगतात्यस्तप्राप्तापन्नैः (2-1-24) द्वितीयान्तं श्रितादिप्रकृतिकैः सुबन्तैः सह वा समस्यते स तत्पुरुषः । कृष्णं श्रितः कृष्णश्रितः । दुःखमतीतो दुःखातीत इत्यादि ॥ गम्यादीनामुपसंख्यानम् (वा 1247) ॥ ग्रामं गमी ग्रामगमी । अन्नं बुभुक्षुः अन्नबुभुक्षुः ॥

687: स्वयं क्तेन (2-1-25) ‘द्वितीया’– (सू.686) इति न संबद्ध्यते अयोग्यत्वात् । स्वयंकृतस्यापत्यं स्वायंकृतिः ॥

688: खट्वा क्षेपे (2-1-26) खट्वाप्रकृतिकं द्वितीयान्तं क्तान्तप्रकृतिकेन सुबन्तेन समस्यते निन्दायाम् । खट्वारूढो जाल्मः । नित्यसमासोऽयम् । नहि वाक्येन निन्दा गम्यते ॥

689: सामि (2-1-27) सामिकृतम् ॥

690: कालाः (2-1-28) क्तेनेत्येव । अनत्यन्तसंयोगार्थं वचनम् । मासप्रमितः प्रतिपच्चन्द्रः । मासं परिच्छेत्तुमारब्धवानित्यर्थः ॥

691: अत्यन्तसंयोगे च (2-1-29) काला इत्येव । अक्तान्तार्थं वचनम् । मुहूर्तं सुखं मुहूर्तसुखम् ॥

692: तृतीया तत्कृतार्थेन गुणवचनेन (2-1-30) तत्कृतेति लुप्ततृतीयाकम् । तृतीयान्तं तृतीयान्तार्थकृतगुणवचनेनार्थशब्देन च सह प्राग्वत् । शङ्कुलया खण्डः शङ्कुलाखण्डः । धान्येनार्थो धान्यार्थः । तत्कृतेति किम् । अक्ष्णा काणः ॥

693: पूर्वसदृशसमोनार्थकलहनिपुणमिश्रश्लक्ष्णैः (2-1-31) तृतीयान्तमेतैः प्राग्वत् । मासपूर्वः । मातृसदृशः । पितृसमः । ऊनार्थे । माषोनं कार्षापणम् । माषविकलम् । वाक्कलहः । आचारनिपुणः । गुडमिश्रः । आचारश्लक्ष्णः । मिश्रग्रहणे सोपसर्गस्यापि ग्रहणम् । ‘मिश्रं चानुपसर्गमसन्धौ’(सू. 3888) इत्यत्रानुपसर्गग्रहणात् । गुडसंमिश्रा धानाः ॥ अवरस्योपसंख्यानम् (वा 1256) ॥ मासेनावरो मासावरः ॥

694: कर्तृकरणे कृता बहुलम् (2-1-32) कर्तरि करणे च तृतीया कृदन्तेन बहुलं प्रागवत् । हरिणा त्रातो हरित्रातः। नखैर्भिन्नो नखभिन्नः ॥ कृद्ग्रहणे गतिकारकपूर्वस्यापि ग्रहणम् (प 29) ॥ नखनिर्भिन्नः । कर्तृकरणे इति किम् । भिक्षाभिरुषितः । हेतावेषा तृतीया । बहुलग्रहणं सर्वोपाधिव्यभिचारार्थम् । तेन दात्रेण लूनवानित्यादौ न। कृता किम् । काष्ठैः पचतितराम् ॥

695: कृत्यैरधिकार्थवचने (2-1-33) स्तुतिनिन्दाफलकमर्थवादवचनमधिकार्थवचनं तत्र कर्तरि करणे च तृतीया कृत्यैः सह प्राग्वत् । वातच्छेद्यं तृणम् । काकपेया नदी ॥

696: अन्नेन व्यञ्जनम् (2-1-34) संस्कारकद्रव्यवाचकं तृतीयान्तमन्नेन प्राग्वत् । दध्ना ओदनो दध्योदनः । इहान्तर्भूतोपसेकक्रियाद्वारा सामर्थ्यम् ॥

697: भक्ष्येण मिश्रीकरणम् (2-1-35) गुडेन धानाः गुडधानाः । मिश्रणक्रियाद्वारा सामर्थ्यम् ॥

698: चतुर्थीतदर्थार्थबलिहितसुखरक्षितैः (2-1-36) चतुर्थ्यन्तार्थाय यत्तद्वाचिनाऽर्थादिभिश्च चतुर्थ्यन्तं वा प्राग्वत् । तदर्थेन प्रकृतिविकृतिभावः एव गृह्यते । बलिरक्षितग्रहणाज्ज्ञापकात् । यूपाय दारु यूपदारु । नेह । रन्धनाय स्थाली । अश्वघासादयस्तु षष्ठी समासाः ॥ अर्थेन नित्यसमासो विशेष्यलिङ्गता चेति वक्तव्यम् (वा 1273-1274) ॥ द्विजायायं द्विजार्थः सूपः । द्विजार्था यवागूः । द्विजार्थं पयः । भूतबलिः । गोहितम् । गोसुखम् । गोरक्षितम् ॥

699: पञ्चमी भयेन (2-1-37) चोराद्भयं चोरभयम् ॥ भयभीतभीतिभीभिरिति वाच्यम् (वा1275) ॥ वृकभीतः । वृकभीतिः । वृकभीः ॥

700: अपेतापोढमुक्तपतितापत्रस्तैरल्पशः (2-1-38) एतैः सहाल्पं पञ्चम्यन्तं समस्यते स तत्पुरुषः । सुखापेतः । कल्पनापोढः । चक्रमुक्तः । स्वर्गपतितः । तरङ्गापत्रस्तः । अल्पशः किम् । प्रसादात्पतितः ॥

701: स्तोकान्तिकदूरार्थकृच्छ्राणि क्तेन (2-1-39) स्तोकान्मुक्तः । अल्पान्मुक्तः । अन्तिकादागतः । अभ्याशादागतः । दूरादागतः । विप्रकृष्टादागतः । कृच्छ्रादागतः । ‘पञ्चम्याः स्तोकादिभ्यः’(सू. 159) इत्यलुक् ॥

702: षष्ठी (2-2-8) राज्ञः पुरुषो राजपुरुषः ॥

703: याजकादिभिश्च (2-2-9) एभिः षष्ठ्यन्तं समस्यते । ‘तृजकाभ्यां कर्तरि’(सू. 709) इत्यस्य प्रतिप्रसवोऽयम् । ब्राह्मणयाजकः । देवपूजकः ॥ गुणात्तरणे तरलोपश्चेति वक्तव्यम् (वा 3841) ॥ तरबन्तं यद्गुणवाचि तेन सह समासस्तरप्प्रत्ययलोपश्च । ‘न निर्धारणे’(सू. 704) इति ‘पूरणगुण’(सू. 705) इति च निषेधस्य प्रतिप्रसवोऽयम् । सर्वेषां श्वेततरः सर्वश्वेतः । सर्वेषां महत्तरः सर्वमहान् ॥ कृद्योगा च षष्ठी समस्यत इति वाच्यम् (वा 1317) ॥ इध्मस्य व्रश्चनः इध्मव्रश्चनः ॥

704: न निर्धारणे (2-2-10) निर्धारणे या षष्ठी सा न समस्यते । नृणां द्विजः श्रेष्ठः ॥ प्रतिपदविधाना षष्ठी न समस्यत इति वाच्यम् (वा 1320) ॥ सर्पिषो ज्ञानम् ॥

705: पूरणगुणसुहितार्थसदव्ययतव्यसमानाधिकरणेन (2-2-11) पूरणाद्यर्थैः सदादिभिश्च षष्ठी न समस्यते । पूरणे । सतां षष्ठः । गुणे । काकस्य कार्ष्ण्यम् । ब्राह्मणस्य शुक्लाः । यदा प्रकरणादिना दन्ता इति विशेष्यं ज्ञातं तदेवमुदाहरणम् । अनित्योऽयं गुणेन निषेधः । ‘तदशिष्यं संज्ञाप्रमाणत्वात्’(सू. 1295) इत्यादिनिर्देशात् । तेनार्थगौरवम् बुद्धिमान्द्यमित्यादि सिद्धम् । सुहितार्थास्तृप्त्यर्थाः । फलानां सुहितः । तृतीयासमासस्तु स्यादेव । स्वरे विशेषः । सत् । द्विजस्य कुर्वन्कुर्वाणो वा । किंकरः इत्यर्थः । अव्ययम् । ब्राह्मणस्य कृत्वा । पूर्वोत्तरसाहचर्यात्कृदव्ययमेव गृह्यते । तेन तदुपरीत्यादि सिद्धमिति रक्षितः । तव्ये । ब्राह्मणस्य कर्तव्यम् । तव्यता तु भवत्येव । स्वकर्तव्यम् स्वरे भेदः । समानाधिकरणेन । तक्षकस्य सर्पस्य । विशेषणसमासस्त्विह बहुलग्रहणान्न । गोर्धेनोरित्यादिषु ‘पोटायुवति’(सू. 744) इत्यादीनां विभक्त्यन्तरे चरितार्थानां परत्वाद्बाधकः षष्ठीसमासः प्राप्तः। सोऽप्यनेन वार्यते ॥

706: क्तेन च पूजायाम् (2-2-12) ‘मतिबुद्धि’–(सू. 3089) इति सूत्रेण विहितो यः क्तस्तदन्तेन षष्ठी न समस्यते । राज्ञां मतो बुद्धः पूजितो वा । राजपूजित इत्यादौ तु भूते क्तान्तेन सह तृतीयासमासः ॥

707: अधिकरणवाचिना च (2-2-13) क्तेन षष्ठी न समस्यते । इदमेषामासितं गतं भुक्तं वा ॥

708: कर्मणि च (2-2-14) ‘उभयप्राप्तौ कर्मणि’(सू. 624) इति या षष्ठी सा न समस्यते । आश्चर्यो गवां दोहोऽगोपेन ॥

709: तृजकाभ्यां कर्तरि (2-2-15) कर्त्रर्थतृजकाभ्यां षष्ठ्या न समासः । अपां स्रष्टा । वज्रस्य भर्ता । ओदनस्य पाचकः । कर्तरि किम् । इक्षूणां भक्षणमिक्षुभक्षिका । पत्यर्थभर्तृशब्दस्य तु याजकत्वादिसमासः । भूभर्ता । कथं तर्हि घटानां निर्मातुस्त्रिभुवनविधातुश्च कलह इति । शेषषष्ठ्या समास इति कैयटः ॥

710: कर्तरि च (2-2-16) कर्तरि षष्ठ्या अकेन न समासः । भवतः शायिका । नेह तृजनुवर्तते । तद्योगे कर्तुरभिहितत्वेन कर्तृषष्ठ्या अभावात् ॥

711: नित्यं क्रीडाजीविकयोः (2-2-17) एतयोरर्थयोरकेन नित्यं षष्ठी समस्यते । उद्दालकपुष्पभञ्जिका । क्रीडाविशेषस्य संज्ञा । ‘संज्ञायाम्’(सू. 3286) इति भावे ण्वुल् । जीविकायां । दन्तलेखकः । तत्र क्रीडायां विकल्पे जीविकायां ‘तृजकाभ्यां कर्तरि’(सू. 709) इति निषेधे प्राप्ते वचनम् ॥

712: पूर्वापराधरोत्तरमेकदेशिनैकाधिकरणे (2-2-1) अवयविना सह पूर्वादयः समस्यन्ते, एकत्वसंख्याविशिष्टश्चेदवयवी । षष्ठीसमासापवादः । पूर्वं कायस्य पूर्वकायः । अपरकायः । एकदेशिना किम् । पूर्वं नाभेः कायस्य । एकाधिकरणे किम् । पूर्वश्छात्राणाम् । सर्वोऽप्येकदेशोऽह्ना समस्यते । ‘संख्याविसाय’–(सू. 238) इति ज्ञापकात् । मध्याह्नः । सायाह्नः । केचित्तु सर्वोप्येकदेशः कालेन समस्यते न त्वह्नैव । ज्ञापकस्य सामान्यापेक्षत्वात् । तेन मध्यरात्रः । उपारताः पश्चिमरात्रगोचरा इत्यादि सिद्धमित्याहुः ॥

713: अर्धं नपुंसकम् (2-2-2) समांशवाच्यर्धशब्दो नित्यं क्लीबे स प्राग्वत् ॥ एकविभक्तावषष्ठ्यन्तवचनम् (वा 673) ॥ एकदेशिसमासविषयकोऽयमुपसर्जनसंज्ञानिषेधः । तेन ‘पञ्चखट्वी’ इत्यादि सिद्ध्यति । अर्धं पिपल्या अर्धपिप्पली । क्लीबे किम् । ग्राम्यार्धः । द्रव्यैक्य एव । अर्धं पिप्पलीनाम् ॥

714: द्वितीयतृतीयचतुर्थतुर्याण्यन्यतरस्याम् (2-2-3) एतान्येकदेशिना सह प्राग्वद्वा । द्वितीयं भिक्षाया द्वितीयभिक्षा । एकदेशिना किम् । द्वितीयं भिक्षाया भिक्षुकस्य । अन्यतरस्यांग्रहणसामर्थ्यात् ‘पूरणगुण’–(सू. 705) इति निषेधं बाधित्वा पक्षे षष्ठीसमासः । भिक्षाद्वितीयम् ॥

715: प्राप्तापन्ने च द्वितीयया (2-2-4) ‘पक्षे द्वितीयाश्रिता’–(सू. 686) इति समासः । प्राप्तो जीविकां प्राप्तजीविकः । जीविकाप्राप्तः । आपन्नजीविकः । जीविकापन्नः । इह सूत्रे द्वितीयया अ इति छित्वा अकारोऽपि विधीयते । तेन जीविकां प्राप्ता स्त्री प्राप्तजीविका । आपन्न जीविका ॥

716: कालाः परिमाणिना (2-2-5) परिच्छेद्यवाचिना सुबन्तेन सह कालाः समस्यन्ते । मासो जातस्य मासजातः । द्व्यहजातः । द्वयोरह्नोः समाहारो द्व्यहः । द्व्यहो जातस्य यस्य सः इति विग्रहः ॥ उत्तरपदेन परिमाणिना द्विगोः सिद्धये बहूनां तत्पुरुषस्योपसंख्यानम् (वा 1288) ॥ द्वे अहनी जातस्य यस्य स द्व्यह्नजातः । ‘अह्नोऽह्न’- (सू. 790) इति वक्ष्यमाणोऽह्नादेशः । पूर्वत्र तु न ‘सङ्ख्यादेः समाहारे’(सू. 793) इति निषेधः ॥

717: सप्तमी शौण्डैः (2-1-40) सप्तम्यन्तं शौण्डादिभिः प्राग्वद्वा । अक्षेषु शौण्डः अक्षशौण्डः । अधिशब्दोऽत्र पठ्यते । ‘अध्युत्तरपदात्’(सू. 2079) इति खः । ईश्वराधीनः ॥

718: सिद्धशुष्कपक्वबन्धैश्च (2-1-41) एतैः सप्तम्यन्तं प्राग्वत् । सांकाश्यसिद्धः । आतपशुष्कः । स्थालीपक्वः । चक्रबन्धः ॥

719: ध्वाङ्क्षेण क्षेपे (2-1-42) ध्वाङ्क्षवाचिना सह सप्तम्यन्तं समस्यते निन्दायाम् । तीर्थे ध्वाङ्क्ष इव तीर्थध्वाङ्क्षः । तीर्थकाकः ॥

720: कृत्यैर्ऋणे (2-1-43) सप्तम्यन्तं कृत्प्रत्ययान्तैः सह प्राग्वदावश्यके । मासेदेयं ऋणम् । ऋणग्रहणं नियोगोपलक्षणार्थम् । पूर्वाह्णेगेयं साम ॥

721: संज्ञायाम् (2-1-44) सप्तम्यन्तं सुपा प्राग्वत् संज्ञायाम् । वाक्येन संज्ञानवगमान्नित्यसमासोऽयम् । अरण्येतिलकाः । वनेकसेरुकाः । ‘हलदन्तात्सप्तम्या’(सू. 966) इत्यलुक् ॥

722: क्तेनाहोरात्रावयवाः (2-1-45) अह्नो रात्रेश्चावयवाः सप्तम्यन्ताः क्तान्तेन सह प्राग्वत् । पूर्वाह्णकृतम् । अपररात्रकृतम् । अवयवग्रहणं किम् । अह्नि दृष्टम् ॥

723: तत्र (2-1-46) तत्रेत्येतत्सप्तम्यन्तं क्तान्तेन सह प्राग्वत् । तत्र भुक्तम् ॥

724: क्षेपे (2-1-47) सप्तम्यन्तं क्तान्तेन प्राग्वन्निन्दायाम् । अवतप्तेनकुलस्थितं त एतत् ॥

725: पात्रेसमितादयश्च (2-1-48) एते निपात्यन्ते क्षेपे । पात्रेसमिताः । भोजनसमये एव संगताः नतु कार्ये । गेहेशूरः । गेहेनर्दी । आकृतिगणोऽयम् । चकारोऽवधारणार्थः । तेनैषां समासान्तरे घटकतया प्रवेशो न । परमाः पात्रेसमिताः ॥

726: पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराणनवकेवलाः समानाधिकरणेन (2-1-49) ‘विशेषणं विशेष्येण’(सू. 736) इति सिद्धे पूर्वनिपातनियमार्थं सूत्रम् । एकशब्दस्य ‘दिक्संख्ये संज्ञायाम्’(सू. 727) इति नियमबाधनार्थं च । पूर्वं स्नातः पश्चादनुलिप्तः स्नातानुलिप्तः । एकनाथः । सर्वयाज्ञिकाः । जरन्नैयायिकाः । पुराणमीमांसकाः । नवपाठकाः । केवलवैयाकरणाः ॥

727: दिक्संख्ये संज्ञायाम् (2-1-50) समानाधिकरणेनेत्यापादपरिसमाप्तेरधिकारः । संज्ञायामेवेति नियमार्थं सूत्रम् । पूर्वेषुकामशमी । सप्तर्षयः । नेह । उत्तरा वृक्षाः । पञ्च ब्राह्मणाः ॥

728: तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च (2-1-51) तद्धितार्थे विषये उत्तरपदे च परतः समाहारे च वाच्ये दिक्संख्ये प्राग्वद्वा । पूर्वस्यां शालायां भवः पौर्वशालः । समासे कृते ‘दिक्पूर्वपदादसंज्ञायां ञः’(सू. 1328) इति ञः ॥ सर्वनाम्नो वृत्तिमात्रे पुंवद्भावः (वा 1376) ॥ आपरशालः । पूर्वा शाला प्रिया यस्येति त्रिपदे बहुव्रीहौ कृते प्रियाशब्दे उत्तरपदे पूर्वयोस्तत्पुरुषः । तेन शाला शब्दे आकारः उदात्तः । पूर्वशालाप्रियः । दिक्षु समाहारो नास्त्यनभिधानात् । संख्यायास्तद्धितार्थे । षण्णां मातॄणामपत्यं षाण्मातुरः । पञ्च गावो धनं यस्येति त्रिपदे बहुव्रीहाववान्तरतत्पुरुषस्य विकल्पे प्राप्ते ॥ द्वन्द्वतत्पुरुषयोरुत्तरपदे नित्यसमासवचनम् (वा 1287) ॥

729: गोरतद्धितलुकि (5-4-92) गोन्तात्तत्पुरुषाट्टच् स्यात् समासान्तो न तद्धितलुकि । पञ्चगवधनः ॥

730: संख्यापूर्वो द्विगुः (2-1-52) ‘तद्धितार्थ’–(सू. 728) इत्यत्रोक्तस्त्रिविधः संख्यापूर्वो द्विगोः स्यात् ॥

731: द्विगुरेकवचनम् (2-4-1) द्विग्वर्थः समाहार एकवत्स्यात् । ‘स नपुंसकम्’(सू. 821) इति नपुंसकत्वम् । पञ्चानां गवां समाहारः पञ्चगवम् ॥

732: कुत्सितानि कुत्सनैः (2-1-53) कुत्स्यमानानि कुत्सनैः सह प्राग्वत् । वैयाकरणखसूचिः । मीमांसकदुर्दुरूढ॥

733: पापाणके कुत्सितैः (2-1-54) पूर्वसूत्रापवादः । पापनापितः । आणककुलालः ॥

734: उपमानानि सामान्यवचनैः (2-1-55) घन इव श्यामो घनयामः । इह पूर्वपदं तत्सदृशे लाक्षणिकमिति सूचयितुं लौकिकविग्रहे इवशब्दः प्रयुज्यते । पूर्वनिपातनियमार्थं सूत्रम् ॥

735: उपमितं व्याघ्रादिभिः सामान्याप्रयोगे (2-1-56) उपमेयं व्याघ्रादिभिः सह प्राग्वत्साधारणधर्मस्याप्रयोगे सति । विशेष्यस्य पूर्वनिपातार्थं सूत्रम् । पुरुषव्याघ्रः । नृसोमः । व्याघ्रादिराकृतिगणः । सामान्यप्रयेगे किम् । पुरुषो व्याघ्र इव शूरः ॥

736: विशेषणं विशेष्येण बहुलम् (2-1-57) भेदकं समानाधिकरणेन भेद्येन बहुलं प्राग्वत् । नीलमुत्पलं नीलोत्पलम् । बहुलग्रहणात् क्वचिन्नित्यम् । कृष्णसर्पः । क्वचिन्न । रामो जामदग्न्यः ॥

737: पूर्वापरप्रथमचरमजघन्यसमानमध्यमध्यमवीराश्च (2-1-58) पूर्वनिपातनियमार्थमिदम् । पूर्ववैयाकरणः । अपराध्यापकः ॥ अपरस्यार्धे पश्चभावो वक्तव्यः (वा 3253) ॥ अपरश्चासावर्धश्च पश्चार्धः । कथमेकवीर इति । ‘पूर्वकालैक’–(सू. 726) इति बाधित्वा परत्वादनेन समासे वीरैक इति हि स्यात् । बहुलग्रहणाद्भविष्यति ॥

738: श्रेण्यादयः कृतादिभिः (2-1-59) श्रेण्यादिषु च्व्यर्थवचनं कर्तव्यम् (वा 1296) ॥ अश्रेणयः श्रेणयः कृताः श्रेणीकृताः ॥

739: क्तेन नञ्विशिष्टेनानञ् (2-1-60) नञ्विशिष्टेन क्तान्तेनानञ् क्तान्तं समस्यते । कृतं च तदकृतं च कृताकृतम्। शाकपार्थिवादीनां सिद्धये उत्तरपदलोपस्योपसंख्यानम् (वा 1310) ॥ शाकप्रियः पार्थिवः शकपार्थिवः। देवब्राह्मणः ॥

740: सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टाः पूज्यमानैः (2-1-61) सद्वैद्यः । वक्ष्यमाणेन महत आकारः । महावैयाकरणः । पूज्यमानैः किम् । उत्कृष्टो गौः । पङ्कादुद्धृत इत्यर्थः ॥

741: वृन्दारकनागकुञ्जरैः पूज्यमानम् (2-1-62) गोवृन्दारकः ॥ व्याघ्रादेराकृतिगणत्वादेव सिद्धे सामान्यप्रयोगार्थं वचनम् ॥

742: कतरकतमौ जातिपरिप्रश्ने (2-1-63) कतरकठः । कतमकलापः । गोत्रं च चरणैः सहेति जातित्वम् ॥

743: किं क्षेपे (2-1-64) कुत्सितो राजा किंराजा । यो न रक्षति ॥

744: पोटायुवतिस्तोककतिपयगृष्टिधेनुवशावेहद्वष्कयणीप्रवक्तृश्रोत्रियाध्यापकधूर्तैर्जातिः (2-1-65)

745: तत्पुरुषः समानाधिकरणः कर्मधारयः (1-2-42)

746: पुंवत्कर्मधारयजातीयदेशीयेषु (6-3-42) कर्मधारये जातीयदेशीययोश्च परतो भाषितपुंस्कात्पर ऊङभावो यस्मिंस्तथाभूतं पूर्वं पुंवत् । पूरणीप्रियादिष्वप्राप्तः पुंवद्भावोऽनेन विधीयते । महानवमी । कृष्णचतुर्दशी । महाप्रिया । तथा कोपधादेः प्रतिषिद्धः पुंवद्भावः कर्मधारयादौ प्रतिप्रसूयते । पाचकस्त्री । दत्तभार्या । पञ्चमभार्या। स्त्रौघ्नभार्या । सुकेशभार्या । ब्राह्मणभार्या । एवं । पाचकजातीया । पाचकदेशीयेत्यादि । इभपोटा । पोटा स्त्री पुंसलक्षणा । इभयुवतिः । अग्निस्तोकः । उदश्चित्कतिपयम् । गृष्टिः सकृत्प्रसूता, गोगृष्टिः । धेनुर्नवप्रसूतिका, गोधेनुः । वशा वन्ध्या, गोवशा । वेहत् गर्भघातिनी । गोवेहत् । बष्कयणी तरुणवत्सा, गोबष्कयणी । कठप्रवक्ता । कठश्रोत्रियः । कठाध्यापकः । कठधूर्तः ॥

747: प्रशंसावचनैश्च (2-1-66) एतैः सह जातिः प्राग्वत् । गोमतल्लिका । गोमचर्चिका । गोप्रकाण्डम् । गवोद्धः। गोतल्लजः । प्रशस्ता गौरित्यर्थः । मतल्लिकादयो नियतलिङ्गाः न तु विशेष्यनिध्नाः । जातिः किम् । कुमारी मतल्लिका ॥

748: युवा खलतिपलितवलिनजरतीभिः (2-1-67) पूर्वनिपातनियमार्थं सूत्रम् । लिङ्गविशिष्टपरिभाषया युवतिशब्दोऽपि समस्यते । युवा खलतिः युवखलतिः । युवतिः खलती युवखलती । युवजरती । युवत्यामेव जरतीधर्मोपलम्भेन तद्रूपारोपात्समानाधिकरण्यम् ॥

749: कृत्यतुल्याख्या अजात्या (2-1-68) भोज्योष्णम् । तुल्यश्वेतः । सदृशश्वेतः । अजात्या किम् । भोज्य ओदनः। प्रतिषेधसामर्थ्याद्विशेषणसमासोऽपि न ॥

750: वर्णो वर्णेन (2-1-69) समानाधिकरणेन सह प्राग्वत् । कृष्णसारङ्गः ॥

751: कडाराः कर्मधारये (2-2-38) कडारादयः शब्दाः कर्मधारये वा पूर्वं प्रयोज्याः । कडारजैमिनिः । जैमिनिकडारः ॥

752: कुमारः श्रमणादिभिः (2-1-70) कुमारी श्रमणा कुमारश्रमणा । इह गणे श्रमणा प्रव्रजिता गर्भिणीत्यादयः स्त्रीलिङ्गाः पठ्यन्ते । लिङ्गविशिष्टपरिभाषाया एतदेव ज्ञापकं बोध्यम् ॥

753: चतुष्पादो गर्भिण्या (2-1-71) चतुष्पाज्जातिवाचिनो गर्भिणी शब्देन सह प्राग्वत् । गोगर्भिणी ॥ चतुष्पाज्जातिरिति वक्तव्यम्‌ (वा 1311) ॥ नेह । स्वस्तिमती गर्भिणी ।

754: मयूरव्यंसकादयश्च (2-1-72) एते निपात्यन्ते । मयूरो व्यंसको । मयूरव्यंसकः । व्यंसको धूर्तः । उदक्चावाक् च उच्चावचम् । निश्चितं च प्रचितं च निश्चप्रचम् । नास्ति किंचन यस्य सः अकिंचनः । नास्ति कुतो भयं यस्य सोऽकुतोभयः । अन्यो राजा राजान्तरम् । चिदेव चिन्मात्रम् । आख्यातमाख्यातेन क्रियासातत्ये (ग 20) । अश्नीत पिबतेत्येवं सततं यत्राभिधीयते सा अश्नीतपिबता । पचतभृज्जता । खादतमोदता । एहीडादयोऽन्यपदार्थे (ग 18) ॥ एहीड इति यस्मिन्कर्मणि तदेहीडम् । एहिपचम् । उद्धर कोष्ठादुत्सृज देहीति यस्यां क्रियायां सा उद्धरोत्सृजा । उद्धमविधमा । असातत्यार्थमिह पाठः ॥ जहिकर्मणा बहुलमाभीक्ष्ण्ये कर्तारं चाभिदधाति (ग 29) ॥ जहीत्येतत्कर्मणा बहुलं समस्यते आभीक्ष्ण्ये गम्ये समासेन चेत्कर्ताभिधीयत इत्यर्थः ॥ जहिजोडः । जहिस्तम्बः ॥ नास्ति कुतो भयं सोऽकुतोभयः । अन्यो राजा राजान्तरम् । चिदेव चिन्मात्रम् ॥

755: ईषदकृता (2-2-7) ईषत्पिङ्गलः ॥ ईषद्गुणवचनेनेति वाच्यम् (वा1316) ॥ ईषद्रक्तम् ॥

756: नञ् (2-2-6) नञ् सुपा सह समस्यते ॥

757: नलोपो नञः (6-3-73) नञो नस्य लोपः स्यादुत्तरपदे । न ब्राह्मणः, अब्राह्मणः ॥

758: तस्मान्नुडचि (6-3-74) लुप्तनकारन्नञ उत्तरपदस्याजादेर्नुडागमः स्यात् । अनश्वः । अर्थाभावे अव्ययीभावेन सहायं विकल्पते । रक्षोहागमलघ्वसंदेहाः प्रयोजनम् इति, अद्रुतायामसंहितम् (वा 1167) इति च भाष्यवार्तिकप्रयोगात् ॥ तेनानुपलब्धिरविवादोऽविघ्नमित्यादि सिद्धम् ॥ नञो नलोपस्तिङि क्षेपे (वा 3984) ॥ अपचसि त्वं जाल्म ॥ नैकधेत्यादौ तु न शब्देन सह ‘सुपा’(सू. 649) इति समासः ॥

759: नभ्राण्नपान्नवेदानासत्यानमुचिनकुलनखनपुंसकनक्षत्रनक्रनाकेषु प्रकृत्या (6-3-75) पाद् शत्रन्तः । वेदाः इत्यसुन्नन्तः । न सत्या असत्याः । न असत्या नासत्याः । न मुञ्चति इति नमुचिः । न कुलमस्य नकुलम् । न खमस्य नखम् । नस्त्रीपुमान् नपुंसकम् । स्त्रीपुंसयोः पुंसकभावो निपातनात् । न क्षरतीति नक्षत्रम् । क्षरतेः क्षीयतेर्वा क्षत्रमिति निपात्यते । न क्रामतीति नक्रः । क्रमेर्डः । न अकस्मिन्निति नाकः ॥

760: नगोऽप्राणिष्वन्यतरस्याम् (6-3-77) नग इत्यत्र नञ्प्रकृत्या वा । नगाः अगाः पर्वताः । अप्राणिषु इति किम् । अगो वृषलः शीतेन । ‘नित्यं क्रीडा’(सू. 711) इत्यतो नित्यमित्यनुवर्तमाने ॥

761: कुगतिप्रादयः (2-2-18) एते समर्थेन नित्यं समस्यन्ते । कुत्सितः पुरुषः कुपुरुषः । ‘गतिश्च’(सू. 23) इत्यनुवर्तमाने ॥

762: ऊर्यादिच्विडाचश्च (1-4-61) एते क्रियायोगे गतिसंज्ञा स्युः । ऊरीकृत्य । शुक्लीकृत्य । पटपटाकृत्य ॥ । कारिकाशब्दस्योपसंख्यानम् (वा 1132) ॥ कारिका क्रिया कारिकाकृत्य ॥

763: अनुकरणं चानितिपरम् (1-4-62) खाट्कृत्य । अनितिपरं किम् । खाडिति कृत्वा निरष्ठीवत् ॥

764: आदरानादरयोः सदसती (1-4-63) सत्कृत्य । असत्कृत्य ॥

765: भूषणेऽलम् (1-4-64) अलंकृत्य । भूषणे किम् । अलं कृत्वौदनं गतः । पर्याप्तमित्यर्थः । ‘अनुकरणम्’–(सू. 763) इत्यादित्रिसूत्री स्वभावात्कृञ्विषया ॥

766: अन्तरपरिग्रहे (1-4-65) अन्तर्हत्य । मध्ये हत्वेत्यर्थः । अपरिग्रहे किम् । अन्तर्हत्वा गतः । हतं परिगृह्य गत इत्यर्थः ॥

767: कणेमनसी श्रद्धाप्रतीघाते (1-4-66) कणेहत्य पयः पिबति । मनोहत्य । कणेशब्दः सप्तमीप्रतिरूपको निपातऽभिलाषातिशये वर्तते । मनः शब्दोऽप्यत्रैव ॥

768: पुरोऽव्ययम् (1-4-67) पुरस्कृत्य ॥

769: अस्तं च (1-4-68) अस्तमिति मान्तमव्ययं गतिसंज्ञं स्यात् ॥ अस्तंगत्य ॥

770: अच्छ गत्यर्थवदेषु (1-4-69) अव्ययमित्येव । अच्छगत्य । अच्छोद्य । अभिमुखं गत्वा उक्त्वा चेत्यर्थः । अव्ययं किम् । जलमच्छं गच्छति ॥

771: अदोऽनुपदेशे (1-4-70) अदःकृत्य अदःकृतम् । परं प्रत्युपदेशे प्रत्युदाहरणम् । अदः कृत्वा अदः कुरु ॥

772: तिरोऽन्तर्धौ (1-4-71) तिरोभूय ॥

773: विभाषा कृञि (1-4-72) तिरस्कृत्य । तिरकृत्य । तिरः कृत्वा ॥

774: उपाजेऽन्वाजे (1-4-73) एतौ कृञि वा गतिसंज्ञौ स्तः । उपाजेकृत्य । उपाजेकृत्वा । अन्वाजेकृत्य । अन्वाजेकृत्वा । दुर्बलस्य बलमाधायेत्यर्थः ॥

775: साक्षात्प्रभृतीनि च (1-4-74) कृञि वा गतिसंज्ञानि स्युः ॥ च्व्यर्थ इति वाच्यम् (वा 1142) ॥ साक्षात्कृत्य। साक्षात्कृत्वा । लवणंकृत्य । लवणं कृत्वा । मान्तत्वं निपातनात् ॥

776: अनत्याधान उरसिमनसी (1-4-75) उरसिकृत्य । उरसि कृत्वा । अभ्युपगम्येत्यर्थः । मनसिकृत्य । मनसि कृत्वा । निश्चित्येत्यर्थः । अत्याधानमुपश्लेषणं तत्र न । उरसि कृत्वा पाणिं शेते ॥

777: मध्ये पदे निवचने च (1-4-76) एते कृञि वा गतिसंज्ञाः स्युरनत्याधाने । मध्येकृत्य । मध्ये कृत्वा । पदेकृत्य । पदे कृत्वा । निवचनेकृत्य । निवचने कृत्वा । वाचं नियम्येत्यर्थः ॥

778: नित्यं हस्ते पाणावुपयमने (1-4-77) कृञि । उपयमनं विवाहः । स्वीकारमात्रमित्यन्ये । हस्तेकृत्य । पाणौकृत्य ॥

779: प्राध्वं बन्धने (1-4-78) प्राध्वमित्यव्ययम् । प्राध्वंकृत्य । बन्धनेनानुकूल्यं कृत्वेत्यर्थः । प्रार्थनादिना त्वानुकूल्यकरणे । प्राध्वं कृत्वा ॥

780: जीविकोपनिषदावौपम्ये (1-4-79) जीविकामिव कृत्वा जीविकाकृत्य । उपनिषदमिव कृत्वा उपनिषत्कृत्य। औपम्ये किम् । जीविकां कृत्वा । प्रादिग्रहणमगत्यर्थम् । सुपुरुषः । अत्र वार्तिकानि ॥ प्रादयो गताद्यर्थे प्रथमया (वा 1335) ॥ प्रगत आचार्यः प्राचार्यः ॥ अत्यादयः क्रन्ताद्यर्थे द्वितीयया (वा 1336) ॥ अतिक्रान्तो मालामतिमालः ॥ अवादयः क्रुष्टाद्यर्थे तृतीयया (वा 1337) ॥ अवक्रुष्टः कोकिलया अवकोकिलः ॥ पर्यादयो ग्लानाद्यर्थे चतुर्थ्या (वा 1338) ॥ परिग्लानोऽध्ययनाय पर्यध्ययनः ॥ निरादयः क्रान्ताद्यर्थे पञ्चम्या (वा 1339) ॥ निष्क्रान्तः कौशाम्ब्या निष्कशाम्बिः ॥ कर्मप्रवचनीयानां प्रतिषेधः (वा 1339) ॥ वृक्षं प्रति ॥

781: तत्रोपपदं सप्तमीस्थम् (3-1-92) सप्तम्यन्ते पदे ‘कर्मणि’–(सू. 2913) इत्यादौ वाच्यत्वेन स्थितं कुम्भादि तद्वाचकं पदमुपपदसंज्ञं स्यात्तस्मिंश्च सत्येव वक्ष्यमाणः प्रत्ययः ॥

782: उपपदमतिङ् (2-2-19) उपपदं सुबन्तं समर्थेन नित्यं समस्यते । अतिङन्तश्चायं समासः । कुम्भं करोतीति कुम्भकारः । इह कुम्भ अस् कार इत्यलौकिकं प्रक्रियावाक्यम् । अतिङ् किम् । मा भवान् भूत् । ‘माङि लुङ्’(सू. 2219) इति सप्तमीनिर्देशान्माङुपपदम् । अतिङ्ग्रहणं ज्ञापयति सुपेत्येन्नेहानुवर्तत इति । पूर्वसूत्रेऽपि गतिग्रहणं पृथक्कृत्यातिङ्ग्रहणं तत्रापकृष्यते । सुपेति च निवृत्तम् । तथा च गतिकारकोपपदानां कृद्भिः सह समासवचनं प्राक्सुबुत्पत्तेः (प 76) इति सिद्धम् ॥ व्याघ्री । अश्वक्रीती । कच्छपी ॥

783: अमैवाव्ययेन (2-2-20) अमैव तुल्यविधानं यदुपपदं तदेवाव्ययेन सह समस्यते । स्वादुंकारम् । नेह ॥ ‘कालसमयवेलासु तुमुन्’(सू. 3179) ॥ कालः समयो वेला वा भोक्तुम् । अमैवेति किम् । अग्रे भोजम् । अग्रे भुक्त्वा । ‘विभाषाऽग्रेप्रथमपूर्वेषु’ (सू. 3345) इति क्त्वाणमुलौ । अमा चान्येन च तुल्यविधानमेतत् ॥

784: तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम् (2-2-21) ‘उपदंशस्तृतीयायाम्’(सू. 3368) इत्यादीन्युपपदान्यमन्तेनाव्ययेन सह वा समस्यन्ते । मूलकेनोपदंशं भुङ्क्ते । मूलकोपदंशम् ॥

785: क्त्वा च (2-2-22) तृतीयाप्रभृतीन्युपपदानि क्त्वान्तेन सह वा समस्यन्ते । उच्चैः कृत्य । उच्चैः कृत्वा । ‘अव्ययेऽयथाभिप्रेत’–(सू. 3381) इति क्त्वा । तृतीयाप्रभृतीनीति किम् । अलं कृत्वा । खलु कृत्वा ॥

786: तत्पुरुषस्याङ्गुलेः संख्याव्ययादेः (5-4-86) संख्याव्ययादेरङ्गुल्यन्तस्य तत्पुरुषस्य समासान्तोऽच् स्यात् । द्वे अङ्गुली प्रमाणमस्य द्व्यङ्गुलं दारु । निर्गतमङ्गुलिभ्यो निरङ्गुलम् ॥

787: अहस्सर्वैकदेशसंख्यातपुराणाच्च रात्रेः (5-4-87) एभ्यो रात्रेरच् स्याच्चात्संख्याव्ययादेः ॥ अहर्ग्रहणं द्वन्द्वार्थम् (वा 3353 ) ॥ अहश्च रात्रिश्चाहोरात्रः । सर्वा रात्रिः सर्वरात्रः । पूर्वं रात्रेः पूर्वरात्रः । संख्यातरात्रः । पुण्यरात्रः । द्वयोः रात्र्योः समाहारो द्विरात्रम् । अतिक्रान्तो रात्रिमतिरात्रः ॥

788: राजाहस्सखिभ्यष्टच् (5-4-91) एतदन्तात्तत्पुरुषाट्टच् स्यात् । परमराजः । अतिराजी । कृष्णसखः ॥

789: अह्नष्टखोरेव (6-4-145) टिलोपः स्यान्नान्यत्र । उत्तमाहः । द्वे अहनी भृतो द्व्यहीनः क्रतुः । तद्धितार्थे द्विगुः । ‘तमधीष्टः’–(सू. 1744) इत्यधिकारे द्विगोर्वेत्यनुवृत्तौ ‘रात्र्यहस्संवत्सराच्’(सू. 1751) इति खः । लिङ्गविशिष्टपरिभाषाया अनित्यत्वान्नेह । मद्राणां राज्ञी मद्रराज्ञी ॥

790: अह्नोऽह्न एतेभ्यः (5-4-88) सर्वादिभ्यः परस्याहन्शब्दस्याह्नादेशः स्यात्समासान्ते परे ॥

791: अह्नोऽदन्तात् (8-4-7) अदन्तपूर्वपदस्थाद्रेफात्परस्यऽह्नादेशस्य नस्य णः स्यात् । सर्वाह्णः । पूर्वाह्णः । संख्याताह्नः । द्वयोरह्नोर्भवः ॥ ‘कालाट्ठज्ञ्’(सू. 1381) ॥ ‘द्विगोर्लुगनपत्य’(सू. 1080) इति ठञो लुक् । द्व्यह्नः। स्त्रियामदन्तत्वाट्टाप् । द्वयह्ना । द्व्यह्नप्रियः । अत्यह्नः ॥

792: क्षुभ्नादिषु च (8-4-39) एषु णत्वं न स्यात् । दीर्घाह्नी प्रावृट् । एवं चैतदर्थमह्न इत्यदन्तानुकरणक्लेशो न कर्तव्यः । ‘प्रातिपदिकान्त’–(सू. 1055) इति णत्ववारणाय क्षुभ्नादिषु पाठस्यावश्यकत्वात् । अदन्तादिति तपकरणान्नेह । परगतमहः पराह्नः ॥

793: न संख्यादेः समाहारे (5-4-89) समाहारे वर्तमानस्य संख्यादेरह्नादेशो न स्यात् । संख्यादेरिति स्पष्टार्थम्। द्व्योरह्नोः समाहारो द्व्यहः । त्र्यहः ॥

794: उत्तमैकाभ्यां च (5-4-90) आभ्यामह्नादेशो न । उत्तमशब्दोऽन्त्यार्थः । पुण्यशब्दमाह । पुण्यैकाभ्यामित्येव सूत्रयितुमुचितम् । पुण्याहम् । सुदिनाहम् । सुदिनशब्दः प्रशस्तवाची । एकाहः । उत्तमग्रहणमुपान्त्यस्यापि संग्रहार्थमित्येके । संख्याताहः ॥

795: अग्राख्यायामुरसः (5-4-93) टच् स्यात् । अश्वानामुर इव अश्वोरसम् । मुख्योऽश्व इत्यर्थः ॥

796: अनोऽश्मायस्सरसां जातिसंज्ञयोः (5-4-94) टच्स्याज्जातौ संज्ञायां च । उपानसम् । अमृताश्मः । कालायसम् । मण्डूकसरसमिति जातिः । महानसम् । पिण्डाश्मः । लोहितायसम् । जलसरसमिति संज्ञा ॥

797: ग्रामकौटाभ्यां च तक्ष्णः (5-4-95) ग्रामस्य तक्षा ग्रामतक्षः । साधारण इत्यर्थः । कुट्यां भवः कौटः स्वतन्त्रः स चासौ तक्षा च कौटतक्षः ॥

798: अतेः शुनः (5-4-96) अतिश्वो वराहः । अतिश्वी सेना ॥

799: उपमानादप्राणिषु (5-4-97) अप्राणिविषयकोपमानवाचिनः शुनष्टच्स्यात् । आकर्षः श्वेव आकर्षश्वः । अप्राणिषु किम् । वानरः श्वेव वानरश्वा ॥

800: उत्तरमृगपूर्वाच्च सक्थ्नः (5-4-98) चादुपमानात् । उत्तरसक्थम् । मृगसक्थम् । पूर्वसक्थम् । फलकमिव सक्थि फलकसक्थम् ॥

801: नावो द्विगोः (5-4-99) नौशब्दान्ताद्द्विगोष्टच् स्यान्न तु तद्धितलुकि । द्वाभ्यां नौभ्यामागतः द्विनावरूप्यः । ‘द्विगोर्लुगनपत्ये’(सू.1080) इत्यत्र अचीत्यस्यापकर्षणाद्धलादेर्न लुक् । पञ्चनावप्रियः । द्विनावम् । त्रिनावम् । अतद्धितलुकीति किम् । पञ्चभिर्नौभिः क्रीतः पञ्चनौः ॥

802: अर्धाच्च (5-4-100) अर्धान्नावष्टच् स्यात् । नावोऽर्धम् । अर्धनावम् । क्लीबत्वं लोकात् ॥

803: खार्याः प्राचाम् (5-4-101) द्विगोरर्धाच्च खार्याष्टज्वा स्यात् । द्विखारम् । द्विखारि । अर्धखारम् । अर्धखारि॥

804: द्वित्रिभ्यामञ्जलेः (5-4-102) टज्वा स्याद् द्विगौ । द्व्यञ्जलम् । द्व्यञ्जलि । अतद्धितलुकीत्येव । द्वाभ्यामञ्जलिभ्यां क्रीतो द्व्यञ्जलिः ॥

805: ब्रह्मणो जानपदाख्यायाम् (5-4-104) ब्रह्मान्तात्तत्पुरुषाट्टच् स्यात्समासेन जानपदत्वमाख्यायते चेत् । सुराष्ट्रे ब्रह्मा सुराष्ट्रब्रह्मः ॥

806: कुमहद्भ्यामन्यतरस्याम् (5-4-105) आभ्यां ब्रह्मणो वा टच् स्यात् तत्पुरुषे । कुत्सितो ब्रह्मा कुब्रह्मः । कुब्रह्मा ॥

807: आन्महतः समानाधिकरणजातीययोः (6-3-46) महत आकारोऽन्तादेशः स्यात्समानाधिकरणे उत्तरपदे जातीये च परे । महाब्रह्मः । महाब्रह्मा । महादेवः । महाजातीयः । समानाधिकरणे किम् । महतः सेवा महत्सेवा । लाक्षणिकं विहाय प्रतिपदोक्तः ‘सन्महत्’(सू. 740) इति समासोऽत्र ग्रहीष्यते इति चेत्, महाबाहुर्न स्यात् । तस्मात् लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्य (प 114) इति परिभाषा नेह प्रवर्तते । समानाधिकरणग्रहणसामर्थ्यात् । आदिति योगविभागादात्वम् । ‘प्रागेकादशभ्यः’(सू. 1995) इति निर्देशाद्वा । एकादश । महतीशब्दस्य ‘पुंवत्कर्मधारय’(सू. 746) इति पुंवद्भावे कृते आत्त्वम् । महाजातीया ॥ महदात्त्वे घासकरविशिष्टेषूपसंख्यानं पुंवद्भावश्च (वा 3950) ॥ असामानाधिकरण्यार्थमिदम् । महतो महत्या वा घासो महाघासः । महाकरः । महाविशिष्टः ॥ अष्टनः कपाले हविषि (वा 3951) ॥ अष्टाकपालः ॥ गवि च युक्ते (वा 3952) ॥ गोशब्दे परे युक्त इत्यर्थे गम्येऽष्टन आत्त्वं वक्तव्यमित्यर्थः ॥ अष्टागवं शकटम् । ‘अच्प्रत्यन्वव’ (सू.943) इत्यत्राजिति योगविभागाद्बहुव्रीहावप्यच् । अष्टानां गवां समाहारः अष्टगवम् । तद्युक्तत्वाच्छकटमष्टागवमिति वा॥

808: द्व्यष्टनः संख्यायामबहुव्रीह्यशीत्योः (6-3-47) आत्स्यात् । द्वौ च दश च द्वादश । द्व्यधिका दशेति वा । द्वाविंशतिः । अष्टादश । अष्टाविंशतिः । अबहुव्रीह्यशीत्योः किम् । द्वित्राः । द्व्यशीतिः ॥ प्राक्शतादिति वक्तव्यम् (वा 3953) ॥ नेह । द्विशतम् । द्विसहस्त्रम् ॥

809: त्रेस्त्रयः (6-3-48) त्रिशब्दस्य त्रयस् स्यात्पूर्वविषये । त्रयोदश । त्रयोविंशतिः । बहुव्रीहौ तु त्रिर्दश त्रिदशाः। सुजर्थे बहुव्रीहिः । अशीतौ तु त्र्यशीतिः । प्राक् शतादित्येव । त्रिशतम् । त्रिसहस्त्रम् ॥

810: विभाषा चत्वारिंशत्प्रभृतौ सर्वेषाम् (6-3-49) द्व्यष्टनोस्त्रेश्च प्रागुक्तं वा स्याच्चत्वारिंशदादौ परे । द्विचत्वारिंशत् । द्वाचत्वारिंशत् । अष्टचत्वारिंशत् । अष्टाचत्वारिंशत् । त्रिचत्वारिंशत् । त्रयश्चत्वारिंशत् । एवं पञ्चाशत्षष्टिसप्ततिनवतिषु ॥

811: एकादिश्चैकस्य चादुक् (6-3-76) एकादिर्नञ्प्रकृत्या स्यादेकस्य च अदुगागमश्च । नञो विंशत्या सह समासे कृते एकशब्देन सह तृतीयेति योगविभागात्समासः । अनुनासिकविकल्पः । एकेन नविंशतिः एकान्नविंशतिः । एकाद्नविंशतिः । एकोनविंशतिरित्यर्थः ॥ षष उत्त्वं दतृदशधासूत्तरपदादेः ष्टुत्वं च धासु वेति वाच्यम् (वा) ॥ षोडन् । षोडश । षोढा । षड्धा ॥

812: परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयो (2-4-26) एतयोः परपदस्येव लिङ्गं स्यात् । कुक्कुटमयूर्याविमे । मयूरीकुक्कुटाविमौ । अर्धपिप्पली ॥ द्विगुप्राप्तापन्नालंपूर्वगतिसमासेषु प्रतिषेधो वाच्यः (वा 1545) ॥ पञ्चसु कपालेषु संस्कृतः पञ्चकपालः पुरोडाशः । प्राप्तो जीविकां प्राप्तजीविकः । आपन्नजीविकः । अलं कुमार्यै अलंकुमारिः। अत एव ज्ञापकात्समासः । निष्कौशाम्बिः ॥

813: पूर्ववदश्ववडवौ (2-4-27) द्विवचनमतन्त्रम् । अश्ववडवौ । अश्ववडवान् । अश्ववडवैः ॥

814: रात्राह्नाहाः पुंसि (2-4-29) एतदन्तौ द्वन्द्वतत्पुरुषौ पुंस्येव । अनन्तरत्वात्परवल्लिङ्गतापवादोऽप्ययं परत्वात्समाहारनपुंसकतां बाधते । अहोरात्रः । रात्रेः पूर्वभागः पूर्वरात्रः । पूर्वाह्णः । द्व्यहः ॥ संङ्ख्यापूर्वं रात्रं क्लीबम्(लि. 131) । द्विरात्रम् । त्रिरात्रम् । गणरात्रम् ॥

815: अपथं नपुंसकम् (2-4-30) तत्पुरुषः इत्येव । अन्यत्र तु अपथो देशः । कृतसमासान्तनिर्देशान्नेह । अपन्थाः॥

816: अर्धर्चाः पुंसि च (2-4-31) अर्धर्चादयः शब्दाः पुंसि क्लीबे च स्युः । अर्धर्चः । अर्घर्चम् । ध्वजः । ध्वजम् । एवं तीर्थ, शरीर, मण्ड, पीयूष, देह, अङ्कुश, कलश इत्यादि ॥

817: जात्याख्यायामेकस्मिन्बहुवचनमन्यतरस्याम् (1-2-58) एकोऽप्यर्थो वा बहुवद्भवति । ब्राह्मणाः पूज्याः । ब्राह्मणः पूज्यः ॥

818: अस्मदो द्वयोश्च (1-2-59) एकत्वे द्वित्वे च विवक्षितेऽस्मदो बहुवचनं वा स्यात् । वयं ब्रूमः । पक्षे अहं ब्रवीमि । आवां ब्रूवः इति वा ॥ सविशेषणस्य प्रतिषेधः (वा 721) ॥ पटुरहं ब्रवीमि ॥

819: फल्गुनीप्रोष्ठपदानां च नक्षत्रे (1-2-60) द्वित्वे बहुत्वप्रयुक्तं कार्यं वा स्यात् । पूर्वे फल्गुन्यौ । पूर्वाः फल्गुन्यः॥ पूर्वे प्रोष्ठपदे । पूर्वाः प्रोष्ठपदाः ॥ नक्षत्रे किम् । फल्गुन्यौ माणविके ॥

820: तिष्यपुनर्वस्वोर्नक्षत्रद्वन्द्वे बहुवचनस्य द्विवचनं नित्यम् (1-2-63) बहुत्वं द्वित्ववद्भवति । तिष्यश्च पुनर्वसू च तिष्यपुनर्वसू । तिष्येति किम् । विशाखानूराधाः । नक्षत्रेति किम् । तिष्यपुनर्वसवो माणवकाः ॥

821: स नपुंसकम् (2-4-17) समाहारे द्विगुर्द्वन्द्वाश्च नपुंसकं स्यात् । परवल्लिङ्गपवादः । पञ्चगवम् । दन्तोष्ठम्॥ अकारान्तोत्तरपदो द्विगुः स्त्रियामिष्टः (वा 1556) ॥ पञ्चमूली ॥ आबन्तो वा (वा 1557) ॥ पञ्चखट्वम् । पञ्चखट्वी ॥ अनो नलोपश्च वा द्विगुः स्त्रियाम् (वा 1558) ॥ पञ्चतक्षी । पञ्चतक्षम् ॥ पात्राद्यन्तस्य न (वा 1559) ॥ पञ्चपात्रम् । त्रिभुवनम् । चतुर्युगम् ॥ पुण्यसुदिनाभ्यामह्नः क्लीबतेष्टा (वा 1553) ॥ पुण्याहम् । सुदिनाहम् ॥ पथः संख्याव्ययादेः (वा 1554) ॥ संख्याव्ययादेः परः कृतसमासान्तः पथशब्दः क्लीबमित्यर्थः । त्रयाणां पन्थास्त्रिपथम् । विरूपः पन्था विपथम् । कृतसमासान्तनिर्देशान्नेह । सुपन्थाः । अतिपन्थाः ॥ सामान्ये नपुंसकम् (वा 5043) ॥ मृदु पचति । प्रातः कमनीयम् ॥

822: तत्पुरुषोऽनञ्कर्मधारयः (2-4-19) अधिकारोऽयम् ॥

823: संज्ञायां कन्थोशीनरेषु (2-4-20) कन्थान्तस्तत्पुरुषः क्लीबं स्यात्सा चेदुशीनरदेशोत्पन्नायाः कन्थायाः संज्ञा । सुशमस्यापत्यानि सौशमयः तेषां कन्था सौशमिकन्थम् । संज्ञायां किम् । वीरणकन्था । उशीनरेषु किम् । दाक्षिकन्था ॥

824: उपज्ञोपक्रमं तदाद्याचिख्यासायाम् (2-4-21) उपज्ञान्तः उपक्रमान्तश्च तत्पुरुषो नपुंसकं स्यात् तयोरुपज्ञायमानोपक्रम्यमाणयोरादिः प्राथम्यं चेदाख्यातुमिष्यते । पाणिनेरुपज्ञा पाणिन्युपज्ञं ग्रन्थः । नन्दोपक्रमं द्रोणः ॥

825: छाया बाहुल्ये (2-4-22) छायान्तस्तत्पुरुषो नपुंसकं स्यात्पूर्वपदार्थबाहुल्ये । इक्षूणां छाया इक्षुच्छायम् । ‘विभाषासेना’–(सू. 828) इति विकल्पस्यायमपवादः । इक्षुच्छायानिषादिन्यः इति तु आ समन्तान्निषादिन्य इत्याङ्श्लेषो बोध्यः ॥

826: सभा राजाऽमनुष्यपूर्वा (2-4-23) राजपर्यायपूर्वोऽमनुष्यपूर्वश्च सभान्तस्तत्पुरुषो नपुंसकं स्यात् । इनसभम् । ईश्वरसभम् ॥ पर्यायस्यैवेष्यते (वा 519) ॥ नेह । राजसभा । चन्द्रगुप्तसभा । अमनुष्यशब्दो रूढ्या रक्षः पिशाचादीनाह । रक्षः सभम् । पिशाचसभम् ॥

827: अशाला च (2-4-24) सङ्घातार्था या सभा तदन्तस्तत्पुरुषः क्लीबं स्यात् । स्त्रीसभम् । स्त्रीसंघात इत्यर्थः। आशाला किम् । धर्मसभा । धर्माशालेत्यर्थः ॥

828: विभाषा सेनासुराच्छायाशालानिशानाम् (2-4-25) एतदन्तस्तत्पुरुषः क्लीबं वा स्यात् । ब्राह्मणसेनम् । ब्राह्मणसेना । यवसुरम् । यवसुरा । कुड्यच्छाम् । कुड्यच्छाया । गोशालम् । गोशाला । श्वनिशम् । श्वनिशा । ‘तत्पुरुषोऽनञ्कर्मधारय’–(सू. 822) इत्यनुवृत्तेर्नेह । दृढसेनो राजा । असेना । परमसेना ॥

॥ इति तत्पुरुषसमासप्रकरणम्‌ ॥