वैयाकरणसिद्धान्तकौमुदी (हलन्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम्)

 ॥ अथ हलन्तनपुंसकलिङ्ग-प्रकरणम्‌ ॥

स्वमोर्लुक् । दत्वम् । स्वनडुत्-स्वनडुद्, स्वनडुही । ‘चतुरनडुहोः’ (सू. 331) इत्याम् । स्वनड्वांहि । पुनस्तद्वत् । शेषं पुंवत् । इति हान्ताः ॥ ‘दिव उत्’ (सू. 337) अहर्विमलद्यु । अन्तर्वर्तिनीं विभक्तिमाश्रित्य पूर्वपदस्येवोत्तरखण्डस्यापि पदसंज्ञायां प्राप्तायाम् ‘उत्तरपदत्वे चापदादिविधौ प्रतिषेधौ प्रतिषेधः’ (वा. 480) इति प्रत्ययलक्षणं न । विमलदिवी, विमलदिवि । अपदादिविधौ किम् । दधिसेचौ । इह षत्वनिषेधे कर्तव्ये पदत्वमस्येव । चकारस्य कुत्वे तु न । इति वान्ताः ॥  वाः, वारी । अझलन्तस्वान्न नुम् । वारि । चत्वारि इति । रेफान्ताः ॥ ‘न लुमता’ (सू. 263) इति कादेशो न । किम्, के कानि  । इदम्, इमे, इमानि । ‘अन्वादेशे नपुंसके एनद्वक्तव्यः’ (वा. 1569) । एनत्, एने, एनानि । एनेन । एनयोः । एनयोः । इति मान्ताः ॥ ब्रह्म, ब्रह्मणी । सम्बुद्धौ नपुंसकानां न लोपो वा वाच्यः । हे ब्रह्मन-हे ब्रह्म । ‘रोऽसुपि’ (सू. 172) । अहर्भाति । ‘विभाषा ङिश्योः’ (सू. 237) । अह्नी, अहनी, अहानि ॥

443: अहन् (8-2-68) अहन्नित्यस्य रुः स्यात्पदान्ते । अहोभ्याम् । अहोभिः । इह अहः अहोभ्यामित्यादौ रत्वरुत्वयोरसिद्धत्वान्नलोपे प्राप्ते । अहन्नित्यावर्त्य नलोपाभावं निपात्य द्वितीयेन रुर्विधेयः । तदन्तस्यापि रुत्वरत्वे । दीर्घाण्यहानि यस्मिन् स दीर्घाहो निदाघः । इह हल्ङ्यादिलोपे प्रत्ययलक्षणेनाऽसुपीति निषेधाद्रत्वाभावे रुः । तस्यासिद्धत्वान्नान्तलक्षण उपधादीर्घः । संबुद्धौ तु हे दीर्घाहो निदाघः । दीर्घाहानौ । दीर्घाहानः । दीर्घाह्ना । दीर्घाहोभ्याम् । दण्डि । दण्डिनी । दण्डीनि । स्रग्वि । स्रग्विणी । स्रग्वीणि । वाग्मि । वाग्मिनी । वाग्मीनि । बहुवृत्रह । बहुवृत्रघ्नी-बहुवृत्रहणी, बहुवृत्रहाणि । बहुपूष, बहुपूष्णी, बहुपूषाणि । बहर्यम, बह्वर्यम्णि । बह्वर्यमणी । इति नान्ताः ॥ असृजः पदान्ते कुत्वम् । सृजेः क्विनो विधानात् । विश्वसृडादौ तु न । ‘सृजिदृशोः’(सू. 2405) इति सूत्रे ‘रज्जुसृड्भ्याम्’ इति भाष्यप्रयोगात् । यद्वा ‘व्रश्च’(सू. 294) आदि सूत्रे सृजियज्योः पदान्ते षत्वं कुत्वापवादः । स्रग्ऋत्विक्शब्दयोस्तु निपातनादेव कुत्वम् । असृक्शब्दस्तु अस्यतेरौणादिके ऋजित्यये बोध्यः । असृक् । असृग् । असृजी । असृञ्जि । ‘पद्दन्न’(सू. 228) इति वा असन् । असानि । असृजा । अस्ना । असृग्भ्याम् । असभ्यामित्यादि । ऊर्क् । ऊर्ग् । ऊर्जी । ऊर्न्जि । नरजानां संयोगः ।‘बहूर्जि नुम्प्रतिषेधः’ (वा 4331) ।‘अन्त्यात्पूर्वो वा नुम्’ (वा 4332) । बहूर्जि । बहूर्ञ्जि वा कुलानि ॥ त्यत्, त्यद्। त्ये । त्यानि । तत्, तद् । ते । तानि । यत्, यद् । ये । यानि । एतत्, एतद् । एते । एतानि । अन्वादेशे तु एनत् । बोभिद्यतेः क्विप् । बेभित्, बेभिद् । बेभिदी । शावल्लोपस्य स्थानिवत्त्वादझलन्तत्वान्न नुम् । अजन्तलक्षणस्तु नुम् न । स्वविधौ स्थानिवत्त्वाभावात् । बेभिदि ब्राह्मणकुलानि चेच्छिदि ॥

गवाक्छब्दस्य रूपाणि क्लीबेऽर्चागतिभेदतः ।

असन्ध्यवङपूर्वरूपैर्नवाधिकशतं मतम् ॥ 1 ॥

स्वम्सुप्सु नव षड् भादौ षट्के स्युस्त्रीणि जश्शसोः ।

चत्वारि शेषे दशके रूपाणीति विभावय ॥ 2 ॥

तथाहि । गामञ्चतीति विग्रहे ‘ऋत्विक्’(सू. 373) आदिना क्विन् । गतौ नलोपः । ‘अवङ् स्फोटायनस्य’(सू. 88) इत्यवङ् । गवाक् । गवाग् । ‘सर्वत्र विभाषा’(सू. 87) इति प्रकृतिभावे, गोअक् - गोअग् । पूर्वरूपे, गोऽक् । गोऽग् । पूजायां नस्य कुत्वेन ङः । गवाङ् । गोअङ् । गोऽङ् । अम्यपि एतान्येव नव । औङः शी । भत्वात् ‘अचः’(सू. 416) इत्यल्लोपः । गोची । पूजायां तु गवाञ्ची । गोअञ्ची । गोऽञ्ची ।‘जश्शसोः शिः’(सू. 312) । शेः सर्वनामस्थानत्वान्नुम् । गवाञ्चि । गोअञ्चि । गोऽञ्चि । गतिपूजनयोस्त्रीण्येव । गोचा । गवाञ्चा । गोअञ्चा । गोऽञ्चा। गवाग्भ्याम् । गोअग्भ्याम् । गोऽग्भ्याम् । गवाङ्भ्याम् । गोअङ्भ्याम् इत्यादि । सुपि तु ङान्तानां, पक्षे‘ङ्णोः कुक्’ (सू.130) इति कुक् । गवाङ्क्षु । गवाङ्षु । गवाक्षु । गोअक्षु । गोक्षु । न चेह । ‘चयो द्वितीयाः’ (वा 5023) इति पक्षे ककारस्य खकारेण षण्णामाधिक्यं शङ्क्यम् । चर्त्वस्यासिद्धत्वात् । कुक्पक्षे तु तस्यासिद्धत्वाज्जश्त्वाऽभावे पक्षे द्वितीयादेशास्त्रीणि रूपाणि वर्द्धन्त एव ॥

ऊह्यमेषां द्विर्वचनानुनासिकविकल्पनात् ।

रूपान्यश्वाक्षिभूतानि (527) भवन्तीति मनीषिभिः ॥ 1 ॥

तिर्यक् । तिरश्ची । तिर्यञ्चि । पूजायां तु । तिर्यङ् । तिर्यञ्ची । तिर्यञ्चि । यकृत् । यकृती । यकृन्ति । ‘पद्दन्’(सू. 228) इति वा यकन् । यकानि । यक्ना । यकृता । शकृत् । शकृती । शकृन्ति । शकानि । शक्ना । शकृता । ददत् । ददती ॥

444: वा नपुंसकस्य (7-1-79) अभ्यस्तात्परो यः शता तदन्तस्य क्लीबस्य नुम्वा स्यात्सर्वनामस्थाने परे । ददन्ति । ददति । तुदत् ॥

445: आच्छीनद्योर्नुम् (7-1-80) अवर्णान्तादङ्गात्परो यः शतुरवयवस्तदन्तस्याङ्गस्य नुम् वा स्याच्छीनद्योः परतः । तुदन्ती । तुदती । तुदन्ति । भात् । भान्ती । भाती । भान्ति । पचत् ॥

446: शप्श्यनोर्नित्यम् (7-1-81) शप्श्यनोरात्परो यः शतुरवयवस्तदन्तस्य नित्यं नुम् स्याच्छीनद्योः परतः । पचन्ती । पचन्ति । दीव्यत् । दीव्यन्ती । दीव्यन्ति । इति तान्ताः ॥ स्वप् । स्वब् । स्वपी । नित्यात्परादपि नुमः प्राक् ‘अप्तृन्’ (सू.277) इति दीर्घः, प्रतिपदोक्तत्वात् । नुम्, स्वाम्पि । निरवकाशत्वं प्रतिपदोक्तत्वमिति पक्षे तु प्रकृते तद्विरहान्नुमेव । स्वम्पि । स्वपा । ‘अपो भि’ (सू.442) । स्वद्भ्याम् । स्वद्भिः । इति पान्ताः । ‘अर्तिपृवपि’(उ 274) इत्यादिना धनेरुस् । षत्वस्यासिद्धत्वाद्रुत्वम् । धनुः । धनुषी । ‘सान्त’(सू. 317) इति दीर्घः । ‘नुम्विसर्जनीय’ (सू. 434) इति षत्वम् । धनूंषि । धनूषा । धनुर्भ्याम् । एवं चक्षुर्हविरादयः । पिपठिषतेः क्विप् । र्वोः (सू. 433) इति दीर्घः । पिपठीः । पिपठिषी । अल्लोपस्य स्थानिवत्त्वाज्झलन्तलक्षणो नुम् न । स्वविधौ स्थानिवत्त्वाभावादजन्तलक्षणोऽपि नुम् न । पिपठिषि । पिपठीर्भ्यामित्यादि । पयः । पयसी । पयांसि । पयसा । पयोभ्यामित्यादि । सुपुम् । सुपुंसी । सुपुमांसि । अदः । विभक्तिकार्यम् । उत्वमत्वे । अमू । अमूनि । शेषं पुंवत् । इति सान्ताः ॥

॥ इति हलन्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम्‌ ॥

                                                           ⟹  वैयाकरणसिद्धान्तकौमुदी (अव्ययप्रकरणम्‌)