अधोलिखित प्रकरण पर क्लिक कर पढ़ें।
✅ १. संज्ञाप्रकरणम्
✅ २. परिभाषाप्रकरणम्
✅ ३. अच्सन्धिप्रकरणं प्रकृतिभावप्रकरणञ्च
✅ ४. हल्सन्धिप्रकरणम्
✅ ५. विसर्गसन्धिप्रकरणं स्वादिसन्धिप्रकरणं च
✅ १०. हलन्तस्त्रीलिङ्गप्रकरणम्
✅ ११. हलन्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम्
✅ १२. अव्ययप्रकरणम्
✅ १४. कारकप्रकरणम्
✅ १५. अव्ययीभावसमासप्रकरणम्
✅ १६. तत्पुरुषसमासप्रकरणम्
✅ १७. बहुव्रीहिसमासप्रकरणम्
✅ १८. द्वन्द्वसमासप्रकरणम्
✅ १९. एकशेषसमासप्रकरणम्
✅२०. सर्वसमासशेषप्रकरणतः अलुक्समासप्रकरणं यावत्
अधोलिखित प्रकरण पर क्लिक कर पढ़ें।
✅ १. संज्ञाप्रकरणम्
✅ २. अच्सन्धिप्रकरणम्
✅ ३. हल्सन्धिप्रकरणम्
✅ ४. विसर्गसन्धिप्रकरणम्
✅ १०. हलन्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम्
✅ ११. अव्ययप्रकरणम्
✅ १२. तिडन्ते भ्वादिप्रकरणम् (परस्मैपदिनः)
✅ १३. तिडन्ते भ्वादिप्रकरणम् (आत्मनेपदिनः उभयपदिनश्च)
✅ १४. तिडन्ते अदादिप्रकरणम्
✅ १५. तिडन्ते जुहोत्यादिप्रकरणम्
✅ १६. तिडन्ते दिवादिप्रकरणम्
✅ १७. तिडन्ते स्वादिप्रकरणम्
✅ १८. तिडन्ते तुदादिप्रकरणम्
✅ १९. तिडन्ते रुधादिप्रकरणम्
✅ २०. तिडन्ते तनादिप्रकरणम्
✅ २१. तिडन्ते क्रयादिप्रकरणम्
✅ २२. तिडन्ते चुरादिप्रकरणम्
✅ २३. ण्यन्तप्रक्रिया : सन्नन्तप्रक्रिया : यङन्तप्रक्रिया :यङ्लुक्प्रक्रियाश्च
✅ २४. नामधातवः, कण्ड्वादयः, आत्मनेपदप्रक्रिया, परस्मैपदप्रक्रिया,
भावकर्मप्रक्रिया, कर्मकर्तृप्रक्रिया, लकारार्थप्रक्रिया
✅ २५. कृदन्ते कृत्यप्रक्रिया
✅ २६. पूर्वकृदन्तम्
✅ २७. उणादिप्रकरणम्, उत्तरकृदन्तम्
✅ २८. कारकप्रकरणम्
✅ २९. समासप्रकरणे केवलसमास:
✅ २९. अव्ययीभावसमासः
✅ ३१. तत्पुरुषसमासः
✅ ३२. बहुव्रीहिसमासः
✅ ३३. द्वन्द्वसमासः
✅ ३४. समासान्ताः
✅ ३५. तद्धिते साधारणप्रत्ययप्रकरणम्
✅ ३६. अपत्याधिकारप्रकरणम्
✅ ३७. रक्ताद्यर्थकप्रकरणम्,
✅ ३८. शैषिकप्रकरणम्
✅ ३९. अथ प्राग्दीव्यतीयाः (विकारार्थकाः), ठगधिकारप्रकरणम्, यदधिकार:,
छयतोरधिकारप्रकरणम्, ठञधिकारप्रकरणम्
✅ ४०. अथ भाव-कर्माऽर्थाः (त्वतलोधिकारः) भवनाद्यर्थकप्रकरणम्
✅ ४१. मत्वर्थीयप्रकरणम्
✅ ४२. प्राग्दिशीयप्रकरणम्
✅ ४३. प्रागिवीयप्रकरणम् (प्रागिधीयाः)
✅४४. स्वार्थिकप्रकरणम्
✅ ४५. स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम्
कविरहस्यम्
शास्त्रसंग्रहः प्रथमोऽध्यायः
शास्त्रसंग्रहः अथातः काव्यं
मीमांसिष्यामहे, यथोपदिदेश श्रीकण्ठः परमेष्ठिवैकुण्ठादिभ्यश्चतुःषष्टये
शिष्येभ्यः ।
सोऽपि भगवान्स्वयम्भूरिच्छाजन्मभ्यः
स्वान्तेवासिभ्यः ।
तेषु सारस्वतेयो वृन्दीयसामपि वन्द्यः
काव्यपुरुष आसीत् ।
तं च सर्वसमयविदं दिव्येन चक्षुषा
भविष्यदर्थदर्शिनं भूर्भुवःस्वस्त्रितयवर्तिनीषु प्रजासु हितकाम्यया प्रजापतिः
काव्यविद्याप्रवर्त्तनायै प्रायुङ्क्त ।
सोऽष्टादशाधिकरणीं दिव्येभ्यः
काव्यविद्यास्नातकेभ्यः सप्रपञ्चं प्रोवाच
।
तत्र कविरहस्यं सहस्राक्षः समाम्नासीत्,
औक्तिकमुक्तिगर्भः, रीतिनिर्णयं सुवर्णनाभः,
आनुप्रासिकं प्रचेता[१]यमकं
यमः, चित्रं चित्राङ्गदः, शब्दश्लेषं
शेषः, वास्तवं पुलस्त्यः, औपम्यमौपकायनः,
अतिशयं पराशरः, अर्थश्लेषमुतथ्यः, उभयालङ्कारिकं कुबेरः, वैनोदिकं कामदेवः, रुपकनिरुपणीयं भरतः, रसाधिकारिकं नन्दिकेश्वरः,
दोषाधिकरणं धिषणः, गुणौपदानिकमुपमन्युः,औपनिषदिकं कुचमारः, इति ।
ततस्ते पृथक्पृथक्स्वशास्त्राणि
विरचयाञ्चक्रुः ।
इत्थङ्कारञ्च प्रकीर्णत्वात् सा
किञ्चिदुच्चिच्छिदे ।
इतीयं प्रयोजकाङ्गवती सङ्क्षिप्य सर्वमर्थमल्पग्रन्थेन
अष्टादशप्रकरणी प्रणीता ।
तस्या अयं
प्रकरणाधिकरणसमुद्देशः ।
१ शास्त्रसंग्रहः,
२ शास्त्रनिर्देशः, ३ काव्यपुरुषोत्पत्तिः,
४ शिष्यप्रतिभे, ५ व्युत्पत्तिविपाकाः,
६ पदवाक्यविवेकः, ७ वाक्यविधयः, ८ काकुप्रकाराः, ९ पाठप्रतिष्ठा, १० काव्यार्थयोनयः, ११ अर्थानुशासनं, १२ कविचर्या, १३ राजचर्या, १४
शब्दार्थहरणोपायाः, १५ कवि विशेषः, १६
कविसमयः, १७ देशकालविभागः, १८ भुवनकोशः,
इति कविरहस्यं प्रथममधिकरणमित्यादि
।
इति सूत्राण्यथैतेषां
व्याख्याभाष्यं भविष्यति ।
समासव्यासविन्यासः सैष शिष्यहिताय
नः ॥
चित्रोदाहरणैर्गुर्वी ग्रन्थेन तु
लघीयसी ।
इयं नः काव्यमीमांसा
काव्यव्युत्पत्तिकारणम् ॥
इयं सा काव्यमीमांसा मीमांसा[२]यत्र
वाग्लवः ।
वाग्लवं न स जानाति न विजानाति
यस्त्विमाम् ॥
यायावरीयः सङ्क्षिप्य मुनीनां
मतविस्तरम् ।
व्याकरोत्काव्यमीमांसां कविभ्यो राजशेखरः
॥
इति राजशेखरकृतौ काव्यमीमांसायां
कविरहस्ये प्रथमेऽधिकरणे प्रथमोऽध्यायः शास्त्रसङ्ग्रहः ॥
शास्त्रनिर्देशः द्वितीयोऽध्यायः
शास्त्रनिर्देशः इह वाङ्मयमुभयथा
शास्त्रं काव्यं च ।
शास्त्रपूर्वकत्वात्काव्यानां पूर्व
शास्त्रेष्वभिनिविशेत ।
नह्यप्रवर्त्तितप्रदीपास्तमसि[३]तत्त्वार्थसार्थमध्यक्षयन्ति ।
तच्च द्विधा अपौरुषेयं पौरुषेयं
च ।
अपौरुषेयं श्रुतिः ।
सा च मन्त्रब्राह्मणे ।
विवृतक्रियातन्त्रा मन्त्राः ।
मन्त्राणां
स्तुतिनिन्दाव्याख्यानविनियोगादिग्रन्थो ब्राह्मणम् ।
ऋग्यजुःसामवेदास्त्रयी ।
अथर्व तुरीयम् ।
तत्रार्थव्यवस्थितपादा ऋचः ।
ताः सगीतयः सामानि ।
अच्छन्दांस्यगीतानि यजूंषि ।
ऋचो यजूंषि सामानि चाथर्वाणि त इमे
चत्वारो वेदाः ।
इतिहासवेदधनुर्वेदौ
गान्धर्वायुर्वेदावपि चोपवेदाः ।
̔वेदोपवेदात्मा सार्ववर्णिकः पञ्चमो
नाट्यवेदः[४]̕इति
द्रौहिणिः ।
̔शिक्षा,
कल्पो, व्याकरणं, निरुक्तं,
छन्दोविचितिः, ज्यौतिषं च षडङ्गानि̕
इत्याचार्याः ।
̔उपकारकत्वादलङ्कारः सत्पममङ्गम्̕इति
यायावरीयः ।
ऋते च तत्स्वरुपपरिंज्ञानाद्वेदार्थानवगतिः[५]।
यथा
̔द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं
वृक्षं परिषस्वजाते ।
तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्ति
अनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति ॥̕
सेयं शास्त्रोक्तिः ।
प्रत्यधिकरणं च ऋचं यजुः
सामाथर्वणां ब्राह्मणं चोदाहृत्य भाषामुदाहरिष्यामः ।
तत्र वर्णानां
स्थानकरणप्रयत्नादिभिः निष्पत्तिनिर्णयिनी शिक्षा आपिशलीयादिका ।
नानाशाखाधीतानां मन्त्राणां
विनियोजकं सूत्रं कल्पः ।
सा च यजुर्विद्या ।
शब्दानामन्वाख्यानं व्याकरणम् ।
निर्वचनं निरुक्तम् ।
छन्दसां
प्रतिपादियित्रीछन्दोविचितिः ।
ग्रहगणितं ज्यौतिषम्,
अलङ्कारव्याख्यानं तु पुरस्तात् ।
पौरुषेयं तु पुराणम्,
आन्वीक्षिकी, मीमांसा, स्मृतितन्त्रमिति
चत्वारि शास्त्राणि ।
तत्र वेदाख्यानोपनिबन्धनप्रायं
पुराणमष्टादशधा ।
यदाहुः -
सर्गः प्रतिसंहारः कल्पो
मन्वन्तराणि वंशविधिः ।
जगतो यत्र निबद्धं तद्विज्ञेयं
पुराणमिति ॥
̔पुराणप्रविभेद एवेतिहासः̕इत्येके ।
स च द्विधा
परक्रियापुराकल्पाभ्याम् ।
यदाहुः -
̔परक्रिया पुराकल्प इतिहासगतिर्द्विधा ।
स्यादेकनायका पूर्वा द्वितीया
बहुनायका ॥̕
तत्र रामायणं भारतं चोदाहरणे ।
आन्वीक्षिकीं तु विद्यावसरे
वक्ष्यामः ।
निगमवाक्यानां न्यायैः सहस्रेण
विवेक्त्री मीमांसा ।
सा च द्विविधा विधिविवेचनी
ब्रह्मनिदर्शनी च ।
अष्टादशैव
श्रुत्यर्थस्मरणात्स्मृतयः ।
̔तानीमानि चतुर्दश विद्यास्थानानि,
यदुत वेदाश्रत्वारः, षडङ्गानि, चत्वारि शास्त्राणि ̕इत्याचार्याः
।
तान्येतानि कृत्स्नामपि भूर्भुवःस्वस्त्रयीं
व्यासज्य वर्त्तन्ते ।
तदाहुः -
विद्यास्थानानां गन्तुमन्तं न शक्तो
जीवेद्वर्षणां योऽपि साग्रं सहस्रम् ।
तस्मात्सङ्क्षेपादर्थसन्दोह उक्तो
व्यासः संत्यक्तो ग्रन्थभीरुप्रियार्थम् ॥
̔सकलविद्यास्थानैकायतनं पञ्चदशं
काव्यं विद्यास्थानम्̕ इति यायावरीयः ।
गद्यपद्यमयत्वात्कविधर्मत्वात् हितोपदेशकत्वाच्च ।
तद्धि शास्त्रण्यनुधावति ।
̔वार्त्ता कामसूत्रं शिल्पशास्त्रं
दण्डनीतिरिति पूर्वैः सहाष्टादश विद्यास्थानानि̕इत्यपरे ।
आन्वीक्षिकी त्रयी वार्त्ता
दण्डनीतिश्चेति विद्याः ।
̔दण्डनीतिरेवैका विद्या̕इत्यौशनशाः ।
दण्डभयाद्धि कृत्स्नो लोकः स्वेषु
स्वेषु कर्मस्ववतिष्ठते ।
̔वार्त्ता दण्डनीतिर्द्वे विद्ये̕
इति बार्हस्पत्याः ।
वृत्तिर्विनयग्रहणं च
स्थितिहेतुर्लोकयात्रायाः ।
̔त्रयीवार्त्तादण्डनीतयस्तिस्रो
विद्याः̕ इति मानवाः ।
त्रयी हि
वार्त्तादण्डनीत्योरुपदेष्ट्री ।
̔आन्वीक्षिकीत्रयीवार्त्तादण्डनीतयश्चतस्रो
विद्याः̕इति कौटिल्यः ।
आन्वीक्षिक्या हि विवेचिता त्रयी
वार्त्तादण्डनीत्योः प्रभवति ।
̔पञ्चमी साहित्यविद्या̕ इति
यायावरीयः ।
सा हि चसृणामपि विद्यानां
निस्यन्दः ।
आभिर्द्धर्मार्थौ
यद्विद्यात्तद्विद्यानां विद्यात्वम् ।
तत्र त्रयी व्याख्याता ।
द्विधा चान्वीक्षिकी पूर्वोत्तरपक्षाभ्याम् ।
अर्हद्भदन्तदर्शने लोकायत्तं च
पूर्वः पक्षः ।
साङ्ख्यं न्यायवैशेषिकौ
चोत्तरः ।
त इमे षट् तर्काः ।
तत्र च तिस्रः कथा भवन्ति वादो,
जल्पो, वितण्डा च ।
मध्यस्थयोस्तत्त्वावबोधाय वस्तुतत्त्वपरामर्शो
वादः ।
विजिगीषोः स्वपक्षसिद्धये
छलजातिनिग्रहादिपरिग्रहो जल्पः ।
स्वपक्षस्यापरिग्रहित्री परपक्षस्य
दूषयित्री वितण्डा ।
कृषिपाशुपाल्ये वणिज्या च
वार्त्ता ।
आन्वीक्षिकीत्रयीवार्त्तानां
योगक्षेमसाधनो दण्डस्तस्य नीतिर्दण्डनीतिः
।
तस्यामायत्ता लोकयात्रेति
शास्त्राणि ।
सामान्यलक्षणं चैषाम्
सरितामिव प्रवाहास्तुच्छाः प्रथमं
यथोत्तरं विपुलाः ।
ये शास्त्रसमारम्भा भवन्ति लोकस्य
ते वन्द्याः ॥
सूत्रादिभिश्चैषां प्रणयनम् ।
तत्र सूत्रणात्सूत्रम् ।यदाहुः -
अल्पाक्षरमसन्दिग्धं सारवद्विश्चतोमुखम् ।
अस्तोभमनवद्यञ्च सूत्रं सूत्रकृतो
विदुः ॥
सूत्राणां सकलसारविवरणं
वृत्तिः ।
सूत्रवृत्तिविवेचनं पद्धतिः ।
आक्षिप्य भाषणाद्भाष्यम् ।
अन्तर्भाष्यं समीक्षा ।
अवान्तरार्थविच्छेदश्च सा ।
यथासम्भवमर्थस्य टीकनं टीका ।
विषमपदभञ्जिका पञ्जिका ।
अर्थप्रदर्शकारिका कारिका ।
उक्तानुक्तदुरुक्तचिन्ता
वार्त्तिकमिति शास्त्रभेदाः ।
भवति प्रथयन्नर्थं लीनं समभिप्लुतं
स्फुटीकुर्वन् ।
अल्पमनल्पं रचयन्ननल्पं च
शास्त्रकविः ॥
शास्त्रैकदेशस्य प्रक्रिया
प्रकरणम् ।
अध्यायादयस्त्ववान्तरविच्छेदाः कृतिभिः
स्वतन्त्रतया प्रणीता इत्यपरिसङ्ख्येया अनाख्येयाश्च ।
शाब्दार्थयोर्यथावत्सहभावेन विद्या
साहित्यविद्या ।
उपविद्यास्तु चतुःषष्ठिः ।
ताश्च कला इति विदग्धवादः ।
स आजीवः काव्यस्य ।
तमौपनिषदिके वक्ष्यामः ।
इत्यनन्तोऽभियुक्तानामत्र संरम्भविस्तरः ।
त्यक्तो निपुणधीगम्यो
ग्रन्थगौरवकारणात् ॥
इति राजशेखरकृतौकाव्यमीमांसायां
कविरहस्ये प्रथमेऽधिकरणे द्वितीयोऽध्यायः शास्त्रनिर्देशः ॥
काव्यपुरुषोत्पत्तिः
तृतीयोऽध्यायः ३
काव्यपुरुषोत्पत्तिः एवं गुरुभ्यो
गिरः पुण्याः पुराणीः शृणुमः स्म, यत्किलधिषणं
शिष्याः कथाप्रसङ्गे पप्रच्छुः, कीदृशः पुनरसौ सारस्वतेयः
काब्यपुरुषो वो गुरुः ? इति
स तान् बृहताम्पतिरुचे ।
पुरा पुत्रीयन्ती सरस्वती तुषारगिरौ
तपस्यामास ।
प्रीतेन मनसा तां विरिञ्चः प्रोवाच–̔पुत्रं
ते सृजामि ।̕
अथैषा काव्यपुरुषं सुषुवे ।
सोऽभ्युत्थाय सपादोपग्रहं छन्दस्वतीं
वाचमुदचीचरत् -
यदेतद्वाङ्मयं विश्वमर्थमूर्त्या
विवर्त्तते ।
सोऽस्मि काव्यपुमानम्ब पादौ वन्देय
तावकौ ॥
तामाम्नायदृष्टचरीमुपलभ्य भाषाविषये
छन्दोमुद्रां देवी ससम्मदमङ्कपर्यङ्केनादाय तमुदलापयत् ।
̔वत्स ! सच्छन्दस्काया गिरः प्रणेतः
! वाङ्मयमातरमपि मातरं मां विजयसे ।
प्रशस्यतमं चेदमुदाहरन्ति यदुत̔पुत्रात्पराजयो
द्वितीयं पुत्रजन्म̕इति ।
त्वत्तः पूर्वे हि विद्वांसो गद्यं
ददृशुर्न पद्यम् ।
त्वदुपज्ञमथातः छन्दस्वद्वचः
प्रवर्त्स्यति ।
अहो श्लाघनीयोऽसि ।
शब्दार्थौ ते शरीरं,
संस्कृतं मुखं, प्राकृतं बाहुः, जघनमपभ्रंशः, पैशाचं पादौ, उरो
मिश्रम् ।
समः प्रसन्नो मधुर उदार ओजस्वी
चासि ।
उक्तिचणं ते वचो,
रस आत्मा, रोमाणि छन्दांसि, प्रश्नोत्तरप्रवहिलकादिकं च वाक्केलिः, अनुप्रासोपमादयश्च
त्वामलङ्कुर्वन्ति ।
भविष्यतोऽर्थस्याभिधात्री श्रुतिरपि
भवन्तमभिस्तौति -
चत्वारि श्रृङ्गास्त्रयोऽस्य पादा
द्वे शीर्षे सप्तहस्तासोऽस्य ।
त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति महो देवो
मर्त्यानाविवेश ॥
̔तथापि संवृणु प्रगल्भस्य पुंसः
कर्म,
बालोचितं चेष्टस्व̕ इति निगद्य निवेश्य चैनमनोकहाश्रयिणी गण्डशैलतलतल्पे
स्नातुमभ्रगङ्गां जगाम ।
तावच्च कुशान् समिधश्च समाहर्त्तुं
निःसृतो महामुनिरुशनाः परिवृत्ते पूषण्यूष्मोपप्लुतं तमद्राक्षीत् ।
कस्यायमनाथो बाल इति
चिन्तयन्स्वमाश्रमपदमनैषीत् ।
क्षणादाश्वस्तश्च स
सारस्वतेयस्तस्मै छन्दस्वतीं वाचं समचारयत् ।
अकस्माद्विस्मापयन्स चाभ्युवाच -
̔या दुग्धाऽपि न दुग्धेव कविदोग्धृभिरन्वहम् ।
हृदि नः सन्निधत्तां सा सूक्तिधेनुः
सरस्वती ॥̕इति ।
तत्पूर्वकमध्येतृणां च
सुचेधस्त्वमादिदेश ।
ततः प्रभृति तमुशनसं सन्तः
कविरित्याचक्षते ।
तदुपचाराच्च कवयः कवय इति
लोकयात्रा ।
कविशब्दश्च̔कवृवर्णने̕ इत्यस्य
धातोः काव्यकर्मणो रुपम् ।
काव्यैकरुपत्वाच्च सारस्वतेयेऽपि
काव्यपुरुष इति भक्त्या प्रयुञ्जते ।
ततश्च विनिवृत्ता वाग्देवी तत्र
पुत्रमपश्यन्ती मध्येहृदयं चक्रन्द ।
प्रसङ्गागतश्च वाल्मीकिर्मुनिवृषा
सप्रश्रयं तमुदन्तमुदाहृत्य भगवत्यै, भृगुसूतेराश्रमपदमदर्शयत्
[६]।
सापि प्रस्नुतपयोधरा
पुत्रायाङ्कपालीं ददाना शिरसि च चुम्बन्ती स्वस्तिमता चेतसा प्राचेतसायापि महर्षये
निभृतं सच्छन्दांसि वचांसि प्रायच्छत् ।
अनुप्रेषितश्च स तया
निषादनिहतसहतसहचरीकं क्रौञ्चयुवानं करुणक्रेङ्कारया गिरा क्रन्दन्तमुदीक्ष्य
शोकवान् श्लोकमुज्जगाद -
मा निषाद !प्रतिष्ठां
त्वमगमः शाश्वतीः समाः ।
यत्क्रौञ्चमिथुनादेकमवधीः
काममोहितम् ॥
ततो दिव्यदृष्टिर्देवी तस्मा अपि
श्लोकाय वरमदात्, यदुतान्यदनधीयानो
यः प्रथममेनमध्येष्यते स सारस्वतः कविः संपत्स्यत इति ।
स तु महामुनिः प्रवृत्तवचनो
रामायणमितिहासं समदृभत्॑ , द्वैपायनस्तु श्लोकप्रथमाध्यायी तत्प्रभावेण शतसाहस्रीं
संहितां भारतम् ।
एकदा तु ब्रह्मर्षिवृन्दारकयोः
श्रुतिविवादे दाक्षिण्यवान्देव स्वयम्भूस्तामिमां निर्णेत्रीमुद्दिदेश ।
उपश्रुतवृत्तान्तश्च मातरं
व्रजन्तीं सोऽनुवव्राज ।
वत्स!परमेष्ठिनाऽननुमतस्य ते न
ब्रह्मलोकयात्रा निःश्रेयसायेत्यभिदधाना हठान्न्यवर्तयदेनमात्मना तु प्रववृते ।
ततः स काव्यपुरुषो रुषा
निश्चक्राम ।
प्रियं मित्रमस्य च कुमारः
साक्रन्दं रुदन्नभ्यधीयत गौर्या̔तात! तूष्णीमास्स्व साऽहमेषा निषेधामीति̕निगदन्दी
समचिन्तयत् ।
प्रायः प्राणभृतां प्रेमाणमन्तरेण
नान्यद्बन्धनमस्ति, तदेतस्यवशीकरणं
कामपि स्त्रियं सृजामीति विचिन्तयन्ती साहित्यविद्यावधूमुदपादयदादिशच्चैनामेष ते
रुषा धर्मपतिः पुरः प्रतिष्ठते तदनुवर्त्तस्वैनं निवर्त्तय च ।
भवन्तोऽपि हन्त! मुनयः!काव्यविद्यास्नातकाश्चरितमेतयोः
स्तुध्वमेतद्धि वः काव्यसर्वस्वं भविष्यतीत्यभिधाय भगवती भवानी जोषमासिष्ट ।
तेऽपि तथाकर्त्तुमवतस्थिरे ।
अथ सर्वें प्रथमं प्राचीं दिशं
शिश्रियुर्यत्राङ्गवङ्गसुह्मब्रह्मपुण्ड्राद्या जनपदाः,
तत्राभियुज्जाना तमौमेयी यं वेषं यथेष्टमसेविष्ट, स तत्रत्याभिः स्त्रीभिरन्वक्रियत
।
सा प्रवृत्तिरौड्रमागधी[७]।
तां ते मुनयोऽभितुष्टुवुः-
आर्दार्द्रचन्दनकुचार्पितसूत्रहारः ।
सीमन्तचुम्बिसिचयः
स्फुटबाहुमूलः ।
दूर्वाप्रकाण्डरुचिरास्वगुरुपभोगाद्
गौडाङ्गनासु चिरमेष चकास्तु वेषः ॥
यदृच्छयाऽपि यादृङ्नेपथ्यः स
सारस्वतेय आसीत्तद्वेषाश्च पुरुषा बभूवुः
।
साऽपि सैव प्रवृत्तिः ।
यदपरं नृत्तवाद्यादिकमेषा चक्रे सा
भारती वृत्तिः ।
तां ते मुनय इति समानं पूर्वेण ।
तथाविधाकल्पयापि तया यदवशंवदीकृतः
समासवदनुप्रासवद्योगवृत्तिपरम्परागर्भं (वाक्यं) जगाद सा गौडीया रीतिः ।
तां ते मुनय इति समानं पूर्वेण ।
वृत्तिरीतिस्वरुपं यथावसरं
वक्ष्यामः ।
ततश्च सपञ्चालान्प्रत्युच्चचाल ।
यत्र
पाञ्चालशूरसेनहस्तिनापुरकाश्मीरवाहीकबाह्लीकबाह्लवेयादयो जनपदाः ।
तत्राऽभियुञ्जाना तमौमेयीति समानं
पूर्वेण ।
सा पाञ्चालमध्यमाप्रवृत्तिः ।
तां ते मुनयोऽभितुष्टुवुः
ताटङ्कवल्गनतरङ्गितगण्डलेखमानाभिलम्बिदरदोलिततारहारम् ।
आश्रोणिगुल्फपरिमण्डलितोत्तरीयं
वेषं नमस्यत महोदयसुन्दरीणाम् ॥
किञ्चिदार्द्रमना यन्नेपथ्यः स
सारस्वतेय आसीदिति समानं पूर्वेण ।
साऽपि सैवेति समानं पूर्वेण ।
यदीषन्नृत्तगीतवाद्यविलासादिकमेषा
दर्शयांबभूव सा सात्वती वृत्तिः ।
आविद्धगतिमत्त्वात्सा चारभटी ।
तां ते मुनय इति समानं पूर्वेण ।
तथाविधाकल्पयापि तया यदीषद्वशंवदीकृत
ईषदसमासमीषदनुप्रासमुपचारगर्भञ्च (वाक्यं) जगाद सा पाञ्चाली रीतिः ।
तां ते मुनय इति समानं पूर्वेण ।
ततः सोवन्तीन् प्रत्युच्चचाल ।
यत्रावन्तीवैदिशसुराष्ट्रमालवार्बुदभृगुकच्छादयो
जनपदाः ।
तत्राभियुञ्जाना तमौमेयीति समानं
पूर्वेण ।
सा प्रवृत्तिरावन्ती ।
पाञ्चालमध्यमादाक्षिणात्ययोरन्तरचारिणी
हि सा ।
अत एव सात्वतीकैशिक्यौ तत्र वृत्ती ।
तां ते मुनयोभितुष्टुवुः
पाञ्चालनेपथ्यविधिर्नराणां
स्त्रीणां पुनर्नन्दतु दाक्षिणात्यः ।
यज्जल्पितं यच्चरितादिकं
तदन्योन्यसंभिन्नमवन्तिदेशे ॥
ततश्च स दक्षिणां दिशमाससाद ।
यत्र मलयमेकलपालमंजराः पर्वताः ।
कुन्तलकेरलमहाराष्ट्रगाङ्गकलिङ्गादयो
जनपदाः ।
तत्राभियुञ्जाना तमौमेयीति,
समानं पूर्वेण ।
सा दाक्षिणात्या प्रवृत्तिः ।
तां ते मुनयोऽभितुष्टुवुः ।
आमूलतो
वलितकुन्तलचारुचूडश्चूर्णालकप्रचयलाञ्छितभालभागः
।
कक्षानिवेशनिबिडीकृतनीविरेष
विषश्चिरं जयति केरलकामिनीनाम् ॥
तामनुरक्तमनाः स यन्नेपथ्यः सारस्वतेय
आसीदिति समानं पूर्वेण ।
यद्विचित्रनृत्तगीतवाद्यविलासादिकमेषाविर्भावयामास
सा कैशिकी वृत्तिः ।
तां ते मुनय इति समानं पूर्वेण ।
यदत्यर्थं च स तया वशंवदीकृतः
स्थानानुप्रासवदसमासं योगवृत्तिगर्भं च (वाक्यं)जगाद सा वैदर्भी रीतिः ।
तां ते मुनय इति समानं पूर्वेण ।
तत्र वेषविन्यासक्रमः प्रवृत्तिः,
विलासविन्यासक्रमो वृत्तिः, वचनविन्यासक्रमो
रीतिः ।
̔चतुष्टयी गतिर्वृत्तीनां
प्रवृत्तिनां च देशानां पुनरानन्त्यं तत्कथमिव कात्स्न्र्येन परिग्रहः̕इत्याचार्याः ।
अनन्तानपि हि देशांश्चतुर्धैवाकल्प्य
कल्पयन्ति̔चक्रवर्तिक्षेत्रं सामान्येन तदवान्तरविशेषैः पुनरनन्ता एव̕इति
यायावरीयः ।
दक्षिणात्समुद्रादुदीचीं दिशं प्रति
योजनसहस्रं चक्रवर्तिक्षेत्रं, तत्रैव
नेपथ्यविधिः ।
ततः परं दिव्याद्या अपि यं
देशमधिवसेयुस्तद्देश्यं वेषमाश्रयन्तो निबन्धनीयाः ।
स्वभूमौ तु कामचारः ।
द्वीपान्तरभवानां तदनुसारेण
वृत्तिप्रवृत्ती ।
रीतयस्तु तिस्रस्तास्तु
पुरस्तात् ।
तत्रास्ति मनोजन्मनो देवस्य
क्रीडावासो विदर्भेषु वत्सगुल्मं नाम नगरम्
।
तत्र सारस्वतेयस्तामौमेयीं
गन्धर्ववत्परिणिनाय ।
ततस्तद्वधूवरं विनिवृत्त्य तेषु
प्रदेशेषु विहरमाणं तुषारगिरिमेवाजगाम, यत्र
गौरी सरस्वती च मिथः सम्बन्धिन्यौ तस्थतुः
।
तौ च कृतवन्दनौ दम्पतीदत्त्वाशिषं
प्रभावमयेन वपुषा कविमानसनिवासिनौ चक्रतुः
।
तयोश्च तं सर्गं कविभ्यः
स्वर्गलोकमकल्पतां, यत्र काव्यमयेन
शरीरेण मर्त्त्यमधिवसन्तो दिव्येन देहेन कवय आकल्पं मोदन्ते ।
इत्येष काव्यपुरुषः पुरा सृष्टः
स्वयम्भुवा ।
एवं विभज्य जानानः प्रेत्य चेह च
नन्दति ॥
इति राजशेखरकृतौ काव्यमीमांसायां
कविरहस्ये प्रथमेऽधिकरणे तृतीयोऽध्यायः काव्यपुरुषोत्पत्तिः
शिष्यप्रतिभे चतुर्थोऽध्यायः
शिष्यप्रतिभे द्विविधं शिष्यमाचक्षते
यदुत बुद्धिमानाहार्यबुद्धिश्च ।
यस्य निसर्गतः शास्त्रमनुधावति
बुद्धिः स बुद्धिमान् ।
यस्य च शास्त्राभ्यासः संस्कुरुते
बुद्धिमसावाहार्यबुद्धिः ।
त्रिधा च सा,
स्मृतिर्मतिः प्रज्ञेति ।
अतिक्रान्तस्यार्थस्य
स्मर्त्रीस्मृतिः ।
वर्त्तमानस्य मन्त्री मतिः ।
अनागतस्य प्रज्ञात्री
प्रज्ञेति ।
सा त्रिप्रकाराऽपि
कवीनामुपकर्त्री ।
तयोर्बुद्धिमान् शुश्रूषते शृणोति
गृह्णीते धारयति विजानात्यूहतेऽपोहति तत्त्वं चाभिनिविशते ।
आहार्यबुद्धेरप्येत एव गुणाः किन्तु
प्रशास्तारमपेक्षन्ते ।
अहरहः सुगुरुपासना तयोः प्रकृष्टो
गुणः ।
सा हि बुद्धिविकासकामधेनुः ।
तदाहुः -
̔प्रथयति पुरः
प्रज्ञाज्योतिर्यथार्थपरिग्रहे तदनु जनयत्यूहापोहक्रियाविशदं मनः ।
अभिनिविशते तस्मात्तत्त्वं
तदेकमुखोदयं सह परिचयो विद्यावृद्धैः क्रमादमृतायते ॥̕
ताभ्यामन्यथाबुद्धिर्दुर्बुद्धिः ।
तत्र बुद्धिमतः प्रतिपत्तिः ।
स खलु सकृदभिधानप्रतिपन्नार्थः
कविमार्गं मृगयितुं गुरुकुलमुपासीत ।
आहार्यबुद्धेस्तु द्वयमप्रतिपत्तिः
सन्देहश्च ।
स खल्वप्रतिपन्नमर्थं प्रतिपत्तुं
सन्देहं च निराकर्तुमाचार्यानुपतिष्ठेत ।
दुर्बुद्धेस्तु सर्वत्र मतिविपर्यास
एव ।
स हि नीलीमेचकितसिचयकल्पोऽनाधेयगुणान्तरत्वात्तं
यदि सारस्वतोनुभावः प्रसादयति तमौपनिषदिके वक्ष्यामः।
̔काव्यकर्मणि कवेः समाधिः परं
व्याप्रियते̕ इति श्यामदेवः ।
मनस एकाग्रता समाधिः ।
समाहितं चित्तमर्थान्पश्यति,
उक्तञ्च -
सारस्वतं किमपि तत्सुमहारहस्यं यद्गोचरं
च विदुषां निपुणैकसेव्यम् ।
तत्सिद्धये परमयं परमोऽभ्युपायो
यच्चेतसो विदितवेद्यविधेः समाधिः ॥
̔अभ्यासः̕ इति मङ्गलः ।
̔अविच्छेदेन शीलनमभ्यासः̕ ।
स हि सर्वगामी सर्वत्र निरतिशयं
कौशलमाधत्ते ।
समाधिरान्तरः प्रयत्नो बाह्यस्त्वभ्यासः ।
तावुभावपि शक्तिमुद्भासयन्तः ।
̔सा केवलं काव्ये हेतुः इति
यायावरीयः ।
विप्रसृतिश्च सा
प्रतिभाव्युत्पत्तिभ्याम् ।
शक्तिकर्तृकेहि
प्रतिभाव्युत्पत्तिकर्मणी ।
शक्तस्य प्रतिभाति शक्तश्च
व्युत्पद्यते ।
या शब्दग्राममर्थसार्थमलङ्कारतन्त्रमुक्तिमार्गमन्यदपि
तथाविधमधिहृदयं प्रतिभासयति सा प्रतिभा ।
अप्रतिभस्य पदार्थसार्थः परोक्ष इव,
प्रतिभावतः पुनरपश्यतोऽपि प्रत्यक्ष इव ।
यतो मेघाविरुद्रकुमारदासादयो
जात्यन्धाः कवयः श्रूयन्ते ।
किञ्चन महाकवयोऽपि देशद्वीपान्तरकथापुरुषादिदर्शनेन
तत्रत्यां व्यवहृर्ति निबध्नन्तिस्म ।
तत्र देशान्तरव्यवहारः -
प्राणानामनिलेन वित्तरुचिता
सत्कल्पवृक्षे वने
तोये काञ्चनपद्मरेणुकपिशे
पुण्याभिषेकक्रिया ।
ध्यानं रत्नशिलागृहेषु
विबुधस्त्रीसन्निधौ संयमो
यत्काङ्क्षन्ति तपोभिरन्यमुनयस्तस्मिंस्तपस्यन्त्यमी
॥
द्वीपान्तरव्यवहारः -
अनेन सार्द्धं
विहराम्बुराशेस्तीरेषु ताडीवनमर्मरेषु ।
द्वीपान्तरानीतलवङ्गपुष्पैरपाकृतस्वेदलवा
मरुद्भिः ॥
कथापुरुषव्यवहारः -
हरोऽपि
तावत्परिवृत्तधैर्यश्चन्द्रोदयारम्भ इवाम्बुराशिः
।
उमामुखे बिम्बफलाधरोष्टे व्यापारयामास
विलोचनानि ॥
आदिग्रहणात् -
तथागतायां परिहासपूर्वं सख्यां सखी
वेत्रभृदाबभाषे ।
बाले व्रजामोऽन्यत इत्यथैनां
वधूरसूयाकुटिलं ददर्श ॥
सा च द्विधा कारयित्री भावयित्री
च ।
कवेरुपकुर्वाणा कारयित्री ।
साऽपि त्रिविधा सहजाऽऽहार्यौपदेशिकी
च ।
जन्मान्तरसंस्कारापेक्षिणी
सहजा ।
इह जन्मसंस्कारयोर्निराहार्या ।
मन्त्रतन्त्राद्युपदेशप्रभवा
औपदेशिकी ।
ऐहिकेन कियतापि संस्कारेण प्रथमां
तां सहजेति व्यपदिशन्ति ।
महता पुनराहार्या ।
औपदेशिक्याः पुनरैहिक एव उपदेशकालः,
ऐहिक एव संस्कारकालः ।
त इमे त्रयोऽपि कवयः सारस्वतः,
आभ्यासिकः, औपदेशिकश्च ।
जन्मान्तरसंस्कारप्रवृत्तसरस्वतीको
बुद्धिमान्सारस्वतः ।
इह जन्माभ्यासोद्भासितभारतीक
आहार्यबुद्धिराभ्यासिकः ।
उपदेशितदर्शितवाग्विभवा
दुर्बुद्धिरौपदेशिकः ।
तस्मान्नेतरौ
तन्त्रशेषमनुतिष्ठताम् ।
̔नहि प्रकृतिमधुरा द्राक्षा
फाणिततसंस्कारमपेक्षते̕इत्याचार्याः ।
̔न̕इति यायावरीयः ।
एकार्थं हि क्रियाद्वयं द्वैगुण्याय
सम्पद्यते ।
̔तेषां पूर्वः पूर्वः श्रेयान्̕इति
श्यामदेवः ।
̔सारस्वतः स्वतन्त्रः
स्याद्भवेदाभ्यासिको मितः ।
औपदेशकविस्त्वत्र वल्गु फल्गु च जल्पति
॥
̔उत्कर्षः श्रेयान्̕इति
यायावरीयः ।
स चानेकगुणसन्निपाते भवति ।
किञ्च -
बुद्धिमत्त्वं च
काव्याङ्गविद्यास्वभ्यासकर्म च ।
कवेश्चोपनिषच्छक्तिस्त्रयमेकत्र
दुर्लभम् ॥
काव्यकाव्याङ्गविद्यासु
कृताभ्यासस्य धीमतः ।
मन्त्रानुष्ठाननिष्ठस्य नेदिष्ठा
कविराजता ॥
कवीनां तारतम्यतश्चैष
प्रायोवादः ।
यथा -
एकस्य तिष्ठति कवेर्गृह एव
काव्यमन्यस्य गच्छति सुहृद्भवनानि यावत् ।
न्यस्याविदग्धवदनेषु पदानि शश्वत्कस्याऽपि
सञ्चरति विश्चकुतूहलीव ॥
सेयं कारयित्री ।
भावकस्योपकुर्वाणा भावयित्री ।
सा हि कवेः श्रममभिप्रायं च भावयति ।
तया खलु फलितः
कवेर्व्यापारतरुः ।
अन्यथा सोऽवकेशी स्यात्कः
पुनरनयोर्भेदो यत्कविर्भावयति भावकश्च कविः इत्याचार्याः ।
तदाहुः -
प्रतिभातारतम्येन प्रतिष्ठा भ्रुवि
भूरिधा ।
भावकस्तु कविः प्रायो न भजत्यधमां
दशम् ॥
̔न̕इति कालिदासः ।
पृथगेव हि कवित्वाद्भावकत्वं,
भावकत्वाच्च कवित्वम् ।
स्वरुपभेदाद्विषयभेदाच्च ।
यदाहुः -
कश्चिद्वाचं रचयितुमलं श्रोतुमेवाऽपरस्तां
कल्याणी ते मतिरुभयथा विस्मयं नस्तनोति ।
नह्येकस्मिन्नतिशयवतां सन्निपातो
गुणानामेकः सूते कनकमुपलस्तत्परीक्षाक्षमोऽन्यः ॥
̔ते च द्विधाऽरोचकिनः,
सतृणाभ्यवहारिणश्च̕इति मङ्गलः
।
̔कवयोपि भवन्ति̕इति वामनीयाः ।
̔चतुर्धा̕इति
यायावरीयःमत्सरिणस्तत्त्वाभिनिवेशिनश्च ।
̔तत्र विवेकिनः पूर्वे
तद्विपरीतास्तु ततोऽनन्तराः̕इति वामनीयाः
।
अरोचकिता हि तेषां नैसर्गिकी,
ज्ञानयोनिर्वा ।
नैसिर्गिकीं हि संस्कारशर्तेनाऽपि
वङ्गमिव कालिकां ते न जहति ।
ज्ञानयोनौ तु तस्यां विशिष्टज्ञेयवति
वचसि रोचकितावृत्तिरेव इति यायावरीयः ।
किञ्च सतृणाभ्यवहारिता
सर्वसाधारणी ।
तथाहि - व्युत्पित्सोः कौतुकिनः
सर्वस्य सर्वत्र प्रथमं सा ।
प्रतिभाविवेकविकलता हि न गुणागुणयोर्विभागसूत्रं
पातयति ।
ततो बहु त्यजति बहु च गृह्णाति ।
विवेकानुसारेण हि बुद्धयो मधु
निष्यन्दन्ते ।
परिणामे तु यथार्थदर्शी स्यात् ।
विभ्रमभ्रंशश्च निःश्रेयसं
सन्तिधत्ते ।
मत्सरिणस्तु प्रतिभातमपि न
प्रतिभातं, परगुणेषु वाचंयमत्वात् ।
स पुनरमत्सरी ज्ञाता च विरलः ।
तदुक्तम् -
कस्त्वं भोः कविरस्मि काप्यभिनवा
सूक्तिः सखे पठ्यतां त्यक्ता काव्यकथैव सम्प्रति मया कस्मादिदं श्रूयताम् ।
यः सम्पग्विविनक्ति दोषगुणयोः सारं,
स्वयं सत्कविः सोऽस्मिन्भावक एव नास्त्यथ भवेद्दैवान्न निर्मत्सरः ॥
तत्त्वाभिनिवेशी तु मध्येसहस्रं
यद्येकस्तदुक्तम् -
शब्दानां विविनक्ति
गुम्फनविधीनामोदते सूक्तिभिः सान्दं लेढि रसामृतं विचिनुते तात्पर्यम्रुद्रां च
यः ।
पुण्यैः सङ्घटते
विवेक्तृविरहादन्तर्मुखं ताम्यतां केषामेव कदाचिदेव सुधियां काव्यश्रमज्ञो
जनः ॥
स्वानी मित्रं च मन्त्री च शिष्यश्याचार्य
एव च ।
कवेर्भवति ही चित्रं किं हि तद्यन्न
भावकः ॥
काव्येन किं कवेस्तस्य
तन्मनोमात्रवृत्तिना ।
नीयन्ते भावकैर्यस्य न निबन्धा दिशो
दश ॥
सन्ति पुस्तकविन्यस्ताः काव्यबन्धा
गृहे गृहे ।
द्वित्रास्तु भावकमनः
शिलापट्टनिकुट्टिताः ॥
सत्काव्ये विक्रियाः
कश्चिद्भावकस्योल्लसन्ति ताः ।
सर्वाभिनयनिर्णीतौ दृष्टा नाट्यसृजा
न,
याः ॥
वाग्भवको
भवेत्कश्चित्कश्चिद्धृदयभावकः ।
सात्त्विकैराङ्गिकैः
कश्चिदनुभावैश्च भावकः ॥
गुणादानपरः कश्चिद्दोषादानपरोऽपरः ।
गुणदोषाहृतित्यागपरः कश्चन
भावकः ॥
अभियोगे समानेऽपि विचित्रो यदयं
क्रमः ।
तेन विद्मः,
प्रसादेऽत्र नृणां हेतुरमानुषः
॥
न निसर्गकविः शास्त्रे न क्षुण्णः
कवते च यः ।
विडम्बयति सात्मानमाग्रहग्रहिलः किल
॥
कवित्वं न स्थितं यस्य काव्ये च
कृतकौतुकः ।
तस्य सिद्धिः
सरस्वत्यास्तन्त्रमन्त्रप्रयोगतः ॥
यदान्तरं[८]वेत्ति
सुधीः स्ववाक्यपरवाक्ययोः ।
तदा स सिद्धो मन्तव्यः,
कुकविः कविरेव वा ॥
कारयित्रीभावयित्र्यावितीमे
प्रतिभाभिदे ।
अथातः कथयिष्यामो व्युत्पत्तिं
काव्यमातरम् ॥
इति राजशेखरकृतौ काव्यमीमांसायां
कविरहस्ये प्रथमेऽधिकरणे शिष्यप्रतिभाव्याख्यानः चतुर्थोऽध्यायः
व्युत्पत्तिकविपाकाः̔बहुज्ञता व्युत्पत्तिः̕इत्याचार्याः ।
सर्वतोदिक्का हि कविवाचः ।
तदुक्तम् -
प्रसरति किमपि कथञ्चन नाभ्यस्ते
गोचरे वचः कस्य ।
इदमेव तत्कवित्वं यद्वाचः
सर्वतोदिक्का ॥
̔उचितानुचितविवेको व्युत्पत्तिः̕इति
यायावरीयः ।
̔प्रतिभाव्युत्पत्त्योः प्रतिभा
श्रेयसी,इत्यानन्दः ।
सा हि कवेरव्युत्पत्तिकृतं
दोषमशेषमाच्छादयति ।
तदाह -
अव्युत्पत्तिकृतो दोषः शक्त्या
संव्रियते कवेः ।
यस्त्वशक्तिकृतस्तस्य झटित्येवावभासते
॥
शक्तिशब्दश्चायमुपचरितः प्रतिभाने
वर्त्तते ।
प्रतिभा यथा -
एतत्किं शिरसि स्थितं मम पितुः,
खण्डं सुधाजन्मनो लालाटं किमिदं विलोचनमिदं, हस्तेऽस्य
किं पन्नगाः ।
इत्थं क्रौञ्चरिपोः क्रमादुपगते
दिग्वाससः शूलिनः प्रश्ने वामकरोपरोधसुभगं देव्याः स्मितं पातु वः ॥
̔व्युत्पत्तिः श्रेयसी̕इति
मङ्गलः ।
सा हि कवेरशक्तिकृतं
दोषमशेषमाच्छादयति ।
तथा हि -
कवेः संव्रियतेशक्तिर्व्युत्पत्त्या
काव्यवर्त्मनि ।
वैदग्धीचित्तानां हेया शब्दस्य
गुम्फना ॥
व्युत्पत्तिर्यथा -
कृतः कण्ठे निष्को नहि किमुत तन्वी
मणिलता कृशं लीलापत्रं श्रवसि निहितं कुण्डलमुचि
।
न कौशेयं चित्रं वसनमवदातं तु वसितं
समासन्नीभूते निधुवनविलासे वनितया ॥
̔प्रतिभाव्युत्पत्ती मिथः समवेते
श्रेयस्यौ̕इति यायावरीयः ।
न खलु लावण्यलाभादृते रुपसम्पदृते
रुपसम्पदो वा लावण्यलब्धिर्महते सौन्दर्याय
।
उभययोगो यथा -
जङ्घाकाण्डोरुनालो नखकिरणलसत्केसरालीकरालः
प्रत्यग्रालक्तकाभाप्रसरकिसलयो मञ्जुमञ्जीरभृङ्गः ।
भर्त्तुर्नृत्यानुकारे जयति
निजतनुस्वच्छलावण्यवापीसम्भूताम्भोजशोभां विदधदभिनवो दण्डपादो भवान्याः ॥
प्रतिभाव्युत्पत्तिमांश्च कविः
कविरित्युच्यते ।
स च त्रिधा ।
शास्त्रकविः
काव्यकविरुभयकविश्च ।
̔तेषामुत्तरोत्तरीयो गरीयान्̕इति
श्यामदेवः ।
̔न̕इति यायावरीयः ।
यथास्वविषये सर्वो गरीयान् ।
नहि राजहंसश्चन्द्रिकापानाय प्रभवति,
नापि चकोरोऽद्भयः क्षीरोद्वरणाय
।
यच्छास्त्रकविः काव्ये रससम्पदं
विच्छिनत्ति ।
यत्काव्यकविःशास्त्रे
तर्ककर्कशमप्यर्थमुक्तिवैचित्र्येण श्लथयति
।
उभयकविस्तूभयोरपि वरीयान्यद्युभयत्र
परं प्रवीणः स्यात् ।
तस्मात्तुल्यप्रभावावेव
शास्त्रकाव्यकवी ।
उपकार्योपकारकभावं तु मिथः शास्त्रकाव्यकाव्योरनुमन्यामहे ।
यच्छास्त्रसंस्कारः
काव्यमनुगृह्णाति शास्त्रैकप्रवणता तु निगृह्णाति
।
काव्यसंस्कारोऽपि शास्त्रवाक्यपाकमनुरुणद्धि
काव्यैकप्रवणता तु विरुणद्धि ।
तत्र त्रिधा शास्त्रकविः ।
यः शास्त्रं विधत्ते,
यश्च शास्त्रे काव्यं संविधत्ते, योऽपि काव्ये
शास्त्रार्थं निधत्ते ।
काव्यकविः पुनरष्टधा ।
तद्यथा - रचनाकविः,
शब्दकविः, अर्थकविः, अलङ्कारकविः,
उक्तिकविः, रसकविः, मार्गकविः,
शास्त्रार्थकविरिति ।
तत्र रचनाकविः -
लोलल्लाङ्गूलवल्लीवलयितबकुलानोकहस्कन्धगोलैर्गोलाङ्गूलैर्नदद्भिः
प्रतिरसितजरत्कन्दरामन्दिरेषु ।
षण्डेषूद्दण्टपिण्डीतगरतरलनाः प्रापिरे
तेन वेलामालङ्घ्योत्तालतल्लस्फुटितपुटकिनीवन्धवो गन्धवाहाः ॥
त्रिधा च
शब्दकविर्नामाख्यातोभयभेदेन ।
तत्र नामकविः -
विद्येव पुंसो महिमेव राज्ञः
प्रज्ञेव वैद्यस्य दयेव साधोः ।
लज्जेव शूरस्य मृजेव यूनो विभूषणं
तस्य नृपस्य सैव ॥
आख्यातकविर्यथा -
उच्चैस्तरां जहसुराजहृषुर्जगर्जुराजघ्निरे
भुजतटीनिकरैः स्फुरद्भिः ।
सन्तुष्टुवुर्मुमुदिरे बहु मेनिरे च
वाचं गुरोरमृतसम्भवलाभगर्भाम् ॥
नामाख्यातकविः -
हतत्विषोन्धाः शिथिलांसबाहवः
स्त्रियो विषादेन विचेतना इव ।
न चुक्रुशुर्नो रुरुदुर्नसस्वनुर्न
चेलुरासुर्लिखिता इव क्षणम् ॥
अर्थकविः -
देवी पुत्रमसूत नृत्यत गणाः किं
तिष्ठतेत्युद्भुजे हर्षाद्भृङ्गिरिटावुदाहृतगिरा चामुण्डयाऽऽलिङ्गिते ।
पायाद्वो
जितदेवदुन्दुभिघनध्वानप्रवृत्तिस्तयोरन्योन्याङ्कनिपातजर्जरजरत्स्थूलास्थिजन्मा
रवः ॥
द्विधाऽलङ्कारकविः शब्दार्थभेदेन ।
तयोः शब्दालङ्कारः -
न प्राप्तं विषमरणं प्राप्तं पापेन
कर्मणा विषमरणं च ।
न मृतो भागीरथ्यां मृतोऽहमुपगुह्य
मन्दभागी रथ्याम् ॥
अर्थाऽलङ्कारः -
भ्रान्तजिह्वापताकस्य फणच्छत्रस्य
वासुकेः ।
दंष्ट्राशलाकादारिद्यं कर्त्तु
योग्योऽस्ति मे भुजः ॥
उक्तिकविः -
उदरमिदनिन्द्यं मानिनीश्वासलाव्यं
स्तनतटपरिणाहो दोर्लतालेह्यसीमा ।
स्फुरति च वदनेन्दुर्दृक्प्रणालीनिपेयस्तदिह
सुदृशि कल्याः केलयो यौवनस्य ॥
यथा वा -
प्रतीच्छत्याशोकीं
किसलयपरावृत्तिमधरः कपोलः पाण्डुत्वादवतरति ताडीपरिणतिम् ।
परिम्लानप्रायामनुवदति दृष्टिः
कमलिनीमितीयं माधुर्यं स्पृशति च तनुत्वं च भजते ॥
रसकविः -
एतां विलाकय तनूदरि ताम्रपर्णीमम्भोनिधौ
विवृतशुक्तिपुटोद्धृतानि ।
यस्याः पयांसि परिणाहिषु
हारमूर्त्त्या वामभ्रुवां परिणमन्ति पयोधरेषु ॥
मार्गकविः -
मूलं बालकवीरुधां सुरभयो जातीतरुणां
त्वचः सारश्चन्दनशाखिनां किसलयान्यार्द्राण्यशोकस्य च ।
शैरीषी कुसुमोग्दतिः परिणमन्मोचं च
सोऽयं गणो ग्रीष्मेणोष्महरः पुरा किल ददे दग्धाय पञ्चेषवे ॥
शास्त्रार्थकविः -
आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे
समाधौ ज्ञानोद्रेकाद्विघटिततमोग्रन्थयः सत्त्वनिष्ठाः ।
यं वीक्षन्ते कमपि तमसां ज्योतिषां
वा परस्तात्तं मोहान्धः कथमयममुं वेत्ति देवं पुराणम् ॥
एषां द्वित्रैर्गुणैः कनीयान्,
पञ्चकैर्मध्यमः, सर्वगुणयोगी महाकविः ।
दश च कवेरवस्था भवन्ति ।
तत्र च बुद्धिमदाहार्यबुद्धयोः सत्प,
तिस्त्रश्च औपदेशिकस्य ।
तद्यथा - काव्यविद्यास्नातको,
हृदयकविः, अन्यापदेशी, सेविता,
घटमानः, महाकविः, कविराजः,आवेशिक,अविच्छेदी, सङ्क्रामयिता च ।
यः कवित्वकामः
काव्यविद्योपविद्याग्रहणाय गुरुकुलान्युपास्ते स विद्यास्नातकः ।
यो हृदय एव कवते निह्नुते च स
हृदयकविः ।
यः स्वमपि काव्यं
दोषभयादन्यस्येत्यपदिश्य पठति सोऽन्यापदेशी ।
यः प्रवृत्तवचनः
पौरस्त्यानामन्यतमच्छायामभ्यस्यति स सेविता ।
योऽनवद्यं कवते न तु प्रबध्नाति स
घटमानः ।
योऽन्यतरप्रबन्धे प्रवीणः स महाकविः
।
यस्तु तत्र तत्र भाषाविशेषे तेषु
तेषु प्रबन्धेषु तस्मिंस्तस्मिंश्च रसे स्वतन्त्रः स कविराजः ।
ते यदि जगत्यपि कतिपये ।
यो मन्त्राद्युपदेशवशाल्लब्धसिद्धिरावेशसमकालं
कवते स आवेशिकः ।
यो यदैवेच्छति तदैवाविच्छिन्नवचनः
सोविच्छेदी ।
यः कन्याकुमारादिषु सिद्धमन्त्रः
सरस्वतीं सङ्क्रामयति स सङ्क्रामयिता ।
सततमभ्यासवशतः सुकवेः वाक्यं
पाकमायाति ।
कः पुनरयं पाकः? इत्याचार्याः ।
̔परिणामः̕इति मङ्गलः ।
कः पुनरयं परिणामः? इत्याचार्याः ।
सुपां तिङ्गां च श्रवः सैषा
व्युत्पत्तिःइति मङ्गलः ।
सौशब्द्यमेतत् ।
पदनिवेशनिष्कम्पता पाकःइत्याचार्याः
।
तदाहुः -
आवापोद्धरणे तावद्यावद्दोलायते
मनः ।
पदानां स्थापिते स्थैर्ये हन्त
सिद्धा सरस्वती ॥
̔आग्रहपरिग्रहादपि
पदस्थैर्यपर्यवसायस्तस्मात्पदानां परिवृत्तिवैमुख्यं पाकः̕इति वामनीयाः ।
तदाहुः -
यत्पदानि त्यजन्त्येव
परिवृत्तिसहिष्णुताम् ।
तं शब्दन्यासनिष्णाताः शब्दपाकं
प्रचक्षते ॥
̔इयमशक्तिर्न पुनः पाकः̕इत्यवन्तिसुन्दरी
।
यदेकस्मिन्वस्तुनि महाकवीनामनेकोऽपि
पाठः परिपाकवान्भवति, तस्माद्रसोचितशब्दार्थसूक्तिनिबन्धनः
पाकः ।
यदाह -
गुणालङ्काररीत्युक्तिशब्दार्थग्रथनक्रमः
।
स्वदते सुधियां येन वाक्यपाकः स मां
प्रति ॥
तदुक्तम् -
सति वक्तरि सत्यर्थे शब्दे सति रसे
सति ।
अस्ति तन्न विना येन परिस्त्रवति
वाङ्मधु ॥
̔कार्यानुमेयतया यत्तच्छब्दनिवेद्यः
परं पाकोऽभिधाविषयस्तत्सहृदयप्रसिद्धिसिद्ध एव व्यवहाराङ्गमसौ̕इति यायावरीयः ।
स च कविग्रामस्यकाव्यमभ्यस्यतो नवधा
भवति ।
तत्राद्यन्तयोरस्वादु पिचुमन्दपाकम्,
आदावस्वादु परिणामे मध्यमं बदरपाकम्, आदावस्वादु
परिणामे स्वादु मृद्वीकापाकम्, आदौ मध्यममन्ते चास्वादु
वार्त्ताकपाकम्, आद्यन्तयोर्मध्यमं तिन्तिडीकपाकम्, आदौ मध्यममन्ते स्वादु सहकारपाकम्, आदावुत्तममन्ते
चास्वादु क्रमुकपाकम्, आदावुत्तममन्ते मध्यमं त्रपुसपाकम्,
आद्यन्तयोः स्वादु नालिकेरपाकमिति ।
तेषां त्रिष्वपि त्रिकेषु पाकाः
प्रथमे त्याज्याः ।
वरमकविर्न पुनः कुकविः स्यात् ।
कुकविता हि सोच्छ्वासं मरणम् ।
मध्यमाः संस्कार्याः ।
संस्कारो हि सर्वस्य गुणमुत्कर्षयति
।
द्वादशवर्णमपि सुवर्णपावकपाकेन
हेमीभवति ।
शेषा ग्राह्याः ।
स्वभावशुद्धं हि न संस्कारमपेक्षते
।
न मुक्तामणेः शाणस्तारतायै प्रभवति
।
अनवस्थितपाकं पुनः कपित्थपाकमामनन्ति
।
तत्र पलालधूननेन अन्नकणलाभवत्सुभाषितलाभः
।
सभ्यगभ्यस्यतः काव्यं नवधा
परिपच्यते ।
हानोपादानसूत्रेण विभजेत्तद्धि
बुद्धिमान् ॥
अयमत्रैव शिष्याणां दर्शितस्त्रिघिविधो
विधिः ।
किन्तु वैविध्यमप्येतत्त्रिजगत्यस्य
वर्त्तते ॥
इति राजशेखरकृतौ काव्यमीमांसायां
कविरहस्ये प्रथमेऽधिकरणे व्युत्पत्तिकविपाकानां निरुपणं पञ्चमोऽध्यायः ॥
